Βασικοί όροι Τασιενεργά μόρια, Ιοντικά και μη ιοντικά τασιενεργά,

Παρουσίαση με θέμα: "Βασικοί όροι Τασιενεργά μόρια, Ιοντικά και μη ιοντικά τασιενεργά,"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

0 Εργαστήριο Επιστήμης Υλικών ΙΙ
Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθήνας Εργαστήριο Επιστήμης Υλικών ΙΙ Ενότητα 6: Τασιενεργά : Απορρυπαντική δράση Σταμάτης Μπογιατζής, επίκουρος καθηγητής Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων & Έργων Τέχνης Το περιεχόμενο του μαθήματος διατίθεται με άδεια Creative Commons εκτός και αν αναφέρεται διαφορετικά Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

1 Βασικοί όροι Τασιενεργά μόρια, Ιοντικά και μη ιοντικά τασιενεργά,
Σάπωνες, Συνθετικά απορρυπαντικά, Απορρυπαντική δράση, Γαλακτωματοματοποίηση , Αφρισμός, Μικκύλια.

2 Στόχος του εργαστηριακού μαθήματος
Κατανόηση της απορρυπαντικής δράσης των τασιενεργών μορίων, Σύνδεση της ιδιότητας του αφρισμού με εκείνη της απορρυπαντικής δράσης των τασιενεργών μορίων, Η κατανόηση των ομοιοτήτων και διαφορών μεταξύ σαπώνων και απορρυπαντικών.

3 Γενικά Οι σάπωνες παρασκευάζονται και χρησιμοποιούνται από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα με κύριο σκοπό την ικανότητά τους να απομακρύνουν λιπαρούς ρύπους, Στο εργαστήριο θα εξεταστεί η απορρυπαντική τους δράση καθώς και η αναστολή της στην περίπτωση του σκληρού νερού (δηλαδή νερού με σημαντική παρουσία αλάτων ασβεστίου και μαγνησίου), Η εξεύρεση λύσεων απέναντι σε αυτή την αναστολή είναι και λόγος που έχουν εισαχθεί τα βιομηχανικά απορρυπαντικά: παρουσία σκληρού νερού η απορρυπαντική δράση δεν επηρεάζεται σημαντικά.

4 Ιδιότητες των σαπώνων Γιατί αποκαλούνται «απορρυπαντικά»;
Ιδιότητες των σαπώνων Γιατί αποκαλούνται «απορρυπαντικά»; Η απορρυπαντική δράση των σαπώνων και των βιομηχανικών απορρυπαντικών μπορεί να εξηγηθεί τόσο από τη χημεία (σε μοριακό επίπεδο), όσο και από τη φυσική, Η εξήγηση από την πλευρά της ΧΗΜΕΙΑΣ λαμβάνει υπόψη τη δομή των μορίων των συγκεκριμένων υλικών, Η εξήγηση από την πλευρά της ΦΥΣΙΚΗΣ λαμβάνει υπόψη το φαινόμενο της επιφανειακής τάσης των υγρών (π.χ. του νερού) και πώς αυτή μεταβάλλεται όταν προστίθεται ένας σάπωνας ή ένα απορρυπαντικό (=τασιενεργά υλικά) σε μια ποσότητα υγρού.

5 Η μοριακή ερμηνεία της απορρυπαντικής δράσης
Οι σάπωνες από χημικής πλευράς είναι μεταλλικά άλατα λιπαρών οξέων, Η διαφορά τους έγκειται στο φορτίο της καρβοξυλικής ομάδας, Άλας του λιπαρού οξέος (=σάπωνας) Λιπαρό οξύ Στο λιπαρό οξύ, η καρβοξυλικά ομάδα είναι ουδέτερη (αφόρτιστη), Στο άλας του, φέρει αρνητικό φορτίο.

6 Τι pH έχει το υδατικό διάλυμα ενός σάπωνα;
Σε υδατικό περιβάλλον υφίστανται υδρόλυση άλατος με αποτέλεσμα το σχηματισμό ιόντων υδροξειδίου (OH-). Σάπωνας (άλας) Συζυγές οξύ (= λιπαρό οξύ) Τα ιόντα ΟΗ- που παράγονται έχουν σαν αποτέλεσμα, τα υδατικά διαλύματα των σαπώνων να έχουν αλκαλικό pH (δηλ. pH > 7).

