Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας & Φιλολογίας

Παρουσίαση με θέμα: "Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας & Φιλολογίας"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας & Φιλολογίας
«Eισαγωγή στη Γλωσσολογία» 4. Επίπεδα γλωσσικής ανάλυσης: Φωνητική-Φωνολογία Δρ Μαρία Καμηλάκη Ακαδημαϊκή υπότροφος Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Ιταλικής Γλώσσας & Φιλολογίας Χειμερινό εξάμηνο 2019

2 Σύνδεση με το προηγούμενο μάθημα
Σύγχρονη Γλωσσολογία → Προτεραιότητα στον προφορικό λόγο Λόγος (langue) / ομιλία (parole)

3 Η γλώσσα είναι μορφή, όχι ύλη (Saussure)
ΥΛΗ → έννοιες Περιεχόμενο ΜΟΡΦΗ → σημασίες ΥΛΗ → φθόγγοι Έκφραση ΜΟΡΦΗ → φωνήματα

4 Δομική ιεραρχία φθόγγων και σημασιών
ΚΕΙΜΕΝΟ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΦΡΑΣΕΙΣ ΛΕΞΕΙΣ ΜΟΡΦΗΜΑΤΑ ΦΩΝΗΜΑΤΑ ΦΘΟΓΓΟΙ Από απλούστερες μονάδες μεταβαίνουμε σε συνθετότερες. Καθαρώς υλικά στοιχεία (φθόγγοι) λειτουργούν ως φορείς στοιχείων διαφορετικής υπόστασης (άυλων), των σημασιών. Κάθε επίπεδο δομείται με στοιχεία του αμέσως κατώτερου και παρέχει τα στοιχεία για να δομηθεί το αμέσως ανώτερο επίπεδο.

5 Eπίπεδα γλωσσικής ανάλυσης
Στο λεξικό σε κάθε λήμμα βρίσκουμε πληροφορίες για το: πώς γράφεται → ορθογραφία πώς προφέρεται → φωνολογία σε ποιο μέρος του λόγου/σε ποια γραμματική κατηγορία ανήκει → μορφολογία τι σημαίνει → σημασιολογία τι λειτουργία έχει μέσα σε μια πρόταση (Υ, Α / μεταβατικό vs αμετάβατο κ.ο.κ.) → σύνταξη

6 Eπίπεδα γλωσσικής ανάλυσης: ΦΩΝΗΤΙΚΗ
Ο κλάδος της γλωσσικής επιστήμης που μελετά τα χαρακτηριστικά της παραγωγής των φθόγγων από τους ανθρώπους και παρέχει μεθόδους για την περιγραφή, την ταξινόμηση και τη μεταγραφή τους. Ερωτηματοθεσία: τι κάνουν οι άνθρωποι όταν μιλούν ή/και όταν ακούν την ομιλία;

7 Ηχητικά λογοπαίγνια

8 Ας αναρωτηθούμε: τι είναι η «προφορά» μιας γλώσσας;
Πού αρχίζει και πού τελειώνει ένας γλωσσικός ήχος; Ποιοι από τους ήχους που σχηματίζονται στη στοματική κοιλότητα είναι γλωσσικοί και ποιοι όχι; Ο βήχας, το μουρμουρητό ή το σφύριγμα είναι φθόγγοι; Γιατί; Έχετε παρατηρήσει ποτέ λάθη/αμφισημίες στα όρια μεταξύ δύο λέξεων; Προφέρουν όλοι οι ομιλητές π.χ. της Ελληνικής ή της Ιταλικής τις λέξεις με τον ίδιο τρόπο; Από ποιους παράγοντες εξαρτώνται οι διαφορές στην προφορά μεταξύ των ομιλητών μιας γλώσσας;

9 H γλώσσα ως ήχος… …που παράγεται, μεταδίδεται, υφίσταται επεξεργασία και συνδέεται με κάποια/-ες σημασία/-ες. Οι ήχοι αυτοί, που ονοµάζονται φθόγγοι (speech sounds) ή φωνές (phones), συγκροτούν τη φωνητική ουσία (phonetic substance). Η φυσική/υλική πλευρά του γλωσσικού φαινομένου.

