Ψυχολογία της Γλώσσας και Νευρογλωσσολογία Μάθημα 1 - Εισαγωγή Σημειώσεις: κ. Χριστίνα Μανουηλίδου, Πανεπιστήμιο Πατρών.

Παρουσίαση με θέμα: "Ψυχολογία της Γλώσσας και Νευρογλωσσολογία Μάθημα 1 - Εισαγωγή Σημειώσεις: κ. Χριστίνα Μανουηλίδου, Πανεπιστήμιο Πατρών."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Ψυχολογία της Γλώσσας και Νευρογλωσσολογία Μάθημα 1 - Εισαγωγή Σημειώσεις: κ. Χριστίνα Μανουηλίδου, Πανεπιστήμιο Πατρών

2 Από τη Γλωσσολογία στην Ψυχο~ και Νευρο~ γλωσσολογία ΠΕΔΙΟΤΙ ΜΕΛΕΤΑ;ΠΩΣ ΜΕΛΕΤΑ; Θεωρητική Γλωσσολογία Αφηρημένη δομή της γλώσσας (καθολική γραμματική) Κρίσεις γραμματικότητας Ψυχογλωσσολογία Επεξεργασία γλώσσαςΑνθρώπινη συμπεριφορά (τεστ λεξικής απόφασης, ανάγνωσης, κατονομασίας κ.λπ.) ΝευρογλωσσολογίαΝευρωτικό υπόστρωμα της γλώσσας Εγκέφαλος (νευροαπεικόνιση, μελέτες κακώσεων εγκεφάλου)

3 ΠΕΔΙΟΤΙ ΜΕΛΕΤΑ;ΠΩΣ ΜΕΛΕΤΑ; Θεωρητική Γλωσσολογία Αφηρημένη δομή της γλώσσας (καθολική γραμματική) Κρίσεις γραμματικότητας Ψυχογλωσσολογία Επεξεργασία γλώσσαςΑνθρώπινη συμπεριφορά (τεστ λεξικής απόφασης, ανάγνωσης, κατονομασίας κ.λπ.) ΝευρογλωσσολογίαΝευρωτικό υπόστρωμα της γλώσσας Εγκέφαλος (νευροαπεικόνιση, μελέτες κακώσεων εγκεφάλου)

4 ΠΕΔΙΟΤΙ ΜΕΛΕΤΑ;ΠΩΣ ΜΕΛΕΤΑ; Θεωρητική Γλωσσολογία Αφηρημένη δομή της γλώσσας (καθολική γραμματική) Κρίσεις γραμματικότητας Ψυχογλωσσολογία Επεξεργασία γλώσσας Ανθρώπινη συμπεριφορά (τεστ λεξικής απόφασης, ανάγνωσης, κατονομασίας κ.λπ.) ΝευρογλωσσολογίαΕγκεφαλικό υπόστρωμα της γλώσσας Εγκέφαλος (νευροαπεικόνιση, βλάβες φλοιικών και υποφλοιικών περιοχών του νευρικού συστήματος)

5 Από τη Γλωσσολογία στην Ψυχο~ και Νευρο~ γλωσσολογία ΠΕΔΙΟΤΙ ΜΕΛΕΤΑ;ΠΩΣ ΜΕΛΕΤΑ; Θεωρητική Γλωσσολογία Αφηρημένη δομή της γλώσσας (καθολική γραμματική) Κρίσεις γραμματικότητας Ψυχογλωσσολογία Επεξεργασία γλώσσας Ανθρώπινη συμπεριφορά (τεστ λεξικής απόφασης, ανάγνωσης, κατονομασίας κ.λπ.) ΝευρογλωσσολογίαΕγκεφαλικό υπόστρωμα της γλώσσας Εγκέφαλος (νευροαπεικόνιση, μελέτες κακώσεων εγκεφάλου)

6 Τι είναι η Ψυχογλωσσολογία; Ψυχο--Γλωσσολογία    ανθρώπινη συμπεριφοράγλωσσολογική θεωρία Επιστήμη που διερευνά τη σχέση ανάμεσα στις ισχύουσες θεωρίες για τη γλώσσα και την γλωσσική επιτέλεση των ομιλητών. Με άλλα λόγια, η Γλωσσολογία μελετά τη γλωσσική ικανότητα και η Ψυχογλωσσολογία τη γλωσσική επιτέλεση

7 Τι είναι η Νευρογλωσσολογία ; Νευρο-Γλωσσολογία    ΕγκέφαλοςΓλωσσολογική Θεωρία Επιστήμη που διερευνά... Τη σχέση της γλώσσας με τις διάφορες λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου. Πώς ο εγκέφαλος κατανοεί και παράγει γλώσσα.

