Διαπολιτισμική Αγωγή και ο Ρόλος της Παιδαγωγικής Ηγεσίας

Παρουσίαση με θέμα: "Διαπολιτισμική Αγωγή και ο Ρόλος της Παιδαγωγικής Ηγεσίας"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Διαπολιτισμική Αγωγή και ο Ρόλος της Παιδαγωγικής Ηγεσίας
Μιχαλίνος Ζεμπύλας Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου

2 Σημείωμα Πάνω στην Παιδαγωγική Ηγεσία: Τρεις Παραδοχές
Ηγεσία ως πολιτική (politics) και όχι (μόνο) ως διοίκηση: θεμελίωση στο περίφημο πλέγμα μεταξύ γνώσης/εξουσίας (ως λόγου και πρακτικών) Η συμβολή της παιδαγωγικής ηγεσίας στην παραγωγή (και αλλαγή) πολιτικής και κοινωνικής κουλτούρας μέσα και έξω από το σχολείο (η υποχώρηση του κράτους ως σχεδιαστή εκπαιδευτικής πολιτικής) Η ηγεσία ως συλλογική και όχι ως ατομική υπόθεση: ενθάρρυνση κριτικών στάσεων για την αξιολόγηση του λόγου, των πρακτικών και θεσμών των ομάδων

3 Πρόκληση και Ευκαιρία Η συζήτηση για την πολυπολιτισμικότητα αποτελεί μια εξαιρετική ευκαιρία, αλλά και μια σημαντική πρόκληση για την παιδαγωγική ηγεσία: Γιατί ενθαρρύνει τη σκέψη σχετικά με τις προϋποθέσεις συνύπαρξης και ουσιαστικής συμμετοχής στο ίδιο κοινωνικό σύστημα παιδιών από διαφορετικό πολιτισμικό πλαίσιο αναφοράς Η συζήτηση αυτή θέτει με νέους όρους το ζήτημα των γενικότερων θεωρητικών και πρακτικών προϋποθέσεων της σχολικής κουλτούρας Πρόκληση: Η μεγάλη δυσκολία στην εξεύρεση της χρυσής τομής μεταξύ ισοπέδωσης και πολιτισμικής διαφορετικότητας και επιβολής κληρονομημένων δυτικών προτύπων

4 Επιπτώσεις για την Παιδαγωγική Ηγεσία
Οι προηγούμενες κοινωνικές και πολιτικές ισορροπίες του σχολείου ανατρέπονται Ανάγκη για ένα συγκροτημένο σύνολο ιδεών πολιτικής (policy ideas) για προβληματισμό πάνω στην πολυπολιτισμικότητα: (α) σχολική πολιτική, (β) αναγνώριση της διαφοράς, (γ) πρακτικές που να ακυρώνουν κάθε είδους αποκλεισμό Βασικό ερώτημα: Με ποιους τρόπους μπορεί η παιδαγωγική ηγεσία να ενθαρρύνει την πρόσβαση σε παιδιά από διάφορες ομάδες/κοινότητες;

5 Βασικό Επιχείρημα Χρειάζεται μια γόνιμη εξέταση των σχέσεων ανάμεσα στην παιδαγωγική ηγεσία, την κοινότητα (community) ή τις κοινότητες και τη διαπολιτισμική αγωγή. Αυτές οι σχέσεις είναι κατ’ εξοχήν πολιτικές (political)—π.χ. ζητήματα ετερότητας και κοινότητας—και επομένως η ηγεσία-ως-διοίκηση δεν υποκαθιστά την πολιτική. Η σημασία όχι μόνο της αναγνώρισης της διαφοράς αλλά και της ανακατανομής των σχέσεων εξουσίας στο σχολείο μπορεί να αποτελέσουν μια καινούρια βάση προβληματισμού για τη δημιουργία ενός κριτικού σχολείου

