© Eiríkur Rögnvaldsson,

Παρουσίαση με θέμα: "© Eiríkur Rögnvaldsson,"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 © Eiríkur Rögnvaldsson, 1989-2008
Á þessum glærum er notað letrið Doulos SIL og hljóðtákn birtast ekki rétt sé það letur ekki á tölvunni. Hægt er að sækja letrið hér: Íslensk hljóðfræði © Eiríkur Rögnvaldsson,

2 Hvað er hljóðfræði? Hljóðmyndunarfræði Hljóðeðlisfræði
lýsir starfsemi talfæranna við hljóðmyndun Hljóðeðlisfræði lýsir eðlisfræðilegum þáttum málhljóða Hljóðskynjunarfræði lýsir hvernig við greinum og skynjum málhljóð Hér verður fjallað um fyrsta og annan þátt

3 Hringrás hljóðsins Hringrás málhljóða frá talanda til hlustanda

4 Hljóðritun Stafsetning er ónothæf sem hljóðritun
ekki einkvæm samsvörun hljóða og bókstafa bókstafurinn g er t.d. borinn fram á marga vegu gata – geta – síga – sagt – bogi – margt Því eru útbúin sérstök hljóðritunarkerfi einkum Alþjóðlega hljóðritunarstafrófið International Phonetic Alphabet (IPA) Æfið ykkur á því hér!

5 Hljóðritun - lokhljóð [pʰ] pæla [pʰaiːla] [tʰ] toga [tʰɔːɣa]
[cʰ] kjör, kem [cʰœːr, cʰɛːm] [kʰ] kofi [kʰɔːvɪ] [p] buna [pʏːna] [t] dagur [taːɣʏr] [c] gjöf, ger [cœːv, cɛːr] [k] gala [kaːla] ([ʔ] fótbolti [fouʔpɔl̥tɪ]) (raddbandalokhljóð - óvenjulegur framburður)

6 Hljóðritun - önghljóð [f] fela [fɛːla] [v] væla [vaiːla]
[θ] þora [θɔːra] [ð] veður [vɛːðʏr] [s] sofa [sɔːva] [ç] hjá, hér [çauː, çɛːr] [j] jata [jaːta] [x] sagt [saxt] [ɣ] laga [laːɣa] [h] halda [halta]

7 Hljóðritun - nefhljóð [m] mala [maːla] [m̥] hempa [hɛm̥pa]
[n] naga [naːɣa] [n̥] hné, vont [n̥jɛː, vɔn̥t] [ɲ] angi [auɲcɪ] [ɲ̊] hanki [hauɲ̊cɪ] [ŋ] þungur [θuŋkʏr] [ŋ̊] dynkur [tiŋ̊kʏr]

8 Hljóðritun - hliðar-/sveifluhljóð
Hliðarhljóð: [l] lofa [lɔːva] [l̥] hlýða, elta [l̥iːða, ɛl̥ta] Sveifluhljóð: [r] reyta [reiːta] [r̥] hreyfa, arka [r̥eiːva, ar̥ka] ([ʀ] fara [faːʀa]) (kverkmæli/gormæli – ekki venjulegur framburður)

9 Hljóðritun - sérhljóð - einhljóð
[i] bíll [pitl̥] [ɪ] lirfa [lɪrva] [ɛ] þerra [θɛrːa] [ʏ] urga [ʏrka] [œ] möskvi [mœskvɪ] [u] húnn [hutn̥] [ɔ] stormur [stɔrmʏr] [a] aska [aska]

10 Hljóðritun - sérhljóð - tvíhljóð
[ei] heyrn [heirtn̥] [œi] austur [œistʏr] [ai] vætla [vaihtla] [ʏi] hugi [hʏijɪ] [oi] bogi [poijɪ] [ou] bólga [poulka] [au] páskar [pʰauskar]

11 Íslensk hljóðritunarhefð
Í mörgum íslenskum bókum er notað afbrigði af IPA sem er nær venjulegri íslenskri stafsetningu Helstu frávikin eru sýnd hér hægra megin IPA Íslensk hefð [p] [b̥] [t] [d̥] [c] [ɟ̊] [k] [ɡ̊] [θ] [þ] [œ] [ö] [œi] [öi]