8 Γλωσσολογική Θεωρία (1) Η Γλωσσολογική θεωρία εξηγεί τα διάφορα γλωσσικά φαινόμενα χρησιμοποιώντας συμβολικές αναπαραστάσεις.[Σύνταξη] Το παιδί έφαγε το μήλο. Π ΟΦΡΦ ΡΟΦ Το παιδίέφαγετο μήλο

9 Γλωσσολογική Θεωρία (2) μή λο σύμφωνοφωνήενσύμφωνοφωνήεν κλειστόπρόσθιοκλειστόοπίσθιο διχειλικόυψηλόυγρόμέσο [Φωνητική – Φωνολογία]

10 Γλωσσολογική Θεωρία (3) θηριο-δαμασ-της [Μορφολογία] ά-χρησ-τος ηλιο-καμ-μέν-ος Η Σύνταξη, η Φωνητική/Φωνολογία και η Μορφολογία αναλύουν τους αντίστοιχους τομείς της Γλώσσας σε επιμέρους συστατικά, όμως είδαμε με μεγάλη συντομία στις προηγούμενες διαφάνειες. Το πώς ακριβώς αυτά τα συστατικά χρησιμοποιούνται από τον ομιλητή είναι θέμα που επίσης απασχολεί την Ψυχογλωσσολογία.

11 Άλλη πραγματικότητα...

12 Στόχοι μαθήματος Μελέτη της γλώσσας μέσω της ανθρώπινης συμπεριφοράς -γλωσσική επεξεργασία (αντιδράσεις στα γλωσσικά ερεθίσματα) -παραγωγή γλώσσας -κατανόηση γλώσσας -νοητικό λεξικό Μελέτη της γλώσσας μέσω μελέτης του εγκεφάλου -ηλεκτροφυσιολογία της γλώσσας: καταγραφή της δραστηριότητας γλώσσας-εγκεφάλου. -Αναπτυξιακές και επίκτητες διαταραχές της γλώσσας.

13 Ψυχογλωσσολογία: Στόχοι και Ερωτήματα Στόχος: Να συσχετίσει τις θεωρητικές αναπαραστάσεις με την επεξεργασία πληροφοριών σε πραγματικό χρόνο που εκτελούνται από τους ομιλητές. Ερωτήματα: 1) Ποιές νοητικές διαδικασίες εμπλέκονται στη χρήση της γλώσσας; 2) Ποιά είναι η σχέση της χρήσης της γλώσσας με τη γνώση της γλώσσας;

14 Πως άρχισαν όλα.... Δύο τομείς που συμμετέχουν: γλωσσολογία και ψυχολογία. Βρίσκουμε δύο περιόδους προσέγγισης: 1 η : αρχές 20ου αιώνα (οι γλωσσολόγοι στρέφονται στους ψυχολόγους με ερωτήματα για το πώς οι άνθρωποι χρησιμοποιούν τη γλώσσα) 2 η : μέσα 20ου αιώνα (οι ψυχολόγοι στρέφονται στους γλωσσολόγους με ερωτήματα για τη φύση της γλώσσας). Ακολουθεί μια πολύ σύντομη αναδρομή στους εμπειριοκρατιστές και ορθολογιστές.

15 Μπιχεβιορισμός (1920 – 1950) Μπιχεβιορισμός: εστιάζει στο ρόλο της Εμπειρίας και του Περιβάλλοντος. Αντί για ‘Γλώσσα’ αναφέρονται σε ‘Λεκτική Συμπεριφορά’ = ικανότητα να μιλά κανείς ‘σωστά’ (BF Skinner, 1957). Η λεκτική συμπεριφορά είναι μια λειτουργία του φυσικού περιβάλλοντος του ομιλητή.

16 Μπιχεβιοριστική Προσέγγιση της Γλώσσας Ο Μπιχεβιορισμός βασίζεται στη σημασία. ‘Associative chain theory’: η πρόταση αποτελείται από αλυσιδωτούς συσχετισμούς οι οποίοι βασίζονται σε μεμονωμένες λέξεις. Παράδειγμα: Οι γάτες τρώνε τα ποντίκια Συσχετισμοί: –γάτες - τρώνε –γάτες - ποντίκια > η πρόταση παράγεται από αριστερά προς τα δεξιά

17 Η γλώσσα είναι πολύπλοκη για να μπορεί να τη μάθει κάποιος μέσω συσχετισμών. Το μυαλό θα πρέπει να λειτουργεί βάσει κανόνων και αρχών.

