Δικαιο των προσωπων.

Παρουσίαση με θέμα: "Δικαιο των προσωπων."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Δικαιο των προσωπων

2 Πρόσωπα στο Ρωμαϊκό Δίκαιο
Ως πρόσωπο (persona) και υποκείμενο δικαίου δεν αναγνωρίζονται όλοι οι άνθρωποι Για να αναγνωριστεί η νομική προσωπικότητα πρέπει να υπάρχουν τρεις νομικές καταστάσεις: Κατάσταση ελευθερίας (status libertatis) Κατάσταση ρωμαϊκής πολιτείας (status civitatis) Κατάσταση ρωμαϊκής οικογένειας (status familiae) Συνεπώς οι δούλοι δεν αναγνωρίζονται ως υποκείμενα δικαίου

3 Διακρίσεις φυσικών προσώπων
Τα φυσικά πρόσωπα διακρίνονται σε: Ελεύθερους – δούλους Ρωμαίους πολίτες – ξένους (peregrini) Εκ γενετής ελεύθερους – απελεύθερους

4 Κατάσταση ελευθερίας Η βασική προϋπόθεση για την αναγνώριση κάποιου ως προσώπου είναι να είναι ελεύθερος Αντιδιαστέλλεται με την δουλεία Η απώλεια την ελευθερίας είναι η μεγαλύτερη μείωση της προσωπικότητας και καθιστά τον άνθρωπο δούλο

5 Κατάσταση ρωμαϊκής πολιτείας
Μόνον ο ρωμαίος πολίτης έχει τα δικαιώματα που απορρέουν από την κτήση της πολιτείας Πολιτικά (δικαίωμα εκλέγειν και εκλέγεσθαι) Ιδιωτικά Δικαίωμα συναλλαγών σύμφωνα με το ius civile Δικαίωμα σύναψης γάμου με Ρωμαίες Η απώλεια της ιδιότητας του ρωμαίου πολίτη επέφερε την μέση μείωση της προσωπικότητας και καθιστούσε το πρόσωπο αυτό ξένο (peregrinus)

6 Κατάσταση οικογένειας
Κάθε ελεύθερος ρωμαίος πολίτης έπρεπε να ανήκει σε μια οικογένεια Ο αρχηγός της οικογένειας (pater familias) είχε Την πατρική εξουσία επί των τέκνων του (patria potestas) Την συζυγική εξουσία (manus) επί της συζύγου του που είχε νυμφευθεί με αυστηρό γάμο Την εξουσία επί των δούλων του (dominica potestas)

7 Αρχή και λήξη ικανότητας δικαίου
Η ικανότητα δικαίου αρχίζει: Από τον τοκετό, προκειμένου περί ελευθέρων αφότου το βρέφος αποχωριστεί εντελώς από το μητρικό σώμα Δεν είναι ανάγκη να είναι βιώσιμο Το τέρας (monstrum) δεν έχει την ιδιότητα του ανθρώπου Από την απελευθέρωση, προκειμένου περί δούλων Η ικανότητα δικαίου λήγει: Με τον θάνατο Με την περιαγωγή σε δουλεία

8 Το έμβρυο Κατά την κυοφορία θεωρείται ότι έχει γεννηθεί, για ό,τι αφορά τη διασφάλιση των συμφερόντων του Υπό την προϋπόθεση να γεννηθεί ζωντανό. Postumus: γεννιέται μετά θάνατον του κληρονομουμένου Εμβρυωρός: επιμέλεια συμφερόντων εμβρύου

9 Ρωμαίοι πολίτες Βρίσκονται στην κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας
Μόνο σε αυτούς εφαρμόζεται το ius civile Οι τρεις νομικές καταστάσεις που προσδιορίζουν τον Ρωμαίο πολίτη: Status libertatis - Status civitatis - Status familiae (Ελευθερία – πολιτεία –οικογένεια) Aν χαθεί κάποιο από τα στοιχεία αυτά, επέρχεται αντίστοιχη μείωση της προσωπικότητας (capitis deminutio)