7 Γιατί έχουν απορρυπαντική δράση;
Τα μόρια των αλάτων των λιπαρών οξέων αποτελούνται : (α) από μια ανθρακική αλυσίδα μεγάλου σχετικά μήκους (11-17 ανθράκων) η οποία λόγω της χαμηλής πολικότητάς της είναι εξαιρετικά υδρόφοβη, και (β) από το καρβοξυλικό ανιόν που επειδή είναι φορτισμένο είναι πολύ πολικό και εξαιρετικά υδρόφιλο. Υδρόφοβο τμήμα του μορίου Υδρόφιλο (πολικό) τμήμα του μορίου

8 Τα μόρια των σαπώνων οργανώνονται σε μικκύλια
Τα μόρια των σαπώνων οργανώνονται σε μικκύλια Η συνύπαρξη των δυο ακραίων τάσεων της υδροφοβικότητας και της υδροφιλικότητας στο ίδιο μόριο του προσδίδουν την ιδιότητα του αμφίφιλου, Όταν αυτά τα αμφίφιλα μόρια βρεθούν σε νερό, έχουν την τάση να οργανώνονται σε σφαιρικές δομές που καλούνται αμφίφυλα συσσωματώματα, ή μικκύλια (micelles). τρισδιάστατη σχηματική απεικόνιση ενός σφαιρικού μικκυλίου

9 Πώς συγκροτούνται τα μικκύλια στο νερό;
Στις μικκυλιακές δομές τους μέσα στο νερό, όλα τα μόρια ενός σάπωνα οργανώνονται ώστε, να συνωστίζουν τις υδρόφοβες ανθρακικές αλυσίδες στο εσωτερικό των σφαιριδίων (και συνεπώς μακριά από το νερό), και τις πολικές ομάδες (καρβοξυλικά ανιόντα) προς τα έξω. Σχηματική αναπαράσταση μικκυλίου που σχηματίζεται από σάπωνες παλμιτικού καλίου σε υδατικό περιβάλλον.

10 Μοριακή περιγραφή της απορρυπαντικής δράσης (1 από 3)
Η απορρυπαντική δράση των σαπουνιών στηρίζεται στο διπλό τους χαρακτήρα: Υδρόφοβη περιοχή στο εσωτερικό των μικκυλίων που σχηματίζουν στο υδατικό περιβάλλον, Υδρόφιλο εξωτερικό περιφέρεια της σφαίρας στο εξωτερικό που οφείλεται στις πολικές ομάδες που είναι σε επαφή με το νερό.

11 Μοριακή περιγραφή της απορρυπαντικής δράσης (2 από 3)
ρύπος Όταν το υδατικό σύστημα μικκυλίων ενός σάπωνα έρχεται σε επαφή με επιφάνεια που φέρει λιπαρούς (=υδρόφοβους) ρύπους, αυτοί παγιδεύονται από τα σφαιρικά μικκύλια και εγκλωβίζονται στο εσωτερικό τους .

12 Μοριακή περιγραφή της απορρυπαντικής δράσης (3 από 3)
Με αυτό τον τρόποι οι ρύποι αποχωρίζονται από μια επιφάνεια, Το επόμενο στάδιο είναι η απομάκρυνσή τους, με τη χρήση περίσσειας νερού, Το μικκύλιο με τον εγκλωβισμένο ρύπο έχει υδρόφιλη συμπεριφορά λόγω του εξωτερικού του και άρα «διαλύεται» ως σύνολο στο νερό.

13 Γιατί λέγονται «τασιενεργά;»
Η ερμηνεία της απορρυπαντικής δράσης μπορεί να δοθεί και μέσω της φυσικής, Μια από τις σημαντικότερες φυσικές ιδιότητες του νερού είναι η μεγάλη επιφανειακή τάση του, Τα αμφίφυλα μόρια (και συνεπώς και οι σάπωνες) καλούνται τασιενεργά επειδή μεταβάλλουν την επιφανειακή τάση του νερού.