12 Talfærin Líffæri og líkamshlutar sem taka þátt í hljóð-myndun

13 Barkakýli Barkakýli Hreyfilíkan a) að framan b) frá hlið c) að aftan
d) lang- skurður Hreyfilíkan

14 Raddbönd Raddbönd: himnur sem liggja upp með hliðarveggjum barkakýlisins, fastar við veggina að neðan að framan fest á skjaldbrjósk (thyroid) fremst á barkakýlinu að aftan fest á hreyfanlegar þríhyrningslaga brjóskflögur, könnubrjósk (arytenoid)

15 Öndun og hljóðmyndun Við venjulega öndun glenna könnubrjóskin raddböndin sundur að aftan þannig að loft á greiða leið um raddglufuna Við myndun raddaðra hljóða eru könnubrjóskin hreyfð þannig að raddböndin leggjast saman og raddglufan lokast

16 Opnun og lokun raddglufu
Við röddun opnast og lokast raddglufan á víxl m.a. vegna Bernoulli-krafts og hleypir lofti upp í gusum Myndband af hreyfingu raddbanda við öndun og hljóðmyndun

17 Sveiflur Ein sveifla: raddbönd lokast (1)
loftþrýstingur neðan raddbanda eykst (2-3) lokun rofnar (4) loftþrýstingur neðan raddbanda fellur (5-6) raddbönd lokast á ný – fyrst neðst (7-10)

18 Sveiflutíðni raddbanda
Hvað ræður sveiflutíðni? lengd raddbanda massi þeirra (hversu efnismikil þau eru) hversu strengd þau eru Barkakýli karla er stærra en kvenna því eru raddbönd karla yfirleitt lengri og efnismeiri en raddbönd kvenna og karlaraddir þess vegna dýpri en kvenraddir

19 Breytileg sveiflutíðni
Langir og sverir strengir sveiflast hægar og gefa frá sér dýpri tón en stuttir og grannir Sama gildir um raddbönd Lengd og massi raddbanda breytist ekki eftir að fullum þroska er náð Strengleikanum er hins vegar hægt að breyta innan vissra marka með því að hreyfa könnubrjóskin

20 Loftstreymi um barkakýli
Loftstreymi um barkakýli við röddun Loftstreymi er mest rétt eftir að lokun rofnar Hver sveifla tekur hér 8,3 millisek. (=120 á sek.)

21 Grunntíðni Karlmannsrödd: Kvenrödd: Barnsrödd:
120 sveiflur á sekúndu (s/sek) að meðaltali Kvenrödd: 225 sveiflur á sekúndu (s/sek) að meðaltali Barnsrödd: 265 sveiflur á sekúndu (s/sek) að meðaltali Grunntíðni er oft táknuð F0

22 Tengsl grunntíðni og aldurs
Grunntíðni breytist með aldri lækkar hratt framan af lækkar síðan lengi hægt hækkar aftur á efri árum

23 Sveiflur loftsameinda
Sveiflur raddbanda koma af stað sveiflum í loftsameindum skelli sveiflurnar á hljóðhimnum okkar skynjum við þær sem hljóð Sveiflur loftsins verða af sömu tíðni og raddbandasveiflurnar en einnig sveiflur með margfeldi af grunntíðni tvöfalt, þrefalt, fjórfalt hraðari o.s.frv. Þær sveiflur nefnast yfirtónar raddarinnar

24 Yfirtónar Yfirtónar eru heil margfeldi af grunntóni
annar yfirtónn hefur tvöfalda tíðni grunntóns, þriðji yfirtónn þrefalda o.s.frv. ef grunntónn er 120 s/sek þá er t.d. fimmti yfirtónn 600 s/sek Grunntónn og yfirtónar mynda saman rödd Styrkur grunntóns er mestur styrkur yfirtóna lækkar með hækkandi tíðni

25 Hljóðróf barkakýlishljóðs
Hlutfallslegur styrkur grunntóns og yfirtóna í barkakýli. Þetta hljóð heyrum við aldrei Það mótast af talfærum í munnholi áður en það berst okkur til eyrna. Sum tíðni- svið eru þá deyfð en önnur haldast

26 Hljómhol Munnhol (og í nefhljóðum einnig nefhol) verkar sem magnari við myndun málhljóða sum tíðnisvið (yfirtónar) eru deyfð, en önnur halda styrk eða eru mögnuð upp Mögnunareiginleikar munnholsins breytast ef lögun þess er breytt við breytum lögun hljómhola með hreyfingum tungu, kjálka, vara og gómfillu

