Ενόργανη Χημική Ανάλυση (Θ) Ενότητα 6: Υγρή χρωματογραφία υψηλής πίεσης (HPLC) Δρ. Αρχοντούλα Χατζηλαζάρου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ενόργανης Ανάλυσης.

Παρουσίαση με θέμα: "Ενόργανη Χημική Ανάλυση (Θ) Ενότητα 6: Υγρή χρωματογραφία υψηλής πίεσης (HPLC) Δρ. Αρχοντούλα Χατζηλαζάρου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ενόργανης Ανάλυσης."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Ενόργανη Χημική Ανάλυση (Θ) Ενότητα 6: Υγρή χρωματογραφία υψηλής πίεσης (HPLC) Δρ. Αρχοντούλα Χατζηλαζάρου, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ενόργανης Ανάλυσης και Φυσικοχημείας Τμήμα Οινολογίας και Τεχνολογίας Ποτών Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθήνας Το περιεχόμενο του μαθήματος διατίθεται με άδεια Creative Commons εκτός και αν αναφέρεται διαφορετικά Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

2 Υγρή χρωματογραφία υψηλής πίεσης (HPLC) Η χρωματογραφία υψηλής πίεσης ανήκει στις χρωματογραφικές τεχνικές, άρα ο διαχωρισμός είναι αποτέλεσμα της συνδυαστικής δράσης μιας στατικής και μιας υγρής κινητής φάσης. Στην HPLC, το δείγμα εισάγεται στη κορυφή της στήλης και με τη βοήθεια της κινητής φάσης, τα συστατικά του μετακινούνται με τη μορφή ζωνών και τελικά εκλούονται το ένα μετά το άλλο. Οι αναλυόμενες ουσίες κατανέμονται μεταξύ της στατικής και της κινητής φάσης, με αποτέλεσμα να μετακινούνται με διαφορετικές ταχύτητες κατά μήκος της στήλης. 1

3 Οργανολογία HPLC Υγρή χρωματογραφία 1/2 chimikoergastirio.blogspot.gr 2

4 3 Οργανολογία HPLC Υγρή χρωματογραφία 2/2

5 Στην HPLC μπορούν να συμπεριληφθούν και να εφαρμοστούν όλα τα είδη που λαμβάνουν χώρα στους χρωματογραφικούς διαχωρισμούς, με την κατάλληλη χρήση υλικού πληρώσεως της στήλης και του διαλύτη έκλουσης. Μηχανισμοί και είδη HPLC chimikoergastirio.blogspot.gr 4

6 Χρωματογραφία Προσρόφησης Ο διαχωρισμός των διαφόρων ουσιών βασίζεται στο διαφορετικό βαθμό προσρόφησης στη στατική φάση. Οι κυριότερες αλληλεπιδράσεις που λαμβάνουν χώρα είναι ηλεκτροστατικής φύσης. Η χρωματογραφία προσρόφησης βρίσκει εφαρμογή στο διαχωρισμό ουσιών με παρόμοια δομή, αλλά με διαφορετική πολικότητα. Ανάλογα με τη σχέση πολικότητας μεταξύ της στατικής και της κινητής φάσης διακρίνονται δύο είδη χρωματογραφίας προσρόφησης. 5 chimikoergastirio.blogspot.gr

7 Χρωματογραφία Κανονικής Φάσης Εδώ, η στατική φάση (συνήθως SiO 2 ή Al 2 O 3 ) είναι πολικότερη από την κινητή, η οποία αποτελείται από μη πολικούς διαλύτες όπως εξάνιο, χλωροφόρμιο. 6 chimikoergastirio.blogspot.gr

8 Χρωματογραφία Αντίστροφης Φάσης Εδώ, η στατική φάση, η οποία είναι λιγότερο πολική της κινητής, αποτελείται από οξείδιο πυριτίου συζευγμένο με διάφορες ομάδες όπως αλκύλια (ακετύλιο, δεκαοκτύλιο), φαινύλιο, διόλες, αμινομάδες, κυανομάδες κ.ά., ενώ η κινητή φάση αποτελείται από μείγματα οργανικών διαλυτών (μεθανόλη, ακετονιτρίλιο, κ.ά.) με υδατικά ρυθμιστικά διαλύματα και νερό. 7 chimikoergastirio.blogspot.gr