14 Η επιφανειακή τάση Η επιφανειακή τάση είναι ένα μέγεθος που εξαρτάται από τις δυνάμεις στην διεπιφάνεια μεταξύ ενός υγρού και του περιβάλλοντός του (π.χ. του αέρα), Εκφράζει την διάταξη των μορίων ενός υγρού (π.χ. του νερού) ώστε να αντιστέκονται σε ένα εξωτερικό περιβάλλον (π.χ. τον ατμοσφαιρικό αέρα) ή μια εξωτερική δύναμη, Είναι το αίτιο που ωθεί μια ομάδα μορίων νερού να οργανωθούν σε σφαιρική σταγόνα όταν βρίσκονται στον αέρα.

15 Το σφαιρικό σχήμα μιας σταγόνας νερού
Γιατί μια μικρή ποσότητα νερού στον αέρα αποκτά το σφαιρικό σχήμα της σταγόνας; Ο αέρας αποτελείται από τα μη πολικά μόρια του αζώτου, του οξυγόνου και του διοξειδίου του άνθρακα, Η ομάδα (των εξαιρετικά πολικών) μορίων του νερού μαζεύεται σε ένα χώρο που να εξασφαλίζει ότι έχουν τη μικρότερη δυνατή επιφάνεια επαφής με τον αέρα, δηλαδή, το χώρο της σφαίρας. Σφαιρικό σχήμα σταγόνας νερού στον αέρα απουσία βαρύτητας Σχήμα σταγόνας νερού στον αέρα παρουσία βαρύτητας

16 Το σχήμα της σταγόνας νερού
Ομοίως με τα προηγούμενα, μια ποσότητα νερού τείνει να αποκτήσει σφαιρικό σχήμα (=«μαζεύει») όταν πέσει επάνω σε υδρόφοβη επιφάνεια, όπως σε ύφασμα που έχει επίστρωση από κερί (α). Αντίθετα, «απλώνει» όταν βρίσκεται επάνω σε υδρόφιλη επιφάνεια (β). Σταγόνα νερού Υδρόφοβη επιφάνεια (α) Υδρόφιλη επιφάνεια (β)

17 Επακόλουθα της επιφανειακής τάσης του νερού
Επακόλουθα της επιφανειακής τάσης του νερού Ομοίως, μια καρφίτσα που τοποθετείται επάνω στην επιφάνεια νερού, επιπλέει, παρότι έχει μεγαλύτερη πυκνότητα από το νερό: με αυτό τον τρόπο εξασφαλίζεται η ελάχιστη επιφάνεια επαφής μεταξύ του μετάλλου και του νερού, Για τον ίδιο λόγο ένα έντομο περπατάει επάνω στο νερό χωρίς να βυθίζεται. Τα μόρια του νερού οργανώνονται ώστε να αντισταθούν στον υδρόφοβο χαρακτήρα που έχει το πόδι του εντόμου. “WaterstriderEnWiki.”, από Megodenas διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

18 Οι σάπωνες μειώνουν την επιφανειακή τάση του νερού
Η παρουσία υλικών στο νερό όπως οι σάπωνες, μειώνει την επιφανειακή του τάση και αναγκάζει τα μόρια του νερού να αποκτούν μια οργανωτική δομή που να μην αποφεύγει το λιπαρό περιβάλλον, Οι σάπωνες λειτουργούν ως «μεσάζοντες» που εξασφαλίζουν καλύτερη επαφή μεταξύ μιας ποσότητας νερού και μιας λιπαρής ουσίας όπως ένας ρύπος, Οι σάπωνες, τα υπόλοιπα απορρυπαντικά υλικά, και γενικά όλα τα υλικά που σχηματίζουν μικκύλια σε υδατικό περιβάλλον, καλούνται «τασιενεργά υλικά».