27 Hljómhol við myndun schwa
Hljómhol í koki og munni við myndun [], borin saman við hólk sem er 17,5 cm á lengd og 2,5 cm í þvermál

28 Formendur Þau tíðnisvið sem hafa mestan styrk í hverju málhljóði nefnast formendur hljóðsins Í flestum sérhljóðum eru a.m.k. þrír formendur greinilegir F1 (fyrsti formandi) er lægsta tíðnisvið sem hefur verulegan styrk, F2 það næsta o.s.frv. Ólík hljóð hafa formendur á mismunandi tíðnisviðum; þess vegna skynjum við mun

29 Hljóðróf schwa Hljóðróf hlutlausa sérhljóðsins [], schwa
Tíðni formenda þess í s/sek er kringum: F1 500 F2 1500 F3 2500

30 Mismunandi yfirtónar magnast
Mögnun og deyfing mismunandi yfirtóna við sömu lögun munnhols vegna mismunandi grunntíðni raddarinnar

31 Skipting í hljómhol Með því að láta tunguna nálgast eða snerta einhvern hluta góms, tannbergs eða tanna skiptum við munnholi í tvö hljómhol og breytum mögnunareiginleikum þess

32 Tengsl hljómhola og formenda
Munur hljómhola í [iː] og [aː] aftara hljómhol tengist F1 en það fremra F2

33 Hljóðrófsrit a iː s a t ʰ ɛː k ʰ ʏ r p iː l ɪ n

34 Bilkvæmar og óbilkvæmar sveiflur
Sumar sveiflur endurtaka sig aftur og aftur aðrar eru óreglulegar [a] (ofar) reglulegt bilkvæmt [s] (neðar) óreglulegt óbilkvæmt

35 Sérhljóð og samhljóð Sérhljóð eru atkvæðisbær
fær um að bera uppi atkvæði, mynda kjarna þess: á, í, ó, æ Samhljóð geta ekki borið uppi atkvæði Í samhljóðum er þrengt verulega að loft-straumnum eða lokað fyrir hann Munur sérhljóða og samhljóða getur verið lítill þannig er t.d. stutt milli sérhljóðsins [i] og samhljóðsins [j]

36 Flokkun sérhljóða Sérhljóð eru flokkuð eftir
stöðu í munni, þ.e. hvar í munnholinu tungan nálgast önnur talfæri (góm, gómfillu, kokvegg) nálægð/opnustigi, þ.e. hversu mikil nálgunin verður og hversu mikil kjálkaopnan er kringingu, þ.e. hvort vörum er skotið aðeins fram og settur á þær eins konar stútur Stundum eru sérhljóð líka flokkuð eftir þani [i] er þá t.d. talið þanið en [] óþanið

37 Sérhljóð og sérhljóðakerfi
Staða tungu, vara og neðri kjálka við myndun íslenskra sérhljóða Sérhljóðakerfi íslensku frammælt uppmælt ókringd kringd ókringd nálæg i u ɪ miðlæg ɛ ʏ ɔ œ fjarlæg a

38 Frammælt sérhljóð [i] er frammæltast og nálægast sérhljóðanna
nálgun mest á mörkum framgóms og hágóms [ɪ] er myndað aftar en [i] er líka oft fjarlægara (opnara) [ɛ] er myndað enn aftar, og þrenging minni [ʏ] er myndað enn aftar en [ɛ] hefur svipað opnustig; er kringt [œ] myndast á mörkum góms og gómfillu er kringt

39 Tungustaða frammæltra sérhljóða
Staða tungu og snerting við góm í frammæltum sérhljóðum [iː] [ɪː] [ɛː] [ʏː]

40 Uppmælt sérhljóð [u] er nálægast uppmæltra hljóða
lítið fjarlægara en [i]; er kringt þrenging mest um miðbik gómfillu [ɔ] er talsvert fjarlægara og uppmæltara hefur svipað opnustig og [ɛ] og [ʏ]; er kringt [a] er fjarlægast og uppmæltast sérhljóða þrenging mest milli tungurótar og kokveggjar