10 Capitis deminutio Maxima : απώλεια και των τριών στοιχείων, περιαγωγή σε δουλεία Media : απώλεια ιδιότητας Ρωμαίου πολίτη Χάνεται και η θέση στην οικογένεια Minima : απώλεια θέσης στην οικογένεια (δεν είναι μείωση προσωπικότητας με σημερινά κριτήρια) αυτεξούσιοι κορίτσια που συνάπτουν αυστηρό γάμο (cum manu)

11 Κτήση της ιδιότητας του πολίτη
Με τη γέννηση σε νόμιμο γάμο κατά το Ρ.Δ. (iustae nuptiae – iustum matrimonium) Oι δύο γονείς ή ο πατέρας πρέπει να είναι Ρωμαίοι πολίτες κατά τη σύλληψη Αν η μητέρα είναι ξένη: να έχει το δικαίωμα επιγαμίας (ius conubii) Xωρίς νόμιμο γάμο, αν η μητέρα είναι Ρωμαία κατά τη γέννηση Με την απελευθέρωση Με την απονομή της ρωμαϊκή πολιτείας σε κοινότητες-άτομα Με την ανάληψη αξιώματος στις πόλεις τους για τους Λατίνους των αποικιών Με την αποστράτευση (veterani) για τους ξένους που υπηρετούν στα auxilia (honesta missio)

12 Απόδειξη της ιδιότητας του πολίτη
Έχει μεγάλη σημασία Επί res publica, βασίζεται στην καταγραφή των πολιτών στα βιβλία των Κηνσόρων (κάθε πέντε έτη) Επί Ηγεμονίας, βασίζεται σε δήλωση της γέννησης των γνησίων τέκνων από τον έναν από τους γονείς σε αρμόδια αρχή Στις Επαρχίες: στο Διοικητή Δεν δηλώνονται τα νόθα Η μητέρα συντάσσει testatio H δήλωση έχει αποδεικτική σημασία και η παράλειψή της δεν επηρεάζει τη γνησιότητα του τέκνου.

13 Τria Nomina O Ρωμαίος πολίτης έχει τρία ονόματα: Προωνύμιο (praenomen)
Όνομα του γένους (nomen gentilicium) Επώνυμο (cognomen) Π.χ. Gaius Julius Caesar Οι γυναίκες ονομάζονται μόνο με το όνομα του γένους τους (Ιουλία, Κλαυδία), στο οποίο προσθέτουν αυτό του συζύγου τους Η χρήση ξένου ονόματος γένους ή επωνύμου είναι ποινικό αδίκημα

14 Διακριτικά γνωρίσματα Ρωμαίου πολίτη
Από το ένδυμά του, την τόγα Μόνον ο εκ γενετής ελεύθερος έχει δικαίωμα να φορά χρυσό δακτυλίδι

15 Απώλεια της ιδιότητας του πολίτη
Με την περιαγωγή σε δουλεία Με την προσχώρηση σε άλλη πολιτεία Από τα χρόνια του Αυγούστου: και διπλή πολιτεία Με την «απαγόρευση νερού και φωτιάς», (interdictio acque et igni), μορφή εξορίας πέρα από τα ρωμαϊκά σύνορα Επί Ηγεμονίας, πρακτικά ανεφάρμοστη. Εκτοπισμός σε νησί (deportatio in insulam)

16 Ατιμία (infamia) Συνέπεια ορισμένων πράξεων, π.χ. κλοπής (furtum)
Καταδίκης μετά από ατιμωτική αγωγή (actio famosa) Προέρχεται από το Πραιτορικό Ήδικτο = συνέπειες ιδιωτικού δικαίου. Η επίπληξη του Κήνσορα (nota censoria) επιφέρει ατιμία κατά το ius civile, με συνέπειες κοινωνικές Ο άτιμος δεν μπορεί: Να είναι μάρτυρας Να παρίσταται με αντιπρόσωπο στο δικαστήριο Να καταλάβει αξιώματα