19 Αποτελέσματα της τασιενεργής δράσης
η απορρυπαντική δράση, η διαβροχή (wetting) μιας υδρόφοβης επιφάνειας επιτυγχάνεται με τη εισβολή μορίων νερού που βρίσκονται γύρω από τα μικκυλιακά συσσωματώματα. Με αυτό τον τρόπο, τα τασιενεργά χρησιμοποιούνται ως «Δούρειος Ίππος» από το νερό ώστε αυτό να εισβάλει στο εχθρικό περιβάλλον ενός υδρόφοβου υλικού, ο αφρισμός: είναι το αποτέλεσμα της εισβολής μορίων οξυγόνου και αζώτου (τα οποία είναι υδρόφοβα) από τον αέρα, με μορφή φυσαλίδων στο υδάτινο περιβάλλον του μικκυλιακού μίγματος σαπουνιού + νερού.

20 Παρεμπόδιση στην απορρυπαντική δράση (1 από 2)
Παρεμπόδιση στην απορρυπαντική δράση (1 από 2) Η απορρυπαντική δράση μπορεί να παρεμποδιστεί όταν το νερό χαρακτηρίζεται «σκληρό», δηλαδή υπάρχουν ιόντα (π.χ. ασβεστίου, μαγνησίου) που μπορούν να σχηματίσουν δυσδιάλυτα άλατα (ιζήματα) λιπαρών οξέων μέσω μιας ιοντικής αντίδρασης : Άλας ασβεστίου του λιπαρού οξέος (ίζημα) Σάπωνας (τασιενεργό, διαλυτό στο νερό) Παρουσία ιόντων Ca2+ και Mg2+ τα καρβοξυλικά ανιόντα των λιπαρών οξέων δημιουργούν αδιάλυτα άλατα (ιζήματα) και δεν μπορούν πλέον να έχουν απορρυπαντική δράση.

21 Παρεμπόδιση στην απορρυπαντική δράση (2 από 2)
Μια λύση στο πρόβλημα που προκύπτει από το σκληρό νερό έχει δώσει η συνθετική χημεία και η τεχνολογία εισάγοντας τα συνθετικά απορρυπαντικά, Αυτά αποτελούν επίσης τασιενεργά μόρια, αλλά με διαφορετικό ανιόν, όπως π.χ. θειικές ή σουλφονικές ιοντικές ομάδες, οι οποίες δεν μπορούν να σχηματίζουν αδιάλυτα άλατα με τα ιόντα ασβεστίου ή μαγνησίου που υπάρχουν στο σκληρό νερό και συνεπώς δεν παρεμποδίζουν την απορρυπαντική δράση, Παραδείγματα: Τα ανιονικά, κατιονικά ή μη ιονικά συνθετικά τασιενεργά.

22 Ποια υλικά είναι τασιενεργά (surfactants);
Οι σάπωνες που έχουμε ήδη εξετάσει είναι τασιενεργά υλικά με ανιονική καρβοξυλική ομάδα, Σε καθημερινή χρήση βρίσκονται τα απορρυπαντικά του εμπορίου που είναι συνθετικά τασιενεργά μόρια, Ανάλογα με το φορτίο της πολικής ομάδας των συνθετικών αυτών υλικών διακρίνονται σε: Ανιονικά τασιενεργά, Κατιονικά τασιενεργά, Μη ιονικά (ουδέτερα) τασιενεργά.

23 Ανιονικά τασιενεργά Η πολική ομάδα είναι φορτισμένη αρνητικά (δηλαδή, ένα ανιόν), Παράδειγμα: το δωδέκυλο-θειικό νάτριο (sodium dodecyl sulfate, SDS). Υδρόφοβο τμήμα του μορίου Υδρόφιλο (πολικό) τμήμα του μορίου

24 Κατιονικά τασιενεργά Η πολική ομάδα είναι φορτισμένη θετικά (δηλαδή, ένα κατιόν), Παράδειγμα: το βρωμιούχο άλας του δεκαεξυλο- τριμεθυλαμμώνιου, hexadecyl-trimethylammonium bromide, HTAB. Υδρόφοβο τμήμα του μορίου Υδρόφιλο (πολικό) τμήμα του μορίου

25 Μη ιονικά τασιενεργά Η πολική ομάδα είναι ηλεκτρικά ουδέτερη (συνήθως, ένα υδροξύλιο, συχνά σε συνδυασμό με αιθερικά οξυγόνα), Παράδειγμα: Triton©-X100: 4-(1,1,3,3-Tetramethylbutyl)- phenyl-polyethylene glycol, t-Octylphenoxypoly- ethoxyethanol, (ή Polyethylene glycol tert-octylphenyl ether), n=9-10) . Υδρόφιλο (πολικό) τμήμα του μορίου n = 9-10 Υδρόφοβο τμήμα του μορίου

26 Σκοπός πειράματος Στο εργαστήριο, θα γίνει :
(α) η παρασκευή ενός σάπωνα με φυτικό λάδι ή ζωικό λίπος ως πρώτη ύλη , (β) η πειραματική παρατήρηση ιδιοτήτων και της δράσης των σαπώνων στο νερό. Διάρκεια: 2 ώρες.