41 Tungustaða uppmæltra sérhljóða
Staða tungu og snerting við góm í uppmæltum sérhljóðum [œː] [uː] [ɔː] [aː]

42 Tvíhljóð ú-tvíhljóð: [au], [ou]
í-tvíhljóð: [ai],[ei], [œi]; [ʏi], [oi] ([ɪi], [ui]) Tvíhljóð eru ekki samband tveggja einhljóða yfirleitt verður einhver samlögun milli hlutanna fyrri hluti [ai] er frammæltari og nálægari en [a] seinni hlutinn er uppmæltari og fjarlægari en [i] í í-tvíhljóðum sem hafa kringdan fyrri lið verður sá seinni oft að nokkru leyti kringdur; [œi]>[œy]

43 Dreifing einhljóða og tvíhljóða
Öll einhljóð og tvíhljóðin [ei, ai, œi, ou, au] hafa mjög fjölbreytta dreifingu koma fyrir í framstöðu, innstöðu og bakstöðu bæði löng og stutt í öllum þessum stöðum Einhljóð koma þó yfirleitt ekki fyrir á undan fram- og uppgómmæltum nefhljóðum og [j] þar koma tvíhljóð í staðinn Tvíhljóðin [ʏi, oi] standa aðeins á undan [j]

44 Formendatíðni Íslensk sérhljóð Hljóð úr talgervli Prófið sjálf!
[œː] [ʏː] [ɔː] [uː] Prófið sjálf!

45 Hljóðróf ókringdra sérhljóða
Hljóðróf [iː], [ɪː], [ɛː] s iː l a s ɪː l a s ɛː l a

46 Hljóðróf kringdra sérhljóða
Hljóðróf [uː], [ʏː], [œː] s uː l ʏ s ʏː m ʏ s œ ː m ʏ

47 Formendasveigingar Formendasveigingar í [ɔː] og [ouː]
s ɔː s ʏ m s o uː s a

48 Myndunarstaðir samhljóða
Með myndunarstað er átt við hvar þrenging/ lokun verður á leið loftstraums frá lungum varir tvívaramælt [pʰ, m] varir/tennur tannvaramælt [f, v] tennur/tannberg tannbergsmælt [t, s, l] framgómur framgómmælt [cʰ, j] uppgómur/gómfilla uppgómmælt [k, ɣ] raddbönd raddbandahljóð [h, ]

49 Myndunarhættir samhljóða
Með myndunarhætti er átt við hvers konar hindrun verður á vegi loftstraumsins alger lokun lokhljóð [tʰ, c] þrenging (öng) önghljóð [ð, j, x] munnlokun nefhljóð [m, ŋ̊] opið til hliða(r) hliðarhljóð [l, l̥] sveiflur sveifluhljóð [r, r̥]

50 Myndunarstaðir í munnholi
Myndunarstaðir íslenskra málhljóða í barkakýli, koki, munnholi og gómi

51 Myndunarstaðir og myndunarhættir
Hér er hægt að glöggva sig betur á stöðu talfæranna við mismunandi myndunarhátt og myndunarstað málhljóða og samspili þessara tveggja þátta hægt er að breyta stöðu vara, tungu og gómfillu Hér er hægt að skoða hreyfimynd af starf-semi talfæranna við myndun samhljóða með því að smella á einstök IPA-tákn

52 Lokhljóð Lokhljóð einkennast af algerri lokun fyrir loftstraum frá lungum örstutta stund Hljóð myndast þegar munnlokun rofnar Frábl. Ófrábl. varamælt: [pʰ] [p] tannbergsmælt: [tʰ] [t] framgómmælt: [cʰ] [c] uppgóm-/gómfillumælt: [kʰ] [k]

53 Lokhljóð Staða vara og tungu við myndun íslenskra lokhljóða
[pʰ/p, tʰ/t, cʰ/c, kʰ/k]

54 Fráblástur Fráblástur er loftgusa eftir að munnlokun rofnar en áður en næsta hljóð hefst Þegar munnlokun rofnar í fráblásnum hljóðum er raddglufa galopin og því líður örstutt stund meðan raddbönd eru að færast saman til að röddun geti hafist Í ófráblásnum hljóðum liggja raddbönd saman meðan á munnlokun stendur og geta strax farið að titra þegar hún rofnar

55 Önghljóð Önghljóð myndast við að þrengt er tíma-bundið að loftstraumi frá lungum Órödduð Rödduð tannvaramælt [f] [v] tannbergsmælt [θ] [s] [ð] framgómmælt [ç] [j] uppgóm-/gómfillumælt [x] [ɣ] raddbandahljóð [h]