18 Άλλοι λόγοι κατά του Μπιχεβιορισμού; Είναι η εκμάθηση γλώσσας ‘μίμηση’; Ίδιες οι δομές που χρησιμοποιούν τα παιδιά και οι γονείς; Δημιουργικότητα παιδικού λόγου.

19 Ο Noam Chomsky (1957) για τον Skinner Οι προτάσεις δεν είναι ‘αλυσίδες συσχετισμών’ βασιζόμενες σε μεμονωμένες λέξεις. a)Colorless green ideas sleep furiously. b)Furiously sleep ideas green colorless.

20 Ο Noam Chomsky (1959) για τον Skinner a) Colorless green ideas sleep furiously. b) Furiously sleep ideas green colorless. Κανόνες γραμματικής για τα αγγλικά Το επίθετα προηγούνται των ουσιαστικών που προσδιορίζουν ( colorless green ideas, αλλά *ideas green colorless) Το υποκείμενο προηγείται του ρήματος ( ideas sleep, but *sleep ideas)

21 Chomsky: Ικανότητα vs. Επιτέλεση Ικανότητα: γνώση των γλωσσικών δομών / γραμματική Επιτέλεση: εφαρμογή της γνώσης των γλωσσικών δομών Ο σκίουρος που ο σκύλος που ο άνδρας έσωσε κυνήγησε σκαρφάλωσε στο δένδρο

22 Ικανότητα – Επιτέλεση Παράδειγμα Ο σκίουρος [που ο σκύλος [που ο άνδρας έσωσε] κυνήγησε] σκαρφάλωσε στο δένδρο. Ο που σκίουρος ο σκύλος που δέντρο ο έσωσε άνδρας κυνήγησε σκαρφάλωσε στο. => Κάποιες δομές ίσως αρχικά φαίνονται μη γραμματικές, όταν είναι δύσκολο να τις επεξεργαστούμε (ok για την Γλωσσική Ικανότητα, δύσκολες για την Επιτέλεση).

23 Γιατί κάποιες δομές είναι δύσκολο να τις επεξεργαστούμε; Ο σκίουρος [που ο σκύλος [που ο άνδρας έσωσε] κυνήγησε] σκαρφάλωσε στο δένδρο. δυσκολότερο από... Ο σκίουρος [που ο μεγάλος άγριος τριχωτός σκύλος κυνήγησε] σκαρφάλωσε στο δένδρο.

24 Γιατί κάποιες δομές είναι δύσκολο να τις επεξεργαστούμε; Κεντρικά εγκιβωτισμένες προτάσεις Ο σκίουρος [που ο άνδρας κυνήγησε] σκαρφάλωσε στο δένδρο. δυσκολότερες από... Δεξιά διακλαδωμένες προτάσεις Ο σκίουρος σκαρφάλωσε στο δένδρο [που ο άνδρας φύτεψε].

25 Γλωσσική Επιτέλεση Γιατί κάποιες δομές είναι δυσκολότερες από άλλες? Ο σκίουρος [που ο σκύλος [που ο άνδρας έσωσε] κυνήγησε] σκαρφάλωσε στο δένδρο. Η Υπόθεση της ‘Απόστασης’ (‘Distance’ Hypothesis): Το υποκείμενο και το ρήμα χωρίζονται από μια άλλη πρόταση.

26 Συντακτικές Δομές

27 Κανόνες φραστικής δομής Συντακτικοί κανόνες οι οποίοι καθορίζουν τις επιτρεπτές διαδοχές συστατικών (constituents) στη γλώσσα. Κάθε κανόνας φραστικής δομής επαναγράφει ένα συστατικό σε κάποιο ή κάποια άλλα συστατικά. Χρησιμοποιώντας μια σειρά κανόνων μπορούμε να παράγουμε μια πρόταση από πάνω προς τα κάτω.

28 Κεντρικά εγκιβωτισμένες προτάσεις Ο σκίουρος σκαρφάλωσε στο δένδρο ΠΠ  ΟΦ + ΡΦ ΟΦΡΦ 5 6 Ο σκίουρος σκαρφάλωσε στο δένδρο

29 Κεντρικός εγκιβωτισμός: Ο σκίουρος [που κυνήγησε ο σκύλος] σκαρφάλωσε στο δένδρο Π Π  ΟΦ + ΡΦ ΟΦ  ΟΦ + Π ´ ΟΦΡΦ 6 σκαρφάλωσε στο δένδρο ΟΦ Π´ 56 Ο σκίουρος που κυνήγησε ο σκύλος