27 Απαιτούμενα όργανα και αντιδραστήρια
Διάλυμα σαπουνιού (0,2 g σε 12 mL χλιαρού απιονισμένου νερού) [χρησιμοποιείται σαπούνι εμπορίου ή το προϊόν της αντίδρασης σαπωνοποίησης σε προηγούμενη άσκηση], Διάλυμα απορρυπαντικού του εμπορίου (0,2 g σε 12 mL χλιαρού απιονισμένου νερού), «Ρύποι»: Λάδι, ή ορυκτέλαιο, Χλωριούχο ασβέστιο (διάλυμα 1% w/v), Χλωριούχο μαγνήσιο (διάλυμα 1% w/v), Δείκτης φαινολοφθαλεΐνη (διάλυμα 1% w/v) ή πεχαμετρικές ταινίες), Δοκιμαστικοί σωλήνες και στατό, σταγονόμετρα.

28 Πειραματική διαδικασία (1 από 3)
Γαλακτωματοποίηση (emulsification) Σε τρεις δοκιμαστικούς σωλήνες (Α, Β και Γ) προσθέτουμε από 4 σταγόνες λαδιού ή ορυκτελαίου. Α Β Γ Προσθέτουμε : 5 mL νερού στον σωλήνα Α, 5 mL διαλύματος σαπουνιού στο σωλήνα Β, και 5 mL διαλύματος απορρυπαντικού σωλήνα Γ. Οι 3 σωλήνες αναδεύονται έντονα επί 30΄΄. Παρατηρείται και γίνεται σύγκριση της παρουσίας αφρού (σαπουνάδας) στους τρεις σωλήνες.

29 Πειραματική διαδικασία (2 από 3)
Σε τέσσερις δοκιμαστικούς σωλήνες (Α1, Α2, Β και Γ) προσθέτουμε από 2 mL διαλύματος σαπουνιού. Σε άλλους τέσσερις δοκιμαστικούς σωλήνες (Δ1, Δ2, Ε και ΣΤ) προσθέτουμε από 2 mL διαλύματος απορρυπαντικού του εμπορίου, Στους σωλήνες Α1 και Δ1 προσθέτουμε από 2 mL νερού και από μια σταγόνα διαλύματος φαινολοφθαλεΐνης. Παρατηρούμε τις πιθανές αλλαγές χρώματος, Στους σωλήνες Α2 και Δ2 προσθέτουμε από 2 mL νερού και ελέγχουμε το pH του διαλύματος με πεχαμετρική ταινία. Στους σωλήνες Β και Ε προσθέτουμε 2 mL διαλύματος CaCl2. Στους σωλήνες Γ και Ζ προσθέτουμε 2 mL διαλύματος MgCl2. Α1 Β Γ Α2 Δ1 Ε ΣΤ Δ2

30 Πειραματική διαδικασία (3 από 3)
Α1 Β Γ Α2 Ανακινούμε προσεκτικά (όχι έντονα) τους σωλήνες Β, Γ, Ε και Ζ με σκοπό την πλήρη ανάμιξη των συστατικών σε κάθε σωλήνα, Παρατηρούμε και καταγράφουμε τον ενδεχόμενο σχηματισμό ιζημάτων ή/και αφρού, καθώς και της σχετικής τους ποσότητας ή έντασης, Προσθέτουμε στους 6 σωλήνες από 4 σταγόνες λαδιού και αναδεύουμε έντονα. Παρατηρούμε την ένταση της γαλακτωματοποίησης (μέσω της ποσότητας αφρισμού) του σαπουνιού και του απορρυπαντικού σε κάθε περίπτωση. Δ1 Ε ΣΤ Δ2