6 Διάγραμμα Παρουσίασης
Πολιτισμική ετερότητα∙ μια σύντομη γενεαλογία των καταλυτικών αλλαγών και της αντιμετώπισης τους σε ΗΠΑ και Ευρώπη Διαπολιτισμική αγωγή: ανάλυση του όρου, πιθανές φιλοσοφικές κατευθύνσεις της παιδαγωγικής ηγεσίας Κριτικό σχολείο, κριτική παιδαγωγική και παιδαγωγική ηγεσία Εναλλακτική παιδαγωγική ηγεσία για μια κριτική διαπολιτισμική διάσταση στο σχολείο

7 Πολιτισμική Ετερότητα
Ιστορικά, πάντα υπήρχε πολυπολιτισμικότητα· απλά τη διαπραγματευόμαστε τώρα με νέους όρους Ποικιλία κοινωνικών και πολιτιστικών μορφών Κανένας πολιτισμός δεν είναι μόνος του αλλά υπάρχει αλληλεπίδραση Αναγκαία η διατήρηση της πλούσιας ποικιλίας των πολιτισμών Ειρηνική συνύπαρξη πολιτισμών: αμοιβαία ανοχή, κατανόηση και σεβασμός

8 Ο όρος Πολιτισμός Τις περισσότερες φορές ο πολιτισμός χρησιμοποιείται με απλοϊκό τρόπο, γενικευτικό και περιγραφικό (παραδόσεις, έθιμα, μουσική, φαγητό) Περιοριστική και στατική μια τέτοια αντίληψη για τον πολιτισμό (δεν υπάρχουν σαφή όρια μεταξύ των διαφόρων πολιτισμών) Παραγνώριση της δυναμικής αλλαγής του πολιτισμού στο χρόνο (έμφαση σε μια δήθεν εσωτερική ομοιογένεια) Παραγνώριση του ζητήματος της πολιτισμικής ιεραρχίας και εξουσίας στις σχέσεις των πολιτισμών

9 Μια Σύντομη Γενεαλογία
Η.Π.Α. (δεκαετία του ’70): πολύ μεγάλη σχολική αποτυχία των παιδιών από μειονότητες (το σχολείο προτείνει ένα πρότυπο πολιτισμικό, με το οποίο δεν έχουν καμία σχέση). Αντιμετώπιση: Αναγνώριση των διαφορετικών πολιτισμικών ταυτοτήτων των παιδιών  Πολυπολιτισμική εκπαίδευση: παρουσιάσεις άλλων πολιτισμών (έμφαση στα πολιτισμικά χαρακτηριστικά). Στόχος: Η ενσωμάτωση των παιδιών στον Αμερικάνικο (Λευκό, Δυτικό) τρόπο ζωής. Αποτέλεσμα: Η σχολική αποτυχία παραμένει. Η αναγνώριση των διαφορών δεν σημαίνει άμεση αμφισβήτηση της ανωτερότητας του κυρίαρχου πολιτισμικού προτύπου Συμπέρασμα: Η απλή παράθεση διαφορετικών πολιτισμικών στοιχείων δεν σημαίνει εξοικείωση με τον Άλλο, ούτε πως έτσι τα παιδιά μπορούν να ενσωματωθούν στο εκπαιδευτικό και κοινωνικό σύστημα. Δεν υπάρχει καμία πραγματική ανταλλαγή ανάμεσα στα πολιτισμικά συστήματα.