17 Postliminium Ο Ρωμαίος που αιχμαλωτίζεται από εχθρούς γίνεται δούλος
Αν επιστρέψει στη ρωμαϊκή επικράτεια ανακτά την ελευθερία και την ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη (ius postliminii) Tα δικαιώματά του μένουν «σε εκκρεμότητα» Αν πεθάνει αιχμάλωτος η διαθήκη που έχει συντάξει πριν την αιχμαλωσία μένει ισχυρή και κατά πλάσμα δικαίου θεωρείται ότι πέθανε ελεύθερος (νόμος επί Σύλλα) Ο γάμος του αιχμαλώτου λύεται και αν επιστρέψει, πρέπει να τελέσει νέο Η νομή του χάνεται, και αν γυρίσει ξεκινάει νέα

18 Δούλοι Στο ρωμαϊκό δίκαιο είναι αντικείμενα και όχι υποκείμενα δικαίου
Στο ρωμαϊκό δίκαιο είναι αντικείμενα και όχι υποκείμενα δικαίου Οι δούλοι ήταν πολυάριθμοι στη Ρώμη, ιδίως κατά την περίοδο της Ηγεμονίας

19 Παραγωγή της δουλείας 1. Αιχμαλωσία 2. Γέννηση από μητέρα δούλη
Servus (= servatus, εκείνος που διατηρήθηκε, αντί να σκοτωθεί) Και ο Ρωμαίος που πιάνεται αιχμάλωτος γίνεται δούλος Ius postliminii: ο Ρωμαίος που ελευθερώνεται, θεωρείται ότι δεν είχε χάσει ποτέ τα δικαιώματά του 2. Γέννηση από μητέρα δούλη Κανόνας του ius gentium Ακόμα κι αν ο πατέρας είναι ελεύθερος Όχι αν η μητέρα ελευθερωθεί πριν τον τοκετό Όχι αν ήταν ελεύθερη κατά τη στιγμή της σύλληψης ή και για λίγο κατά την εγκυμοσύνη (favor libertatis)

20 Δουλεία για χρέη στον Δωδεκάδελτο
Πώληση trans Tiberim: Ο Ρωμαίος πολίτης που πωλείται πέρα από τα όρια της αρχαϊκής Ρώμης για χρέη, γίνεται δούλος Δεν είναι έγκυρη η πώληση ελευθέρου ως δούλου εντός της Ρώμης, από τον ίδιο (αυτοπώληση), είτε από τρίτο (π.χ. γονείς) Ωστόσο η πρακτική αυτή επαναλαμβάνεται, ιδίως σε περιόδους οικονομικής κρίσης (έως την εποχή του Λέοντος Στ’)

21 Δούλος συνεπεία καταδίκης
Όποιος δεν εγγράφεται στους καταλόγους των Κηνσόρων γίνεται δούλος Ο φυγόστρατος (πωλείται από τον αρμόδιο άρχοντα) Ο καταδικασθείς σε θάνατο με σίδερα (ad ferrum), θηριομαχία (ad bestias), καταδικαστικά έργα σε μεταλλεία (ad metalla) γίνεται δημόσιος δούλος (servus poenae)

22 Γίνονται επίσης δούλοι
H ελεύθερη γυναίκα που συνάπτει σχέσεις με ξένο δούλο, παρά την εναντίωση του κυρίου του (Senatus Consultum Claudianum, 52 μ.Χ.) Αυτός που, όντας άνω των 20 ετών, παρέστησε το δούλο για να πουληθεί εισπράττοντας μέρος του τιμήματος.