30 Κεντρικός εγκιβωτισμός: Ο σκίουρος [που κυνήγησε ο σκύλος] σκαρφάλωσε στο δένδρο. Π ΟΦΡΦ 6 σκαρφάλωσε στο δένδρο ΟΦΠ´ 5 Ο σκίουρος πουΠ 6 κυνήγησε ο σκύλος Π  ΟΦ + ΡΦ ΟΦ  ΟΦ + Π´ Π´  που + Π

31 Ο σκίουρος [που ο σκύλος [που ο άνδρας έσωσε] κυνήγησε] σκαρφάλωσε στο δένδρο. Π ΟΦΡΦ σκαρφάλωσε στο δένδρο ΟΦΠ´ Ο σκίουρος που Π ΟΦΡΦ κυνήγησε ΟΦΠ ´ ο σκύλος που ο άνδρας έσωσε Π  ΟΦ + ΡΦ ΟΦ  ΟΦ + Π ´ Π ´  που + Π Π  ΟΦ + ΡΦ ΟΦ  ΟΦ + Π ´

32 Π ΟΦΡΦ σκαρφάλωσε στο δένδρο ΟΦΠ´ Ο σκίουρος που Π ΟΦΡΦ κυνήγησε ΟΦΠ ´ ο σκύλος που Π ο άνδρας έσωσε Π  ΟΦ + ΡΦ ΟΦ  ΟΦ + Π´ Π´  που + Π Π  ΟΦ + ΡΦ ΟΦ  ΟΦ + Π´ Π´  που + Π Ο σκίουρος [που ο σκύλος [που ο άνδρας έσωσε] κυνήγησε] σκαρφάλωσε στο δένδρο.

33 Π ΟΦΡΦ σκαρφάλωσε στο δένδρο ΟΦΠ´ Ο σκίουρος που Π ΟΦΡΦ κυνήγησε ΟΦΠ ´ ο σκύλος που Π ΟΦΡΦ ο άνδρας έσωσε Π  ΟΦ + ΡΦ ΟΦ  ΟΦ + Π´ Π´  που + Π Π  ΟΦ + ΡΦ ΟΦ  ΟΦ + Π´ Π´  που + Π Π  ΟΦ + ΡΦ

34 Κανόνες Φραστικής Δομής 1) Π  ΟΦ + ΡΦ 2) ΟΦ  ΟΦ + Π´ 3) Π´  που + Π 1) Π  ΟΦ + ΡΦ 2) ΟΦ  ΟΦ + Π´ 3) Π´  που + Π 1) Π  ΟΦ + ΡΦ

35 Παραγωγικότητα και Επαναδρομή Οι κανόνες φραστικής δομής είναι επαναδρομικοί, δηλ. (1) προκαλεί το (2), που προκαλεί το (3), που με τη σειρά του προκαλεί το (1) (1) Π  ΟΦ + ΡΦ (2) ΟΦ  ΟΦ + Π ’ (3) Π ’  που + Π Η επαναδρομή οδηγεί σε ‘πεπερασμένο άπειρο’: μπορούμε να παράγουμε άπειρο αριθμό νέων προτάσεων από ένα πεπερασμένο σύνολο λέξεων (ενσωματώνοντας τη μια πρόταση μέσα στην άλλη).

36 Ψυχογλωσσολογικά Ερωτήματα Πού είναι αυτές οι προτάσεις; Είναι αποθηκευμένες; Αποθηκεύουμε τους κανόνες, ίσως;

37 Παραγωγικότητα και Επαναδρομή: Παράδειγμα 2 Το παιδί είπε την αλήθεια. Π 3 ΟΦΡΦ 5 5 Το παιδί είπε την αλήθεια

38 Παραγωγικότητα και Επαναδρομή Το παιδί είπε την αλήθεια. Π 3 ΟΦΡΦ 5 3 Το παιδί Ρ ΟΦ είπε5 την αλήθεια Π  ΟΦ + ΡΦ ΡΦ  Ρ + ΟΦ

39 Παραγωγικότητα και Επαναδρομή : Παράδειγμα 3 Το παιδί είπε ότι η Μαρία πάει σχολείο Π 3 ΟΦ ΡΦ 5 3 Το παιδί Ρ Π' είπε r u ότι Π 5 η Μαρία πάει σχολείο Π  ΟΦ + ΡΦ ΡΦ  Ρ + ΟΦ Π'  ότι + Π

40 Το παιδί είπε ότι η Μαρία πάει σχολείο Π 3 ΟΦ ΡΦ 5 3 Το παιδί Ρ Π' είπε r u ότι Π t y ΟΦ ΡΦ η Μαρία5 πάει σχολείο Π  ΟΦ + ΡΦ ΡΦ  Ρ + Π’ Π'  ότι + Π Π  ΟΦ + ΡΦ

41 Παραγωγικότητα και Επαναδρομή Π  ΟΦ + ΡΦ ΡΦ  Ρ + Π’ Π'  ότι + Π Π  ΟΦ + ΡΦ Ένας υπερβολικά μεγάλος αριθμός προτάσεων μπορεί να δημιουργηθεί από ένα μικρό αριθμό κανόνων φραστικής δομής. Αυτή είναι ιδιότητα ΌΛΩΝ των γλωσσών. Ιδιότητα η οποία λείπει από την επικοινωνία των ζώων.