10 Πώς παράγεται ο ήχος; (1)
Ο ανθρώπινος µηχανισµός παραγωγής οµιλίας αποτελείται από διάφορα µέρη, µερικά από τα οποία ανήκουν στο αναπνευστικό και άλλα στο πεπτικό σύστηµα. Πρωταρχικός σκοπός των οργάνων αυτών είναι η αναπνοή και το φαγητό. Αρθρωτικοί περιορισμοί με βάση τη φυσιολογία των φωνητηρίων οργάνων.

11 Πώς παράγεται ο ήχος; (2)
Παραγωγή ήχου έχουµε όταν ένα σώµα, κάτω από την επίδραση µιας δύναµης, εκτελεί ταλαντώσεις.

12 παράγει ένα πλήθος διαφορετικών ήχων
Η φωνητική οδός… παράγει ένα πλήθος διαφορετικών ήχων προσθέτει ηχηρότητα δημιουργεί ρεύμα αέρος

13 Μετάδοση και λήψη Η μετάδοση του ήχου προϋποθέτει και αυτή την ύπαρξη ενός ελαστικού υλικού, π.χ. του αέρα, συντελείται δε µε µεταβολές (πυκνώµατα και αραιώµατα) στην πίεση του αέρα → ηχητικά κύµατα. Η λήψη του ήχου επιτυγχάνεται υπό την προϋπόθεση ότι υπάρχει κάποιος δέκτης που διαθέτει τον αντίστοιχο αισθητηριακό και αντιληπτικό μηχανισμό, για να συλλάβει τα ηχητικά κύµατα.

14 Επιμέρους τομείς Με βάση τα τρία στάδια, παραγωγή, μετάδοση, πρόσληψη του ήχου, διακρίνονται τρεις τομείς Φωνητικής: αρθρωτική φωνητική (articulatory phonetics) ακουστική φωνητική (acοustic phonetics) προσληπτική/ακροατική φωνητική (auditory phonetics)

15 Αρθρωτική φωνητική Οι γλωσσικοί φθόγγοι εξετάζονται εδώ όπως οποιοσδήποτε άλλος ήχος, µε βάση φυσικές του ιδιότητες: (α) το πλάτος της ταλάντωσης, δηλαδή την αποµάκρυνση του σώµατος από τη θέση ισορροπίας, (β) την περίοδο, το χρονικό διάστηµα που απαιτείται, για να επανέλθει το σώµα στην αρχική του θέση, ολοκληρώνοντας έναν κύκλο, (γ) τη συχνότητα, τον αριθµό κύκλων ανά δευτερόλεπτο.

16 Φώνηση Ο λάρυγγας περιέχει τις φωνητικές χορδές.
Το κενό ανάμεσά τους λέγεται γλωττίδα. Οι φωνητικές χορδές λειτουργούν ως βαλβίδα που ελέγχει τη ροή αέρα από τη γλωττίδα.

17 Έναρξη: μηχανισμοί ρεύματος αέρα
Πνευμονικοί: εκκίνηση ήχου στους πνεύμονες (υπολαρρυγγικά) (π.χ. νέα ελληνική) Γλωττιδικοί: εκκίνηση ήχου στη γλωττίδα (λαρυγγικά): → εξωθητικός: η γλωττίδα κλείνει και ο λάρυγγας ανεβαίνει προς τα επάνω, δημιουργώντας συμπίεση στη φωνητική οδό → αναρροφητικός: η γλωττίδα κλείνει και ο λάρρυγας κινείται προς τα κάτω με μια κίνηση, δημιουργώντας αραίωση του αέρα στη φωνητική οδό Κλικς: εκκίνηση ήχου στη στοματική κοιλότητα (υπερλαρυγγικά)

18 Αρθρωτική φωνητική: έναρξη φώνησης
Oι περισσότεροι φθόγγοι στο ρεπερτόριο των διαφόρων γλωσσών παράγονται µε εκπνοή (eggressive sounds) και λίγοι παράγονται µε εισπνοή (ingressive sounds). Μερικές αφρικάνικες γλώσσες διαθέτουν φθόγγους που παράγονται µε είσοδο του αέρα από το στόµα. Επίσης, έχουν τα λεγόµενα clicks, ένα είδος «ρουφήγματος» στη στοματική κοιλότητα, που παράγονται µε εισπνοή, ενώ συγχρόνως είναι κλειστές οι φωνητικές χορδές (πβ. το ‘τσ’ της άρνησης ή το ‘τσ τσ τσ’ της επίκρισης ή του θαυµασµού στα ΝΕ). Η έναρξη του ήχου είναι πάνω από τη γλωττίδα.