10 Ευρώπη (δεκαετία του ’80): παρόμοια προβλήματα με τις Η. Π. Α
Ευρώπη (δεκαετία του ’80): παρόμοια προβλήματα με τις Η.Π.Α., κυρίως στις μεγάλες χώρες υποδοχής μεταναστών (Γερμανία, Σουηδία, Γαλλία, Ιταλία) Η Ευρωπαϊκή αντιμετώπιση: η κάθε εθνική ομάδα να φτιάξει σχολεία και να δώσει μαθήματα στη μητρική γλώσσα το απόγευμα, έξω από τα κυρίαρχα εθνικά σχολεία των χωρών υποδοχής. Λανθασμένη εκτίμηση: Οι μετανάστες δεν είναι μόνιμοι: θα συμβάλουν για ένα διάστημα στο Ευρωπαϊκό βιομηχανικό θαύμα και κάποια στιγμή θα τα μαζέψουν και θα γυρίσουν στο σπίτι τους. Ωστόσο, οι περισσότεροι παρέμειναν στη χώρα υποδοχής, δεν έστειλαν τα παιδιά τους σε ξεχωριστά εθνικά σχολεία—ή τα στέλνανε παράλληλα σε εθνικά σχολεία—και θέλανε τα παιδιά τους να πετύχουν κατ’ αρχήν στο κεντρικό εθνικό σύστημα εκπαίδευσης της εκάστοτε χώρας. Αποτέλεσμα: Η σχολική αποτυχία παραμένει για παρόμοιους λόγους όπως στις ΗΠΑ

11 Κριτική στην Πολιτική της Ενσωμάτωσης
Αντιμετωπίζει απλουστευτικά το ζήτημα των καλών προθέσεων Αγνοεί το ρατσισμό ως δομικό στοιχείο της κοινωνίας Θεωρεί το ρατσισμό ως ατομικό ζήτημα προκαταλήψεων και άγνοιας Παραγνωρίζει το ζήτημα της άρνησης των κοινωνικών ομάδων να «μοιραστούν την πίτα» των αγαθών με άλλους

12 Η Διαπολιτισμική «Πορεία»
Γνωριμία με τον Άλλο Απόκτηση αμοιβαίας εμπιστοσύνης Διαπολιτισμική επικοινωνία (σημασία γνώσης της γλώσσας και κατασκευή κοινού κώδικα επικοινωνίας) Συνεργασία μεταξύ των διαφορετικών ατόμων μιας κοινωνίας

13 Διαπολιτισμική Αγωγή Δεν υπάρχει ομοφωνία για την έννοια της και κανένας ευρύτερα αποδεκτός ορισμός. Δεν είναι αντισταθμιστική εκπαίδευση για τους αλλοδαπούς ή για τις μειονοτικές ομάδες. Δεν απευθύνεται στα παιδιά τα οποία ανήκουν σε αυτές τις ομάδες, αλλά σε όλους εμάς και ιδιαίτερα στο σύγχρονο σχολείο ως θεσμό ο οποίος αντιμετωπίζει δυσκολίες στη διαχείριση της πολιτισμικής ετερότητας. Δεν είναι ένα καινούριο «μάθημα» στο πρόγραμμα σπουδών, που σκοπεύει στο να μας διδάξει για τους διάφορους πολιτισμούς. Το ευρύτερο όραμα είναι η καλλιέργεια θετικών στάσεων και πρακτικών προς άλλους πολιτισμούς και αντιλήψεις, που θεωρούνται ως πηγή εμπλουτισμού και βίωσης νέων εμπειριών.

14 Δεν είναι μια δραστηριότητα που γίνεται κατά τη διάρκεια ενός καθιερωμένου χρονικού πλαισίου, αλλά μια διάσταση, που πρέπει να διαχέεται σ’ ολόκληρο το σχολικό πρόγραμμα, μια κοινωνική και πολιτική στάση που να προσανατολίζει οτιδήποτε συμβαίνει μέσα στα σχολεία. Προτείνει ιδέες και πρακτικές που ενθαρρύνουν την ανακάλυψη των αμοιβαίων σχέσεων για υπέρβαση των εμποδίων και διαφορών. Συνδέεται στενά με άλλες εκπαιδευτικές φιλοσοφίες, όπως η εκπαίδευση για τα ανθρώπινα δικαιώματα, η αντιρατσιστική εκπαίδευση, η εκπαίδευση ενάντια στις προκαταλήψεις, η εκπαίδευση για τη διαχείριση συγκρούσεων, η εκπαίδευση για τη δημοκρατική πολιτότητα. Διαπολιτισμική αγωγή σημαίνει: Αλληλεπίδραση, ανταλλαγή, επικοινωνία, συνεργασία, υπέρβαση των πολιτισμικών εμποδίων, αλληλεγγύη, εμπιστοσύνη και αμοιβαίος σεβασμός.