9 Χρωματογραφία Κατανομής Ο διαχωρισμός στηρίζεται στη διαφορετική κατανομή των συστατικών ενός μείγματος μεταξύ της κινητής και της υγρής στατικής φάσης και εφαρμόζεται στην ανάλυση ομόλογων, μη ιονικών ενώσεων. 8 chimikoergastirio.blogspot.gr

10 Χρωματογραφία Ιοντοανταλλαγής Ο διαχωρισμός οφείλεται στις ηλεκτροστατικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των αναλυόμενων ιόντων και των φορτισμένων ομάδων της στατικής φάσης. Οι κυριότερες παράμετροι που καθορίζουν τη συγκράτηση στη χρωματογραφία ιοντοανταλλαγής είναι το αντίθετο ιόν της δραστικής ομάδας της στατικής φάσης, η ιονική ισχύς, το pΗ, ο τροποποιητής της κινητής φάσης και η θερμοκρασία. 9 chimikoergastirio.blogspot.gr

11 Χρωματογραφία Συγγένειας Για την επίτευξη του διαχωρισμού, οι προσδιοριζόμενες ενώσεις δεσμεύονται εκλεκτικά με υποκαταστάτες, οι οποίοι είναι συνδεδεμένοι στην επιφάνεια του διοξειδίου του πυριτίου. Στη κατηγορία αυτή ανήκει η Χρωματογραφία Εναντιομερών, η οποία αποκτά αυξανόμενο ενδιαφέρον και με την οποία διαχωρίζονται εναντιομερείς μορφές ενώσεων που παρουσιάζουν χειρομορφία. 10 chimikoergastirio.blogspot.gr

12 Χρωματογραφία Αποκλεισμού Μεγέθους ή Διάχυσης Πηκτής Ο διαχωρισμός γίνεται με βάση το σχήμα και το μέγεθος των μορίων των αναλυόμενων ενώσεων και βρίσκει εφαρμογές στην ανάλυση και το χαρακτηρισμό των πολυμερών. Τα μεγάλα μόρια εξέρχονται πρώτα από τη στήλη, ενώ τα μικρά μόρια, καθώς εισέρχονται στους πόρους των σωματιδίων της στατικής φάσης, καθυστερούν και βγαίνουν αργότερα. 11 chimikoergastirio.blogspot.gr

13 Οργανολογία Υγρής Χρωματογραφίας Υψηλής Πίεσης Ένα σύστημα HPLC περιλαμβάνει: o Φιάλες αποθήκευσης διαλυτών. o Αντλία (σταθερής ροής,σταθερής πίεσης). o Μονάδα εισαγωγής δείγματος (βαλβίδα εισαγωγής δείγματος, αυτόματος δειγματολήπτης). o Χρωματογραφική στήλη. o Ανιχνευτή. o Καταγραφικό. Στην αναλυτική στήλη γίνεται ο διαχωρισμός των συστατικών του δείγματος, ενώ η προώθηση της κινητής φάσης διαμέσου της στήλης γίνεται με την αντλία. Η διεργασία του χρωματογραφικού διαχωρισμού αρχίζει με την εισαγωγή του δείγματος στη στήλη. 12 chimikoergastirio.blogspot.gr

14 Ανιχνευτές που χρησιμοποιούνται στην HPLC Οι ανιχνευτές που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην HPLC είναι οι παρακάτω: o Ανιχνευτές ορατού-υπεριώδους. o Παράταξης φωτοδιόδων. o Αγωγιμομετρικοί. o Δείκτου διάθλασης. o Φασματογράφοι μάζας. o Ηλεκτροχημικοί. 13 chimikoergastirio.blogspot.gr o Φθορισμομετρικοί. o Ραδιενέργειας. o Σκεδασμού φωτός. o Φλόγας (ιονισμού φλόγας, εκπομπής, φωτομετρικοί ανιχνευτές).