19 Φώνηση: ηχηρότητα Διαφορετικές θέσεις των φωνητικών χορδών δίνουν και διαφορετική ποιότητα στον διερχόμενο αέρα. Δύο βασικές θέσεις: → οι φωνητικές χορδές είναι τοποθετημένες κοντά και κλειστά η μία στην άλλη, ώστε δημιουργείται να παλμός, όταν ο αέρας πιέζεται από κάτω και περνά – ηχηροί ήχοι → οι φωνητικές χορδές είναι μακριά η μια από την άλλη και ο αέρας διέρχεται ανεμπόδιστος – άηχοι ήχοι Ένας ήχος είναι ηχηρός, όταν οι φωνητικές χορδές πάλλονται κατά την παραγωγή του, και άηχος όταν οι φωνητικές πτυχές είναι ανοικτές και δεν πάλλονται. Επομένως, οι όροι ηχηρός vs άηχος έχουν να κάνουν με τον παλμό των φωνητικών χορδών, όχι με το κατά πόσον ακούγεται ή όχι ένας φθόγγος.

20 Τόπος και τρόπος άρθρωσης
Το υπερλαρυγγικό κομμάτι της φωνητικής οδού εμπεριέχει τη γλώσσα, τα χείλη και τη μαλακή υπερώα. Οι μύες αυτού του κομματιού της φωνητικής οδού μπορούν να χρησιμοποιηθούν, για να αλλάζουν το σχήμα της και να παράγουν πληθώρα φθόγγων. Τόπος άρθρωσης: πού συμβαίνει η αλλαγή του σχήματος της οδού. Τρόπος άρθρωσης: τι είδους αλλαγή συμβαίνει;

21 Τόπος άρθρωσης ΠΑΘΗΤΙΚΟΙ ΑΡΘΡΩΤΕΣ ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΟΙ ΑΡΘΡΩΤΕΣ
Χείλη Δόντια Φατνία Ουρανίσκος ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΟΙ ΑΡΘΡΩΤΕΣ Μαλακή υπερώα Σταφυλή Φάρυγγας Επιγλωττίδα Γλωττίδα Laver (1994) Principles of phonetics. Cambridge University Press.

22 Τρόπος άρθρωσης (Λεκάκου & Μαστροπαύλου 2014)
Τρόπος άρθρωσης (Λεκάκου & Μαστροπαύλου 2014) Περιγράφεται με βάση την απόσταση μεταξύ των αρθρωτών, τον βαθμό προσέγγισής τους.  Τρεις βαθμοί: Ο αέρας πιέζεται να περάσει μέσα από ένα μικρό κανάλι, δημιουργώντας «θόρυβο» Ο αέρας αλλάζει σχήμα, αλλά δεν παρεμποδίζεται στη δίοδό του Στιγμιαία πλήρης φραγή της διόδου του αέρα κλειστά/ στιγμαία τριβόμενα υγρά

23 Συνοψίζοντας Όταν περιγράφουμε έναν (συμφωνικό) φθόγγο πρέπει να αναφερθούμε στην πηγή αέρα (πνευμονική -­‐ γλωττιδική κλπ) στην ηχηρότητα (ηχηρός/άηχος) στον τρόπο άρθρωσης στον τόπο άρθρωσης

24 Συνοψίζοντας (σε: Λεκάκου & Μαστροπαύλου 2014)
Συνοψίζοντας (σε: Λεκάκου & Μαστροπαύλου 2014) Διαδικασία παραγωγής ομιλίας Έναρξη Φώνηση Άρθρωση Τόπος Τρόπος Βαθμός προσέγγισης αρθρωτών Κατεύθυνση ροής αέρα Κοντινή προσέγγιση Ανοιχτή προσέγγιση Πλήρης φραγή Στοματική Ρινική Στοματο-­‐ρινική

25 Άρθρωση φωνηέντων με βάση τους άξονες της γλώσσας (σε: Λεκάκου & Μαστροπαύλου 2014)
ψηλό/κλειστό οπίσθιο πρόσθιο χαµηλό/ανοιχτό

26 ψηλό/κλειστό πρόσθιο οπίσθιο χαµηλό/ανοιχτό

27 Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο (ΔΦΑ) - International Phonetic Alphabet (IPA)
Σύστημα μεταγραφής της ομιλίας Π.χ. αποτυπώνει διαλεκτικές μεταφορές, διαφορές στην προφορά μιας ξένης γλώσσας, διαφορές στην ομιλία των μωρών ή λόγω λογοθεραπευτικού προβλήματος κ.ά. Οι ήχοι της ομιλίας περιγράφονται χρησιμοποιώντας φωνητική ορολογία, με άλλα λόγια μεταγράφονται χρησιμοποιώντας τα σύμβολα του ΔΦΑ.