56 Önghljóð Staða vara og tungu við myndun íslenskra önghljóða
[f/v, θ/ð, ç/j, x/ ɣ]

57 Tvenns konar [s] Tvenns konar myndun [s] í íslensku:
tungubak nálgast tannberg og tungubroddur er aftan við framtennur í neðri gómi (til vinstri) tungubroddur nálgast tannberg (til hægri)

58 Nefhljóð Í nefhljóðum er lokað fyrir lofstraum einhvers staðar í munnholi en gómfilla sígur og opnar fyrir loftstraum um nef Órödduð Rödduð varamælt [m̥] [m] tannbergsmælt [n̥] [n] framgómmælt [ɲ̊] [ɲ] uppgóm-/gómfillumælt [ŋ̊] [ŋ]

59 Nefhljóð Staða vara og tungu við myndun íslenskra nefhljóða
[m/m̥, n/n̥, ɲ/ɲ̊, ŋ/ŋ̊]

60 Samanburður Staða vara, tungu og gómfillu
við myndun lokhljóða, önghljóða og nefhljóða með mismunandi myndunarstaði

61 Hliðarhljóð Við myndun hliðarhljóða er tungunni lyft upp
að tannbergi eða gómi og lokað fyrir loftstraum um miðjan munn Brúnir tungunnar leggjast ekki upp að jöxlum og því er opin loftrás til hliðar Yfirleitt er aðeins opin loftrás öðrum megin oftast hægra megin, en hjá sumum vinstra megin stundum þó báðum megin (tvíhliðmælt hljóð)

62 Sveifluhljóð Í sveifluhljóðum myndar sveiflur (titringur)
milli tungunnar og tannbergs (eða úfs) þannig opnast og lokast loftrásin á víxl Stutt [r] í íslensku er oft aðeins ein sveifla því e.t.v. frekar sláttarhljóð, [ɾ] Sumir nota úfmælt sveifluhljóð, [] og [] í stað tannbergsmæltra [r] og [r] en þetta er talið talgalli (kverkmæli/gormæli)

63 Tannbergsmælt hljóð Staða tungu og snerting við góm í fjórum tannbergsmæltum hljóðum; [θ], [s] [r], [l]

64 Hljóðróf lokhljóða í framstöðu
Fráblásið og ófráblásið lokhljóð í framstöðu og lokhljóð á eftir [s] í framstöðu t ʰ aː ð a t aː ð a s t aː ð a

65 Varamælt og tannbergsmælt hljóð
Við greinum milli lokhljóða vegna mismun-andi sveiginga formenda í hljóðum í kring k aː p a m aː t a

66 Fram- og uppgómmælt hljóð
Takið eftir mismunandi sveigingum formenda í sérhljóðum á undan og eftir lokhljóðunum v ɛː c a s aː k a

67 Lokhljóð í fram-, inn- og bakstöðu
Í framstöðu koma öll lokhljóð fyrir [cʰ] og [c] þó aðeins á undan [i, ɪ, ɛ, ei, ai]; í þeirri stöðu koma [kʰ] og [k] ekki fyrir Í máli meirihluta landsmanna koma fráblásin lokhljóð aðeins fyrir í framstöðu harðmæltir nota þau líka í inn- og bakstöðu Löng ófráblásin lokhljóð koma fyrir í inn- og bakstöðu hjá öllum, en ekki í framstöðu

68 Aðblástur og ófráblásin hljóð
Á eftir órödduðum hljóðum eru lokhljóð aldrei fráblásin [spaːra, aftʏr, rɛxtʏ, har̥pa] [mjoul̥cɪn, scɛm̥tʏn, svʏn̥ta, tʰraθka] Aðblástur: tvírituð pp, tt, kk; p, t, k + l, n í stafsetningu eru aldrei löng [kʰahpɪ, hahtʏr, ɛhca, sɔhkar] [ɛhplɪ, aihtla, ɛhkla, ɔhpna, vahtn̥, vœhkna]

69 Raddbandalokhljóð Svokölluðu raddbandalokhljóði bregður fyrir í máli sumra það er táknað [] Raddböndin eru þá snögglega klemmd saman loka alveg fyrir loftstrauminn örskamma stund Það stendur með lokhljóðum eða í stað þeirra [pja(t)nɪ, einɪɣ, foupɔl̥tɪ] Hljóðið er einkum algengt í máli barna