15 Ανιχνευτές Ορατού-Υπεριώδους 1/2 Η απορρόφηση ακτινοβολίας από μια χημική ένωση εξαρτάται από το μήκος κύματος της ακτινοβολίας και τις ομάδες της χημικής ένωσης. Το ηλεκτρομαγνητικό πεδίο, ανάλογα με την ενέργεια (συχνότητα) που αλληλεπιδρά με τα ηλεκτρόνια, προκαλεί τη διέγερση και μεταφορά τους σε υψηλότερα ενεργειακά επίπεδα, ή ακόμα προκαλεί δόνηση ή περιστροφή μοριακών δεσμών ορισμένων ομάδων της ένωσης. Το ηλεκτρομαγνητικό φάσμα χωρίζεται στις περιοχές: o Υπερύθρου (IR) 2500-50000 nm. o Έγγυς IR 800-2500 nm. o Ορατό Vis 400-800 nm (λάμπα W). o Υπεριώδους UV 190-400 nm (λάμπα D 2 ή Hg). 14 chimikoergastirio.blogspot.gr

16 Ανιχνευτές Ορατού-Υπεριώδους 2/2 Σύμφωνα με το νόμο του Lambert-Beer, η απορρόφηση της ακτινοβολίας (A) είναι ανάλογη της συγκέντρωσης (c) της ένωσης στη κυψελίδα και του πλάτους της κυψελίδα (d) A= εcd, όπου (ε) ο μοριακός συντελεστής απορρόφησης. Η απορρόφηση ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας στην περιοχή UV- VIS αντιστοιχεί στη διέγερση χαμηλών ενεργειακά ηλεκτρονίων όπως π ηλεκτρόνια ή μη συζευγμένα ηλεκτρόνια ορισμένων ομάδων. 15 chimikoergastirio.blogspot.gr

17 Επιλογή Κινητής Φάσης Είναι γνωστό από τη χρωματογραφική θεωρία ότι η διαχωριστική ικανότητα R s εξαρτάται από τον αριθμό των θεωρητικών πλακών Ν, τον παράγοντα συγκράτησης k΄ και τον παράγοντα διαχωρισμού. Η βελτιστοποίηση των παραμέτρων k΄ και α γίνεται κυρίως με αλλαγές στη σύσταση της κινητής φάσης. Έτσι, μετά την επιλογή της στατικής φάσης (βελτιστοποίηση του Ν), η οποία πρέπει να έχει παρόμοια πολικότητα με τις προσδιοριζόμενες ενώσεις, επιλέγεται η κινητή φάση έτσι ώστε k'(1,10). 16 chimikoergastirio.blogspot.gr

18 Επιλογή Στατικής Φάσης Η επιλογή της στατικής φάσης και της κατάλληλης αναλυτικής στήλης είναι σημαντικά για την ανάπτυξη μιας αναλυτικής μεθόδου και καθορίζεται από τις επιμέρους παραμέτρους: i.Το μέγεθος των μορίων του υλικού πληρώσεως και τα γεωμετρικά χαρακτηριστικά της στήλης. ii.Η φύση της ομάδας που είναι δεσμευμένη στο υπόστρωμα, η οποία καθορίζει και την εκλεκτικότητα της στατικής φάσης. iii.Η διάμετρος των πόρων του υλικού πληρώσεως. iv.Ο τύπος του υποστρώματος το οποίο πρέπει να είναι χημικά αδρανές. v.Η περιεκτικότητα της στήλης σε ελεύθερα σιλανολικά υδροξύλια. Όσο μεγαλύτερο είναι το ποσοστό τους, τόσο πιο πολική (όξινη) είναι η στήλη και τόσο ασθενέστερη είναι η συγκράτηση των μη πολικών ενώσεων. 17 chimikoergastirio.blogspot.gr