15 Ο όρος δια-πολιτισμική
Παραπέμπει στην ενεργητική και δυναμική αλληλεπίδραση μεταξύ διαφορετικών αντιλήψεων (ετερότητα) Ερωτήματα: Πώς πρέπει να ασκείται η αγωγή και η μάθηση κάτω από συνθήκες ετερότητας; Ποιος είναι ο ρόλος της παιδαγωγικής ηγεσίας; Μία βασική παιδαγωγική αρχή: η τοποθέτηση του καθενός μας στον ρόλο του άλλου και η θέαση του κόσμου από αυτή την οπτική γωνία (ενσυναίσθηση). Τι επιδιώκεται; Περιορισμός της απολυτότητας της οπτικής γωνίας παρατήρησης – (μονοπολιτισμική εκδοχή των πραγμάτων). Δεν αρκεί η αποδοχή της διαφορετικότητας του Άλλου, αλλά απαιτείται και η υπέρβαση της συλλογικής - πολιτισμικής ταυτότητας

16 Ρόλος της Παιδαγωγικής Ηγεσίας: Δύο Διαφορετικές Φιλοσοφικές/Πολιτικές Κατευθύνσεις
Α) Χειρισμός της διαπολιτισμικής αγωγής στο σχολείο ως εργαλείου για τη συμβίωση παιδιών από διαφορετικούς πολιτισμούς. Δηλαδή, απλή διαχείριση της διαφοράς (προσωπικής ή συλλογικής ταυτότητας). Β) Χειρισμός της διαπολιτισμικής αγωγής στο σχολείο ως δυναμικής αξιοποίησης του μορφωτικού κεφαλαίου που κατέχουν ή κερδίζουν τα παιδιά (απομυθοποίηση των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων για τις μειονοτικές ομάδες μέσα στα σχολεία, για να αποτραπεί το ενδεχόμενο καθήλωσης τους σε χαμηλές επιδόσεις και προσδοκίες).

17 Συνέπειες Επιλογής Α Αναπαραγωγή του διαχωρισμού στο εσωτερικό των σχολείων (θεσμικές ή άτυπες διακρίσεις) Προσκόλληση σε μονοπολιτισμική και εθνοκεντρική πολιτική (εθνοκεντρικό περιεχόμενο σχολικών εγχειριδίων∙ ομοιογένεια — η «φανταστική κοινότητα» — ως υπέρτατη αξία) Οι εκπαιδευτικές παρεμβάσεις για διαχείριση της διαφοράς έχουν βραχυπρόθεσμη ισχύ

18 Επιλογή Β: Το Κριτικό Σχολείο
Όχι στον εντοπισμό και τη «μετάδοση» κανονικοτήτων και «νόμων» Έμφαση στη σημασία της ενδοσκόπησης, αυτό-αναλογισμού και της ανάπτυξης κριτικής γνώσης/σκέψης Χειραφέτηση (να βρίσκει κανείς τη φωνή του/της): αναπόσπαστα δεμένη με την δικαιοσύνη και την ισότητα — ανα-δόμηση της κοινωνίας