70 Framgómmælt hljóð og [h]
Takið eftir hvar styrkur órödduðu hljóðanna er h a uː ç a uː j a uː

71 Tannvara- og tannbergsmælt hljóð
Takið eftir mun raddaðra og óraddaðra hljóða θ aː ð a n f iː v a

72 Uppgómmælt hljóð og [s]
Takið eftir formendasveigingum í sérhljóðum x aː ð a s aː ɣ a

73 Dreifing tannvaramæltra hljóða
[f] kemur fyrir í framstöðu og í innstöðu á undan órödduðum hljóðum dæmi eru um [f] á milli sérhljóða: [souːfɪ] [fː] kemur fyrir í innstöðu og bakstöðu [f] skiptist oft á við [p] (eða [pʰ]) [v] kemur fyrir í framstöðu, í innstöðu á undan rödduðum hljóðum, og í bakstöðu dæmi eru um [v] á undan [s]: [ɛvstʏr] [vː] kemur aðeins fyrir í gælunöfnum og slettum

74 Dreifing tannbergsmæltra hljóða
[θ] kemur fyrir í framstöðu, og í upphafi orðhluta í samsettum orðum í órödduðum framburði á undan [k]; [tʰraθk] í fáeinum tökuorðum: [kʰaːθoulskʏr] [ð] er aðallega notað í innstöðu og bakstöðu einnig í upphafi áherslulausra orða: [ðaːð] [s] kemur fyrir í framstöðu, innstöðu og bakstöðu, í mjög fjölbreyttu umhverfi

75 Dreifing framgómmæltra hljóða
[ç] kemur eingöngu fyrir í framstöðu á undan sérhljóði (hj-/hé- í stafsetningu) einnig í aðblæstri í stað [hc]; [ɛçːɪ] í stað [ɛhcɪ] [j] kemur fyrir á undan sérhljóði í framstöðu og innstöðu í bakstöðu er [j] mjög sjaldgæft; [ɔjː], [krɛnj] skiptist oft á við [ɣ], þannig að [j] kemur fram ef [ɪ] fer á eftir, annars [ɣ]; [haijɪ] - [haːɣa]

76 Dreifing uppgómmæltra hljóða
[x] kemur hjá meginhluta landsmanna ein-göngu fyrir í innstöðu á undan [t] hjá sumum einnig á undan [s]; [pʏxsʏr] í hv-framburði einnig í framstöðu: [xaːð] skiptist oft á við [k] (eða [kʰ]) [ɣ] kemur nær eingöngu fyrir í innstöðu á undan rödduðum hljóðum og í bakstöðu skiptist oft á við [x]: [saɣðɪ] - [saxt] skiptist oft á við [k]: [saːɣa] - [sakna]

77 Dreifing raddbandaönghljóðs
[h] kemur einkum fyrir í framstöðu á undan sérhljóðum og í upphafi orðhluta í sam-settum orðum, eins og [θ] einnig í aðblásturssamböndum: [kʰahpɪ, ɛhplɪ] í samböndunum hj-, hl-, hr-, hn- er ekki borið fram [h], heldur órödduð hljóð: [ç, l̥, r̥, n̥] áherslulítil orð (einkum persónufornöfnin hann og hún) sem hefjast á [h] missa það oft í samfelldu máli; [anː], [uːn]

78 Naumröddun Rödduð önghljóð missa oft röddun að ein-hverju eða öllu leyti í bakstöðu einkum ef orð eru borin fram sér eða aftast í setningu Hljóð sem missir röddun að nokkru leyti er kalla naumraddað og táknað með [ ̮] undir tákni raddaða hljóðsins [haːva], [plaiːða], [taːɣʏr], en [haːf]/[haːv̮], [plouːθ]/[plouːð̮], [taːx]/[taːɣ̮]

79 Hljómhol nefhljóða Nefhol er stórt hljómhol
því eru formendur nefhljóða lágir Stærð nefhols er óbreytanleg munur nefhljóða stafar af því að munnlokun er á mismunandi stöðum Munnhol fram að lokun er einnig hljómhol vegna þess hve stórt nefholið er verður hlutfallslegur innbyrðis munur nefhljóða lítill