28 Φωνητική ≠ ορθογραφία Η φωνητική μεταγραφή δεν έχει καμία σχέση με την ορθογραφική απόδοση μιας λέξης. Στη φωνητική ασχολούμαστε με τους ήχους που παράγουν τα φωνητικά όργανα, όχι με τα γράμματα. Αυτό που ενδιαφέρει είναι πώς προφέρθηκε μια λέξη ή φράση σε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Για τη μεταγραφή χρησιμοποιούνται φωνητικά σύμβολα και όχι γράμματα. Όταν στη Φωνητική δίνουμε ορθογραφική απεικόνιση, χρησιμοποιούμε < >. Για τη φωνητική μεταγραφή χρησιμοποιούμε / / .

29 ΔΦΑ ≠ Greeklish Τα Greeklish δεν έχουν συμβάσεις κατά τη μεταγραφή (π.χ. θ ως th ή ως 8), σε αντίθεση με το ΔΦΑ. Στόχος των Greeklish είναι η απλή και γρήγορη επικοινωνία μέσω πληκτρολογίου. Το ΔΦΑ αποσκοπεί στην κατά το δυνατόν ακριβή περιγραφή του φωνούμενου λόγου, ώστε να είναι κατανοητός και αναπαράξιμος από όλους τους χρήστες, ακόμη κι αν δεν είναι γνώστες της συγκεκριμένης γλώσσας.

30

31

32 Κατηγοριοποίηση των συμφώνων
Τρόποι ταξινόμησης τόπος άρθρωσης τρόπος άρθρωσης ηχηρότητα στοματικοί vs ρινικοί φθόγγοι

33 Ταξινόμηση συμφώνων

34 Ταξινόμηση συμφώνων NE

35 + Συμφωνικοί Φθόγγοι NE ɟ ð ʎ ŋ ɲ ç ΔΦΑ Λέξη p πόνος v βάρος t τόνος θ
θάρρος k κώνος ð δέµα c κερί s σώµα b µπάλα z ζυγός d ντάµα l λυτός g γκάµα ʎ λιαστή ɟ γκέµι ɾ ράµπα m µάνα j γάιδαρος n νάνι x χαρά ŋ άγχος ɣ γάλα ɲ f νοιάζοµαι φόβος ç ʝ χέρι γεροί

36 Φωνητικά σύμβολα για τα σύμφωνα της Ελληνικής με παραδείγματα
Φωνητικά σύμβολα για τα σύμφωνα της Ελληνικής με παραδείγματα

37 Φωνητικοί χαρακτήρες για την προφορά στα αγγλικά και τα ελληνικά
Φωνητικοί χαρακτήρες για την προφορά στα αγγλικά και τα ελληνικά

38 + Φωνηεντικό Τραπέζιο — Τα IPA σύμβολα για τα φωνήεντα

39 + Τα 5 συχνότερα φωνήεντα

40

41 Τα 5 φωνήεντα της Κοινής Νέας Ελληνικής
Τα 5 φωνήεντα της Κοινής Νέας Ελληνικής

42 Άσκηση μεταγραφής ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ ΠΡΟΦΟΡΑ είδες γέρος αγκώνας γάτα
αγωνίζομαι καιρός είναι κουφέτο ήταν τύχη άδεια λιώμα γκέμι βόδι φωτιά

43 Άσκηση μεταγραφής ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ ΠΡΟΦΟΡΑ είδες γέρος αγκώνας [iðes]
[ʝeros] [aŋgonas] γάτα αγωνίζομαι καιρός [ɣata] [aγonizome] [ceros] είναι κουφέτο [ine] [kufeto] ήταν τύχη [itan] [tiçi] άδεια λιώμα γκέμι [aðia/aðja] [ʎioma] [ɟemi] βόδι φωτιά [voði] [fotça]

44 Εφαρμογές Η Φωνητική τροφοδοτεί τη Φωνολογία, αλλά έχει πολυάριθμες εφαρμογές και σε άλλους κλάδους της γλωσσικής επιστήμης όπως: η Κοινωνιογλωσσολογία η εκμάθηση δεύτερης/ξένης γλώσσας οι διαταραχές λόγου και η λογοθεραπεία η γλωσσική τεχνολογία

45 Φωνολογία Η νοητική αναπαράσταση της γνώσης για το ποιοι ήχοι υπάρχουν και πώς σε μία γλώσσα: η ακουστική εικόνα των γλωσσικών σημείων Η περιγραφή της γνώσης αυτής με τη μελέτη των συνδυασμών των φθόγγων σε μία γλώσσα ή γενικότερα στην ανθρώπινη γλώσσα.