23 Κοινωνική και νομική θέση δούλων
Ο δούλος είναι πράγμα, θνητό (res mortalis) Aποτελεί αντικείμενο κυριότητας και συγκυριότητας Απόλυτη εξουσία κυρίου (dominica potestas) Ο γάμος του είναι νομικά ανύπαρκτος (contubernium) Δεν αναγνωρίζεται η συγγένεια μεταξύ δούλων (servilis cognatio) To τέκνο της δούλης περιέρχεται στον κύριο (partus ancillae) Eλεύθερη + δούλος = τέκνο δούλος, αν η μητέρα γνώριζε την ιδιότητα του πατέρα Οικογενείς δούλοι (vernae): έχουν καλύτερη θέση από τους λοιπούς (ο πατέρας = συχνά ο κύριος της δούλης)

24 Η θέση των δούλων στο αρχαϊκό ρωμαϊκό δίκαιο
Περιορισμένος αριθμός δούλων Προέρχονται από την ιταλική χερσόνησο Έχουν καλή θέση στην αγροτική ρωμαϊκή οικογένεια Η θέση τους δεν διαφέρει από αυτή των υπεξουσίων (τέκνα – σύζυγος)

25 Η θέση των δούλων στην ύστερη res publica
Από τον 2ο αι. π.Χ., μετά τους καρχηδονικούς πολέμους, υπάρχει μεγάλη εισροή δούλων στη Ρώμη Έχουν ποικίλη προέλευση Μείωση αξίας ανθρώπινης ζωής Latifundia Εξεγέρσεις δούλων

26 Η θέση των δούλων επί Ηγεμονίας
Βελτίωση θέσης δούλων Διάδοση ιδεών Στωικών Περιπτώσεις ακραίας σκληρότητας, αλλά Λαμβάνονται μέτρα απαγόρευσης: αδικαιολόγητου φόνου δούλου από κύριο ευνουχισμού χρήσης σε θηριομαχίες χωρίς την άδεια του Πραίτορα έκδοσης δούλης σε πορνεία εγκατάλειψης-φόνου άχρηστου δούλου λόγω ασθένειας-γερατειών Ο δούλος που τον κακομεταχειρίζεται ο κύριος, μπορεί να καταφύγει ικέτης στο άγαλμα του Ηγεμόνα και να επιτύχει την πώλησή του

27 Servi Caesaris Δούλοι από τον ελληνικό, κυρίως, χώρο Προνομιούχοι
Δούλοι από τον ελληνικό, κυρίως, χώρο Προνομιούχοι Καταλαμβάνουν σημαντικές θέσεις Ελέγχουν τη διοίκηση έως την εποχή του Αδριανού

28 Περιορισμένη δικαιοπρακτική ικανότητα των δούλων
Οι δούλοι, αν και δεν είναι υποκείμενα δικαίου, έχουν περιορισμένη δικαιοπρακτική ικανότητα Ο δούλος δεν αποκτά ιδίω ονόματι, αλλά επ’ ονόματι του κυρίου του Με φυσική εξουσίαση Με άτυπες δικαιοπραξίες Και τυπικές, πλην της in iure cessio Eξουσία διάθεσης: Μόνο άτυπες πράξεις που αφορούν το χρημάτιο Ή με έγκριση του κυρίου του Δεν έχει την ικανότητα να είναι διάδικος

29 Ευθύνη δούλου Αδικοπραξίες: Δικαιοπραξίες: Ευθύνεται ο κύριος
Μπορεί να απαλλαγεί παραδίνοντας το δούλο στο ζημιωθέντα (noxae deditio) Δικαιοπραξίες: Δεν γεννούν υποχρέωση Για την κάλυψη του κενού, Δημιουργήθηκαν 2 τρόποι: Χρημάτιο Αγωγές πρόσθετης ιδιότητας

30 Χρημάτιο (peculium) Ομάδα περιουσιακών στοιχείων που ο κύριος παραχωρεί στο δούλο Ο δούλος έχει ελεύθερη διαχείρισή του Μέρος της περιουσίας του κυρίου Ο κύριος το ανακαλεί ελεύθερα, όχι όμως χωρίς σπουδαίο λόγο Το χρημάτιο μπορεί να περιλαμβάνει και δούλους! Ακολουθεί το δούλο σε μεταβίβασή του Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την απελευθέρωσή του