31 Φύλλο παρουσίασης αποτελεσμάτων (1 από 2)
Φύλλο παρουσίασης αποτελεσμάτων (1 από 2) Γαλακτωματοποίηση Πορεία εργασίας: Α: Νερό Β: Σαπούνι Γ: Απορρυπαντικό Παρατηρήσεις:

32 Φύλλο παρουσίασης αποτελεσμάτων (2 από 2)
Φύλλο παρουσίασης αποτελεσμάτων (2 από 2) Απορρυπαντική δράση και pH Νερό: Έλεγχος με φαινολο- φθαλείνη Μέτρηση pH (πεχαμετρική ταινία) Προσθήκη Ca2+ Προσθήκη Mg2+ Σαπούνι Α1: Χρώμα διαλύματος: Α2: pH: Β: Παρατήρηση: Γ: Απορρυπαντικό Δ1: Δ2: Ε: ΣΤ:

33 Ερωτήσεις Ερμηνεύστε τις διαφορές στη συμπεριφορά των σαπώνων και των απορρυπαντικών στο νερό παρουσία των αλάτων ασβεστίου και μαγνησίου. Πως περιμένετε να επηρεάζεται η απορρυπαντική δράση ενός σαπουνιού όταν σε πόσιμο (όχι σκληρό) νερό προσθέσουμε (α) χλωριούχο μαγνήσιο, (β) θειικό μαγνήσιο και (γ) όξινο ανθρακικό μαγνήσιο; Τι περιμένετε να συμβεί όταν θερμάνουμε έντονα τα παραπάνω υδατικά διαλύματα; Πώς περιμένετε να επηρεάζεται η απορρυπαντική δράση ενός σαπουνιού όταν στο διάλυμα του άλατος Ca2+ ή Mg2+ προστεθεί ανθρακικό νάτριο (Na2CO3); Προτείνετε 2 μεθόδους για την αποσκλήρυνση του νερού.

34 Βιβλιογραφία McMurry John, Οργανική Χημεία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2012 (ενιαίος τόμος), D. Katz, The Science of Soaps and Detergents, , Wolbers R., (2000), Cleaning Painted Surfaces. Aqueous Methods, Archetype Publications, London, Stulik D., Miller D., Khanjian M., Khandekar N., Wolbers R., Carlson J., Petersen C., (2004), Solvent Gels for the Cleaning of Works of Art. The Residue Question, Getty Publications, Los Angeles.

35 Τέλος Ενότητας

36 Σημειώματα

37 Σημείωμα Αναφοράς Copyright Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας, Σταμάτης Μπογιατζής Σταμάτης Μπογιατζής. «Εργαστήριο Επιστήμης Υλικών ΙΙ. Ενότητα 6: Τασιενεργά : Απορρυπαντική δράση». Έκδοση: 1.0. Αθήνα Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: ocp.teiath.gr.

38 Σημείωμα Αδειοδότησης
Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό. Οι όροι χρήσης των έργων τρίτων επεξηγούνται στη διαφάνεια «Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων». Τα έργα για τα οποία έχει ζητηθεί άδεια αναφέρονται στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.

39 Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων
Δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, παρά μόνο εάν ζητηθεί εκ νέου άδεια από το δημιουργό. διαθέσιμο με άδεια CC-BY Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου και η δημιουργία παραγώγων αυτού με απλή αναφορά του δημιουργού. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-SA Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού, και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-ND Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η δημιουργία παραγώγων του έργου. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-ND Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου και η δημιουργία παραγώγων του. διαθέσιμο με άδεια CC0 Public Domain Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού. διαθέσιμο ως κοινό κτήμα χωρίς σήμανση Συνήθως δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου.

40 Διατήρηση Σημειωμάτων
Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς το Σημείωμα Αδειοδότησης τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.

41 Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων
Το Έργο αυτό κάνει χρήση περιεχομένου από τα ακόλουθα έργα: Όλες οι εικόνες και χημικοί τύποι:© Σταμάτης Χ. Μπογιατζής (εκτός αν αναφέρεται διαφορετικά)

42 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθήνας» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.