42 Ερώτηση Δεν υπάρχουν όρια στη γλωσσική παραγωγικότητα. Υπάρχουν όρια στον ανθρώπινο επεξεργαστή; Τι πιστεύετε; Υπάρχουν ανθρώπινοι παράγοντες που να παρεμβαίνουν στη γλωσσική παραγωγικότητα και επαναδρομή; Αν ναι, ποιοι είναι αυτοί;

43 Η δομή της λέξης

44 Λέξεις 1. Ο 2. χτίστης 3. εργάζεται 4. για 5. κυνηγός 6. εργάτης 7. κυνηγώ 8. έχτισε 9. το 10. έργο Μορφήματα (βάσεις & επιθήματα): 1. Ο/το 2. Χτιζ- 3. –της (επάγγελμα) 4. Εργαζ- 5. –ε/-α (αόριστος) 6. για 7. Κυνηγ- Ο χτίστης εργάζεται για τον κυνηγό. Ο εργάτης κυνηγά. Ο κυνηγός έχτισε το έργο.

45 Ο χτίστης εργάζεται για τον κυνηγό. Ο εργάτης κυνηγά. Ο κυνηγός έχτισε το έργο. Λέξεις Μορφήματαελεύθερα δεσμευμένα 1. Ο 2. χτίστης 3. εργάζεται 4. για 5. κυνηγός 6. εργάτης 7. κυνηγώ 8. έχτισε 9. το 10. έργο 1. Ο/το 2. Χτιζ- 3. –της (επάγγελμα) 4. Εργαζ- 5. –ε/-α (αόριστος) 6. για 7. Κυνηγ-

46 Γλωσσική παραγωγικότητα Άπειρος αριθμός προτάσεων  Μεγάλος αλλά πεπερασμένος αριθμός λέξεων  Μικρότερος αριθμός μορφημάτων  Μερικές δεκάδες ήχων (φωνήματα)  10-20 φωνολογικά χαρακτηριστικά

47 Αμερικανική Νοηματική Γλώσσα Σχήμα χεριών Τόπος Κίνηση

48

49 ΑΝΓ σχήματα χεριών

50

51 Αρχετυπικά Χαρακτηριστικά Ομιλούμενες Γλώσσες Τρόπος άρθρωσης (ρινικά, στοματικά, κλειστά, τριβόμενα, φωνήεντα) Τόπος άρθρωσης σύμφωνα: χειλικά, διχειλικά, οδοντικά κλπ., φωνήεντα: πρόσθια, οπίσθια, μέσα κλπ). Ηχηρότητα: ηχηροί, άηχοι Νοηματικές Γλώσσες Σχήμα (κλειστή/ανοιχτή παλάμη, κλπ.) Τόπος (στο φρύδι, στο μάγουλο, στο χέρι κλπ.) Κίνηση (προς τα πάνω/κάτω, πλάγια, κλπ.)

52 Δυϊκότητα του σχηματισμού Οι γλώσσες είναι ΔΟΜΙΚΑ οργανωμένες σε δύο αφηρημένα ΕΠΙΠΕΔΑ. Στο πρώτο και υψηλότερο επίπεδο, η γλώσσα αναλύεται βάσει συνδυασμών ΜΟΝΑΔΩΝ (που φέρουν σημασία, π.χ. ΜΟΡΦΗΜΑΤΑ, ΛΕΞΕΙΣ). Σε ένα άλλο χαμηλότερο επίπεδο, θεωρείται μια ακολουθία ΤΕΜΑΧΙΩΝ τα οποία αυτά καθαυτά δεν έχουν ΣΗΜΑΣΙΑ, αλλά συνδυάζονται μεταξύ τους για να σχηματίσουν μονάδες σημασίας. ‘Ολες οι γλώσσες έχουν ένα συστηματικό σετ κανόνων για το συνδυασμό των μεν και των δε. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος έχει και αυτός πεπερασμένη δομή. Πώς αντιμετωπίζει τις άπειρες γλωσσικές δομές;