31 Συναλλαγές με δούλο Οι συναλλαγές με δούλο για χρημάτιο γεννούν φυσικές ενοχές Δεν δημιουργούν ενοχή κατά το ius civile (άρα όχι αγώγιμη αξίωση) Τον 2ο αι. π.Χ. ο Πραίτορας χορήγησε τις αγωγές πρόσθετης ιδιότητας στους δανειστές που συναλλάχθηκαν με δούλο Στρέφονται κατά του κυρίου

32 Ελευθερικές δίκες (liberales causae)
Σε περιπτώσεις αμφισβήτησης για το αν κάποιος ήταν ελεύθερος ή δούλος Δίκη: τύπος διεκδίκησης Δεν παρίσταται ο ίδιος Ο Adsesor in libertatem βεβαιώνει ότι είναι ελεύθερος Vindicatio in libertatem: αν ο διεκδικούμενος βρίσκεται σε κατάσταση δουλείας Vindicatio in servitutem: αν είναι ελεύθερος Ο δούλος παραμένει ελεύθερος έως το τέλος της δίκης

33 Απελεθερώσεις κατά το ius civile
1. Manumissio vindicta 2. Manumissio censu 3. Manumissio testamento

34 Manumissio vindicta Vindicta: μικρό ραβδί
Ο adsertor in libertatem αγγίζει με το ραβδί αυτόν που απελευθερώνεται Εικονική ελευθερική δίκη: διαβεβαίωση ενώπιον του Πραίτορα ή Διοικητή επαρχίας ότι είναι ελεύθερος Ο κύριος δεν προβάλλει αντιρρήσεις ή ομολογεί

35 Manumissio censu O δούλος, με τη συναίνεση του κυρίου, δηλώνει τον εαυτό του ως ελεύθερο στους καταλόγους των κηνσόρων, κατά την ανανέωσή τους ανά πενταετία

36 Manumissio testamento
Πανηγυρική δήλωση διαθέτη για απελευθέρωση δούλου «Stichus servus meus liber esto» Ελεύθερος με την επέλευση της κληρονομική διαδοχής Απελεύθερος του κληρονομουμένου Καταπιστευτική απελευθέρωση: ο κληρονόμος ή κληροδόχος οφείλει να απελευθερώσει το δούλο. Λόγω της Lex Fufia Canina (2 π.Χ.): απαγόρευσης απελευθέρωση πάνω από ορισμένο αριθμό δούλων

37 Απελευθερώσεις κατά το Ιus praetorium
Απελευθέρωση μεταξύ φίλων = ενώπιον μαρτύρων Απελευθέρωση με επιστολή Νέοι τρόποι απελευθέρωσης Δεν γίνονται Ρωμαίοι πολίτες Δεν καταβάλλεται η 20η (φόρος 5% επί των απελευθερώσεων) Ζει σε ελευθερία, αλλά μένει δούλος Η περιουσία του = χρημάτιο Αν ο κύριός του τον διεκδικήσει σε δουλεία, ο Πραίτορας τον προστατεύει

38 Νομοθεσία για τις απελευθερώσεις
Λόγω μαζικών απελευθερώσεων δούλων στα τέλη της Res publica, λαμβάνονται μέτρα: Lex Fufia Caninia (2ος αι. π.Χ.) Επιβάλλει περιορισμούς και ποσοστώσεις στις απελευθερώσεις με διαθήκη 3-10 δούλοι: έως 1/2 11-30: έως 1/3 31-100: έως ¼ Μaximum: 100 Lex Aelia Sentia (4 μ.Χ.) Όχι απελευθερώσεις από κυρίους κάτω των 20 ετών Όχι δούλων κάτω των 30 Όχι σε βάρος δανειστών