80 Dreifing nefhljóða [m] og [n] koma fyrir í fjölbreyttu umhverfi
geta ein nefhljóða verið löng í inn- og bakstöðu Fram- og uppgómmælt nefhljóð standa með samsvarandi lokhljóðum: [leiɲcɪ, lœiŋk] auk þess ef lokhljóð fellur brott: [vaiŋs] Órödduð nefhljóð koma fyrir á undan ófrá-blásnum lokhljóðum (p, t, k í stafsetningu) [n̥] einnig í framstöðu í orðum með hn- í staf-setningu: [n̥iːvʏr, n̥ɛːta], og í bakstöðu: [ɔpn̥]

81 Nefjun Í nefhljóðum á undan önghljóðum verður oft ekki fullkomin munnlokun loft streymir þá bæði út um munn og nef, og til verða nefkveðin önghljóð; [tanzsa, samvfɛrða] Í samfelldu tali hverfa nefhljóð stundum sem sjálfstæð hljóð leifar þeirra koma fram sem nefjun á undan-farandi sérhljóði: [eis, pausɪ]

82 Hljóðróf nef-, hliðar-, sveifluhljóða
Þrjú tannbergsmælt hljóð; [r], [n], [l] Takið eftir að [r] er hér aðeins ein sveifla ([ɾ]) aː r a aː n a aː l a

83 Hliðarhljóð í framstöðu
Takið eftir röddun seinni hluta hliðarhljóðs í seinna orðinu áður en sérhljóð tekur við l aː ð a l̥ l aː ð a

84 Dreifing hliðarhljóða
Raddaða hliðarhljóðið [l] kemur fyrir í fjöl-breyttu umhverfi, í fram-, inn- og bakstöðu getur einnig verið langt: [halːou, vɪlːɪ] Óraddaða hliðarhljóðið [l̥] kemur fyrir í upphafi orða með hl- í stafsetningu: [l̥jouːð] á undan ófráblásnum lokhljóðum (p, t, k í stafsetningu): [çaul̥pa, pʰɪl̥tʏr, mjoul̥k] í bakstöðu á eftir órödduðum hljóðum: [skapl̥]

85 Dreifing sveifluhljóða
Raddaða sveifluhljóðið [r] kemur fyrir í fjölbreyttu umhverfi, í fram-, inn- og bakstöðu getur einnig verið langt: [ʏrːa, vɛrːa] Óraddaða sveifluhljóðið [r̥] kemur fyrir í upphafi orða með hr- í stafsetningu: [r̥ɛsː] á undan ófráblásnum lokhljóðum (p, t, k í stafsetningu) og s: [vɛr̥pa, jʏr̥t, har̥k, vɔr̥s] stundum í bakstöðu: [pɔːr̥]

86 Föst og afstæð einkenni hljóða
Einkenni einstakra hljóða; óháð umhverfi: myndunarstaður myndunarháttur röddun Afstæð einkenni; miðast við hljóðumhverfi: lengd áhersla tónhæð

87 Lengd hljóða Íslensk málhljóð eru ýmist stutt eða löng
í samanburði við önnur hljóð innan atkvæðisins Hlutfallið er yfirleitt á bilinu 3:5 - 4:5 löng hljóð eru oftast á bilinu sentisek. stutt hljóð eru oftast á bilinu sentisek. stutt [r] er þó oft aðeins 3-4 sentisek. Bæði hlutfall og lengd er þó háð talhraða

88 Stöðubundin lengd sérhljóða
Lengd sérhljóða er stöðubundin ræðst af því hvað fer á eftir Sérhljóð eru löng: í bakstöðu: [krauː], [niː], [skɔː] á undan einu stuttu samhljóði: [huːs], [tʰaːla] á undan p, t, k, s + v, j, r: [lɛːpja], [vœːkva] annars eru þau stutt: [θrʏsk], [stoutl̥], [nʏtː] Öll sérhljóð geta verið bæði löng og stutt

89 Löng og stutt samhljóð Samhljóð sem geta verið löng eru:
ófráblásin lokhljóð: [kapː], [nʏtː], [ɛcːa], [rʏkːa] órödduðu önghljóðin [f] og [s]: [tʰœfː], [plɛsːa] rödduðu nefhljóðin [m] og [n]: [amːa], [sʏnːa] rödduð hliðar- og sveifluhljóð: [palː], [hairːa] Önnur samhljóð geta aðeins verið stutt: [pʰ, tʰ, cʰ, kʰ], [v, ð, j, ɣ], [θ, ç, x, h] [l̥, r̥, m̥, n̥, ɲ̊, ŋ̊], [ɲ, ŋ]