19 Χειραφετητική Αγωγή Το να διδάξει κάποιος εκπαιδευτικός σύμφωνα με το Α.Π. απλώς διαιωνίζει και αναπαράγει το κοινωνικό κατεστημένο Πώς το σχολείο εξυπηρετεί τα ενδιαφέροντα των κυρίαρχων ομάδων; Μπορεί η παιδαγωγική ηγεσία να συμβάλει ώστε το σχολείο να γίνει χώρος αντίστασης στο κατεστημένο; Ποιος ο ρόλος των εκπαιδευτικών (ηγετών) ως διανοουμένων που θα συμβάλουν στην κοινωνικοπολιτική αλλαγή για μια καλύτερη κοινωνία;

20 Κριτική Παιδαγωγική Η παιδαγωγική που παίρνει τις εμπειρίες των μαθητών και του δασκάλου και μέσα από το διάλογο και τη διαπραγμάτευση, τις αναγνωρίζει ως προβληματικές. Είναι η παιδεία που «θέτει προβλήματα», καλλιεργεί την κριτική συνειδητοποίηση και εντάσσει τη δράση στη γνώση. Praxis (πράξις): συλλογισμός και δράση, δράση και συλλογισμός, για ανακατασκευή του κοινωνικού κόσμου.

21 Το Κοινωνικό Πλαίσιο του Κριτικού Σχολείου
Η κοινωνική ισότητα απαραίτητη προϋπόθεση της ατομικής ελευθερίας. Ένας μετανάστης χωρίς τα απαραίτητα μέσα για να επιβιώσει, δεν είναι ελεύθερος να επιλέξει μεταξύ της εκμετάλλευσης και του να πεθάνει από την πείνα Απόρριψη της ηθικής του αποκλεισμού. Απόρριψη της ωφελιμιστικής διάστασης της εκπαίδευσης

22 Κριτική Παιδαγωγική και Εκπαιδευτική Διοίκηση
Οι αξίες της κοινωνικής δικαιοσύνης και της κριτικής παιδαγωγικής (π.χ. η δουλειά του Freire) δεν φαίνεται να έχουν αγγίξει ιδιαίτερα την περιοχή της εκπαιδευτικής διοίκησης (Bates, 1983, 2006; Larson & Murthada, 2002; Marshall, 2004; Nieto, 2005; Parker & Shapiro, 1992) «Πολλοί καλόπιστοι ηγέτες διατηρούν τη θεσμική ανισότητα, γιατί είναι αφομοιωμένοι σε μια ιεραρχική [τεχνοκρατική] λογική η οποία αποτυγχάνει να προβληματικοποιήσει τις υπάρχουσες νόρμες αλλά κρατεί τους φτωχούς [περιθωριοποιημένους] πολίτες μακριά από τη λήψη αποφάσεων» (Larson & Murthada, 2002, σελ. 147)

23 Προηγούμενες έρευνες έδειξαν ότι η εκπαιδευτική διοίκηση επικεντρώνεται κυρίως: (α) στο να αλλάξει τους «διαφορετικούς» μαθητές για να ταιριάζουν με τις νόρμες και (β) στην διαχείριση των αναγκών και στην επιβίωση του σχολείου ως οργανισμού μέσω της εφαρμογής πολιτικών (policies) που «ελέγχουν» την ετερότητα (Special Issue του School Leadership & Management, Feb 2007) Σχέση μεταξύ ηγεσίας και κοινωνικής δικαιοσύνης: πολιτική (η διοίκηση δεν αντικαθιστά την πολιτική)

24 «Επειδή οι φτωχοί και μειονοτικοί πληθυσμοί έμαθαν να μην εμπιστεύονται πολλούς δημόσιους ηγέτες, ακόμη και καλόπιστοι παιδαγωγικοί ηγέτες έχουν δυσκολία να κερδίσουν την εμπιστοσύνη και τη συνεργασία τους. Ο Freire εξηγεί ότι η έλλειψη εμπιστοσύνης που δείχνουν αυτοί οι πληθυσμοί σ’ αυτούς που ηγούνται δημοσίων ιδρυμάτων μπορεί να ερμηνευθεί [από κάποιους] ως ‘ένα κληρονομικό ελάττωμα των φτωχών’» (Larson & Murthada, 2002, σελ. 147)