39 Νέοι τρόποι απελευθέρωσης με την επικράτηση του Χριστιανισμού
Απελευθέρωση σε εκκλησία Ο απελεύθερος γίνεται Ρωμαίος πολίτης Απελευθέρωση στο τραπέζι Ο απελεύθερος αποκτά την ιδιότητα του Λατίνου Ιunianus

40 Νομική κατάσταση απελευθέρου
Γίνεται ρωμαίος πολίτης Δεν εξισώνεται απολύτως με τον εκ γενετής ελεύθερο (ingenuus) Lex Iulia de maritandis ordinibus (18 π.Χ.): Απαγορεύεται ο γάμος απελεύθερου με μέλος της τάξης των Συγκλητικών Δεν μπορεί να γίνει Συγκλητικός Δεν μπορεί να εκλεγεί άρχοντας (ius honorum) Δεν έχει δικαίωμα εκλέγειν (ius suffragii)

41 Σχέση απελεύθερου με τον πρώην κύριο
O απελεύθερος υπάγεται σε σχέση πατρωνείας με τον τέως κύριο Πάτρωνας είναι ο νόμιμος επίτροπος άνηβου, απελεύθερου και γυναίκας Υποχρέωση σεβασμού και υπακοής του πάτρωνα Yποχρέωση διατροφής του πάτρωνα ή των τέκνων Να μην ασκεί αγωγές κατά του πάτρωνα και της οικογένειάς του Operae: υπηρεσίες που αναλαμβάνει ο απελεύθερος με όρκο να παρέχει στον πάτρωνα Δωδεκάδελτος: ο πάτρωνας είναι εξ αδιαθέτου κληρονόμος του απελευθέρου αν πεθάνει χωρίς κληρονόμους

42 Σχέση απελεύθερου με τον πρώην κύριο
Ο πάτρωνας έχει υποχρέωση προστασίας του απελευθέρου Aνάκληση σε δουλεία είναι δυνατή για λόγους αγνωμοσύνης Λύση πατρωνείας: Με το θάνατο του απελευθέρου (δεν μεταβιβάζεται στους κατιόντες) Με την απονομή από τον Ηγεμόνα, με τη συναίνεση του πάτρωνα, της natalium restitutio. Ius aureorum anulorum: δικαίωμα να φορά χρυσό δακτυλίδι, όπως οι εκ γενετής ελεύθεροι.

43 Ελεύθεροι μη Ρωμαίοι πολίτες
Peregrinus είναι ο ελεύθερος ξένος ανήκει σε πολιτεία που υποτάχθηκε από Ρώμη ανήκει σε ελεύθερη πολιτεία Αρχή προσωπικότητας δικαίου: ακολουθεί το δίκαιο της πολιτείας του Ιus gentium: Σχέσεις Ρωμαίων και ξένων Σχέσεις ξένων μεταξύ τους, από διαφορετικές πολιτείες Η αρχή του Praetor peregrinus ιδρύθηκε το 242 π.Χ. για διαφορές Ρωμαίων - ξένων

44 Λατίνοι Latini prisci/veteres (Παλαιολατίνοι) Latini Colonarii
πολίτες των πόλεων που ανήκαν στη Λατινική Ομοσπονδία Έχουν δικαίωμα να συνάπτουν γάμο και δικαιοπραξίες κατά το ius civile Kληρονομούν με ρωμαϊκές διαθήκες Latini Colonarii Πολίτες των λατινικών αποικιών που ίδρυσε η Ρώμη Έχουν ius commercii Latini iuniani Οι απελεύθεροι με τρόπους του ius praetorium

45 Aπόλιδες Peregrini dediticii
Οι ξένοι από τις πόλεις που είχαν προβάλλει αντίσταση στους Ρωμαίους και παραδόθηκαν άνευ όρων Οι απελεύθεροι που πριν είχαν υποστεί ταπεινωτική τιμωρία Δεν μπορούν ποτέ να γίνουν Ρωμαίοι Δεν μπορούν να κατοικούν πλησιέστερα από 100 μίλια από τη Ρώμη Εξαιρούνται από το Ήδικτο του Καρακάλλα