46 Φωνητική (φθόγγοι) vs Φωνολογία (φωνήματα)
Φώνημα είναι ένας φθόγγος με διαφοροποιητική αξία, η μικρότερη διακριτή και εναλλάξιμη μονάδα της έκφρασης, π.χ. πόνος vs τόνος [xori] «χώροι» / [kori] «κόρη» [xrima] «χρήμα» / [krima] «κρίμα» Δύο διαφορετικά φωνήματα βρίσκονται σε σχέση αντίθεσης. Ένα φώνημα μπορεί να πραγματώνεται με διαφορετικούς φθόγγους, π.χ. [karavi] vs [cima]. Οι διαφορετικές αυτές πραγματώσεις λέγονται αλλόφωνα.

47 Αλλόφωνα ενός φωνήματος
Δύο ή περισσότεροι φθόγγοι οι οποίοι φωνητικά είναι πολύ όμοιοι και βρίσκονται σε σχέση συμπληρωματικής κατανομής, δηλ. το περιβάλλον στο οποίο απαντά ο ένας είναι διαφορετικό από το περιβάλλον στο οποίο απαντά ο άλλος. [aniγο] vs [maɲiakos]

48 Πώς βρίσκουμε τα φωνήματα και τα αλλόφωνα μιας γλώσσας; Παράδειγμα από την Ελληνική
[k]: σύμφωνο άηχο υπερωικό κλειστό [x ]: σύμφωνο άηχο υπερωικό τριβόμενο [c ]: σύμφωνο άηχο ουρανικό κλειστό [ç ]: σύμφωνο άηχο ουρανικό τριβόμενο Υπάρχουν ελάχιστα ζεύγη στα οποία οι φθόγγοι αυτοί αντιτίθενται; Υπάρχουν μη αντιθετικοί φθόγγοι σε συμπληρωματική κατανομή; Ποια είναι φωνήματα και ποια αλλόφωνα;

49 Φωνολογική μεταγραφή Πιο γενική και λιγότερο λεπτομερειακή από φωνητική. Χρησιμοποιούμε πλάγιες γραμμές /…/  για να δηλώσουμε τη φωνημική / φωνολογική μεταγραφή. /ìtan sto nosokomìo, perpatùse pàno-kàto me aγonìa ce perìmene ti γnomàtefsi/.

50 Τι σημαίνει «φωνολογική γνώση»;
Τι σημαίνει «φωνολογική γνώση»; Παράγω φθόγγους που σχηματίζουν εκφωνήματα με σημασία στη γλώσσα μου. Αναγνωρίζω προφορές ξένες προς τη γλώσσα μου. Διακρίνω τα φωνήματα από τα αλλόφωνα. Προσθέτω τα κατάλληλα φωνητικά τεμάχια για τον σχηματισμό διαφόρων γραμματικών κατηγοριών (π.χ. πληθυντικός, ρηματικά πρόσωπα/χρόνοι). Ξέρω ποιοι φθόγγοι επιτρέπονται στην αρχή μιας λέξης, ποιοι φθόγγοι στο τέλος της, ποιοι μπορούν να εμφανιστούν ο ένας δίπλα στον άλλο στα όρια μιας συλλαβής.

51 Ενδεικτική βιβλιογραφία
Crystal, D. (2003). Λεξικό γλωσσολογίας και φωνητικής. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Fromkin, V., Rodman, R. & Hyams, N. (2008). Εισαγωγή στη μελέτη της γλώσσας. Αθήνα: Εκδόσεις Πατάκη. Λεκάκου, Μ. & Μαστροπαύλου, Μ. (2014). Εισαγωγή στη Γλωσσολογία Ι. Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: Laver (1994). Principles of Phonetics. Cambridge University Press. Lieberman & Blumstein (1988). Speech Physiology, Speech Perception and Acoustic Phonetics. Cambridge University Press.