25 «Εκπαιδευτική διοίκηση και διαπολιτισμική αγωγή» δεν σημαίνει διοικητική διαχείριση της ετερότητας για δημιουργία ενός σχολικού περιβάλλοντος που όλα τα παιδιά να «νιώθουν καλά» (π.χ. φαγητά/ρούχα/γιορτές από άλλες κουλτούρες∙ εβδομάδα Χ πολιτισμού ή χώρας∙ «κατανόηση του Άλλου») Ναι μεν: επένδυση στο αίσθημα του ανήκειν, της αποδοχής, των ευκαιριών να αξιοποιήσουν τις δυνατότητες τους ΑΛΛΑ Χρειαζόμαστε ένα μοντέλο παιδαγωγικής ηγεσίας που να επικεντρώνεται στο πρόβλημα της δικαιοσύνης και της δίκαιης οργάνωσης των κοινωνικών και εκπαιδευτικών θεσμών (π.χ. Από ποια οπτική γωνιά είναι γραμμένο το Α.Π.; Κάνει διαχωρισμούς του τύπου «εμείς» και οι «άλλοι»;)

26 Επομένως, Το School Effectiveness Movement όπως και το No Child Left Behind θεωρούνται ως απλουστευμένη προσπάθεια βελτίωσης της παραγωγικότητας του σχολείου η οποία όμως παραγνωρίζει θέματα κοινωνικής δικαιοσύνης και πολυπολιτισμικότητας και κυρίως τις δομικές ανισότητες που υπάρχουν στην κοινωνία, τους θεσμούς της κτλ. Οι ανησυχίες περί γραφειοκρατίας, ιεραρχίας, αποδοτικότητας και αποτελεσματικότητας μπαίνουν σε δεύτερη μοίρα. Οι προκλήσεις της κοινωνικής δικαιοσύνης και της πολυπολιτισμικότητας είναι πολύ πιο σημαντικές στη σύγχρονη κοινωνία (απαιτούν αλλαγή φιλοσοφίας και πολιτικής στάσης, όχι βραχυπρόθεσμα μέτρα αναγνώρισης της ετερότητας∙ αποδόμηση του σύγχρονου σχολείου)

27 Η Πορεία από τη Διαχείριση της Διαφοράς στη Δυναμική Αξιοποίηση της
Εκπαίδευση σε όσους είναι πολιτισμικά διαφορετικοί. Οι μειονοτικές ομάδες δεν είναι αναγκασμένες να εγκαταλείψουν την πολιτισμική τους ταυτότητα Οικοδόμηση θετικών σχέσεων ανάμεσα στους μαθητές από διαφορετικές πολιτισμικές παραδόσεις Αναγνώριση της συνεισφοράς των μειονοτικών ομάδων Αναδόμηση του Α.Π. για να αντανακλά τη συνεισφορά και τις προσδοκίες κάθε ομάδας (όχι στο μονοπώλιο μιας ομάδας) Κριτική ανάλυση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης και ανάληψη κοινωνικής δράσης

28 Προκλήσεις της «Πολιτισμικής Οικολογίας» στα Σχολεία
Πολυφωνία, αμηχανία και σύγχυση Συγκρούσεις για το κανονιστικό πλαίσιο του σχολείου Ουδετεροποίηση του σχολείου (να μη παίρνει τελικά θέση ανάμεσα στις διάφορες αντιλήψεις που υπάρχουν) Πολιτισμική σχετικότητα (και εν τέλει η ενδυνάμωση των διαχωριστικών γραμμών ανάμεσα στις ομάδες και η περιθωριοποίηση των μειονοτικών ομάδων)