90 Tengsl lengdar og stafsetningar
Tvíritað pp, tt, kk táknar aldrei langt hljóð heldur aðblástur: [hahp], [pɪhta], [rœhkʏr] Tvíritað ll og nn táknar oft ekki langt hljóð heldur [tl]/[tn]: [pʰatlʏr], [seitn̥] Samhljóð geta aðeins verið löng í bakstöðu: [kʰɔsː], [hœkː], [tɪmː] á undan sérhljóði; [kʰɔsːar], [hœcːɪð], [tɪmːʏr] Samhljóð er aldrei langt á undan samhljóði

91 Lengd og áhersla Þessar reglur gilda um áhersluatkvæði
fyrsta atkvæði í ósamsettum orðum stundum fyrsta atkvæði í seinni lið samsetninga Í áherslulausum atkvæðum eru öll hljóð stutt enginn munur á himinn og himin: [hɪːmɪn] Stundum kemur þó fram andstæðuáhersla Lengd í samsettum orðum er oft á reiki miðast ýmist við orðhluta eða orðið í heild

92 Lengd í áhersluleysi Mörg smáorð eru áherslulaus í samfelldu tali
þá gilda lengdarreglur áherslulausra atkvæða: [tʰɪl], [mɛð], [sɛm], [ɔɣ], [θað] í staðinn fyrir [tʰɪːl], [mɛːð], [sɛːm], [ɔːɣ], [θaːð] oft veiklast þá líka lokasamhljóð eða fellur brott: [tʰɪ], [mɛ], [sɛ], [ɔ], [θa] stundum getur sérhljóð breyst í schwa [] Tvö smáorð hafa alltaf stutt sérhljóð: um og fram: [ʏm(ː)], [fram(ː)]

93 Einkenni og tegundir áherslu
Í áherslu spila saman þrír þættir: styrkur tónhæð lengd Áhersla er þrenns konar: „innbyggð“ (ólík eftir tegundum myndana) orðáhersla (hlutfall milli atkvæða orðs) setningaráhersla (hlutfall milli orða í setningu)

94 Áhersla og víxlhrynjandi
Rótum er eiginlegt að bera áherslu endingum er eiginlegt að vera áherslulausar viðskeyti eru ýmist með eða án áherslu Aðaláhersla () er á fyrsta atkvæði í íslensku auk þess er sterk tilhneiging til víxlhrynjandi þannig kemur aukaáhersla () á 3., 5., 7. atkvæði í samsettum orðum með einkvæðan fyrri lið verður víxlhrynjandi oft sterkari en rótaráhersla; [hauskoulɪ], [puːsauhœlt]

95 Brottföll Gerið skýran mun á hljóðum og bókstöfum!
ekki tala um að „bera fram alla stafina“ Ekki er fullt samræmi í rithætti og framburði bókstafir eiga sér ekki alltaf fulltrúa í framburði slíkt er oft eðlilegt en alls ekki „óskýrmæli“ Brottföll eru mjög mismikil og fara eftir einstaklingum talhraða og stíl

96 Eðlileg brottföll og ofvöndun
Eðlileg brottföll verða einkum í samhljóðaklösum; oftast fellur þá miðhljóð klasans brott: [mar̥t], [θʏr̥tɪ] þegar áherslulaust sérhljóð í bakstöðu fer á undan sérhljóði: [sɪkːɛrutipuːð] þegar áherslulaus orð hefjast á [h] í samfelldu tali: [jɛɣsintɛnan] Sé framburður lagaður óeðlilega mikið að stafsetningu er talað um ofvöndun

97 Samlaganir Í samfelldu tali verða samlaganir milli orða
ekki síst í (af)röddun seinna orðið hefur áhrif á það fyrra; [θar̥sɛm] sama gerist milli hluta samsettra orða; [fjaur̥sjouðʏr], [hafscɪp] Nefhljóð samlagast eftirfarandi lokhljóði að myndunarstað; [ɪmpair], [saŋkʰɔma] slík samlögun verður einnig milli orða