29 Άλλες Προσεγγίσεις Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης
Πρόγραμμα ισότιμης αλληλεπίδρασης πολιτισμών και συγκρότηση υπερπολιτισμικής ταυτότητας Ανάδειξη κοινών στοιχείων των πολιτισμών και έμφαση στη διαμεσολάβηση και την εκπαίδευση για την ειρήνη Κριτική και αποδόμηση του παραδοσιακού, εθνοποιητικού σχολείου του έθνους-κράτους Διαπολιτισμική εκπαίδευση ως κριτική παιδαγωγική

30 Αρχές Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης (Essinger)
Εκπαίδευση για ενσυναίσθηση Εκπαίδευση για αλληλεγγύη Εκπαίδευση για διαπολιτισμικό σεβασμό Εκπαίδευση εναντίον του εθνοκεντρικού τρόπου σκέψης

31 Κριτική Διαπολιτισμική Διάσταση του Σύγχρονου Σχολείου
Στόχος: η διαπραγμάτευση των πολιτισμών μεταξύ τους, η ανταλλαγή, ο διάλογος και η δημιουργία ενός κοινού πλαισίου συζήτησης: η επικοινωνία των πολιτισμών Όχι μόνο ανάδειξη της διαφοράς (ανοχή) αλλά και αξιοποίηση της μέσα από την παιδαγωγική πρακτική, σαν έναυσμα για συζήτηση και ανταλλαγή, μέσα από μία προσπάθεια η διαφορετικότητα του καθενός να βρεθεί σε μια ισότιμη μεταχείριση μέσα σ’ ένα ενιαίο εκπαιδευτικό σύστημα. Κριτική διαπολιτισμική διάσταση: κριτική ενδοσκόπηση πάνω στην οργάνωση/ιεράρχηση της σχολικής γνώσης και του σχολικού θεσμού σε σχέση με τις διαφορετικές εμπειρίες των ομάδων που συμμετέχουν

32 Εναλλακτική Παιδαγωγική Ηγεσία για μια Κριτική Διαπολιτισμική Διάσταση στο Σχολείο
Δεν αρκεί το καινούριο εκπαιδευτικό υλικό ή καινούρια βιβλία ή επιμόρφωση των εκπαιδευτικών ή βελτίωση της σχολικής αποτελεσματικότητας Θα πρέπει οι εκπαιδευτικοί να υπερβούμε ενσυνείδητα και στην πράξη τις κάθε είδους κατηγοριοποιήσεις και διακρίσεις που φτιάχνουμε στην εκπαιδευτική διαδικασία (φύλο, φυλή, εθνικότητα, εξωτερική εμφάνιση κτλ.) και να προβληματικοποιούμε κάθε φορά αν αυτό που κάνουμε φέρνει το επιθυμητό αποτέλεσμα.

33 Επαναπροσδιορισμός του ρόλου των εκπαιδευτικών και της παιδαγωγικής ηγεσίας
Επανατοποθέτηση της δια-κυβέρνησης του σχολείου στη βάση του προβληματισμού πάνω στις διαφορετικές κοινωνικές και πολιτιστικές αξίες Απόρριψη κάθε είδους αποκλεισμού

34 Αυτό σημαίνει… αν κάθε μέρα οι αποφάσεις που παίρνω στη σχολική μονάδα έχουν στο μυαλό μου το διαφορετικό, αν σκέφτομαι καθημερινά με ποιο τρόπο θα συμβάλω στη δημιουργία ενός σχολικού κλίματος που να προωθεί τις πολλαπλές προοπτικές στην επίλυση προβλημάτων, η κριτική διαπολιτισμική στάση απαιτεί προσωπική αλλά και συλλογική εγρήγορση: το κοίταγμα στον εαυτό μας, δηλαδή πού είναι τα δικά μας όρια (κατακρίνω τον άλλο εύκολα; πώς συμβάλλω στην αποδοχή της διαφορετικής άποψης; πώς θα συνεισφέρω στην αντιμετώπιση της δομικής ανισότητας;)