19 Προκατεργασία δείγματος 1/4 Η προκατεργασία του δείγματος είναι βασικό τμήμα της ανάλυσης με HPLC Aποσκοπεί στην παραλαβή ενός ομογενούς και αναπαραγώγιμου διαλύματος, το οποίο είναι κατάλληλο για έγχυση στη χρωματογραφική στήλη. 18

20 Προκατεργασία δείγματος 2/4 Ο στόχος της προκατεργασίας του δείγματος είναι η λήψη ενός κλάσματος του δείγματος, το οποίο είναι: 1.Σχετικά απαλλαγμένο από παρεμποδίζουσες ουσίες. 2.Ακίνδυνο για τη στήλη. 3.Συμβατό με τη μέθοδο HPLC (π.χ. ο διαλύτης να αναμιγνύεται με την κινητή φάση χωρίς να επηρεάζει την κατακράτηση ή τη διαχωριστικότητα των συστατικών του δείγματος). 19

21 Προκατεργασία δείγματος 3/4 Μερικές φορές είναι επιθυμητή η προσυγκέντρωση των προσδιοριζόμενων ουσιών ή η παραγωγοποίησή τους για βελτιωμένη ανίχνευση ή τον καλύτερο διαχωρισμό. Αν και η HPLC είναι κατεξοχήν αυτοματοποιημένη διαδικασία, συνήθως η προκατεργασία του δείγματος γίνεται με το χέρι. 20

22 Προκατεργασία δείγματος 4/4 Η προκατεργασία του δείγματος ξεκινάει με τη συλλογή του δείγματος και επεκτείνεται μέχρι την έγχυσή του στο χρωματογραφικό σύστημα. Περιλαμβάνει τα στάδια της μεταφοράς, συντήρησης, προκαταρκτικής προκατεργασίας, εργαστηριακής δειγματοληψίας και αλληλοδιάδοχες ζυγίσεις και αραιώσεις. 21

23 Ανιχνευτές HPLC 1/3 Ένας ιδανικός ανιχνευτής θα πρέπει να διαθέτει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: Ικανοποιητική ευαισθησία. Σταθερότητα και αναπαραγωγιμότητα των μετρήσεων. Γραμμική απόκριση επεκτεινόμενη σε περιοχή αρκετών τάξεων μεγέθους. Περιοχή θερμοκρασιών λειτουργίας από τη θερμοκρασία δωματίου μέχρι τουλάχιστον τους 80 βαθμούς Κελσίου. Σύντομους χρόνους απόκρισης ανεξάρτητους από την ταχύτητα ροής. 22

24 Ανιχνευτές HPLC 2/3 Εξαιρετική αξιοπιστία και ευκολία στη χρήση. Παρόμοια απόκριση προς όλες τις διαχωριζόμενες ουσίες ή εκλεκτική απόκριση για μία ή περισσότερες ομάδες ενώσεων. Να μην καταστρέφει το δείγμα. Να μην αποκρίνεται στην κινητή φάση. Να επιτρέπει χαμηλά όρια ανίχνευσης, στην περιοχή των ng – μg. Τέλος, θα πρέπει να έχει τον ελάχιστο δυνατό όγκο για να περιορίζεται η διεύρυνση των κορυφών. 23

25 Ανιχνευτές HPLC 3/3 Μερικοί από τους πιο κοινούς ανιχνευτές είναι: o ∆ιαθλαστικός δείκτης (refraction index -RI), o υπεριώδους ακτινοβολίας (ultraviolet absorption-UV), Παράταξης φωτοδιόδων DAD, o φθορισμού (polarization), o ραδιοχημικός (radiochemical), ηλεκτροχημικός (electrochemical), o εγγύς-υπέρυθρου (Near-Infra Red Near-IR), o φασματοσκοπίας μάζας (mass-spectrometry-MS), o πυρηνική μαγνητική συντονισμού (Nuclear Magnetic Resonance- NMR) και o σκέδασης φωτός (light scattering-LS). 24

26 Ανιχνευτές διαθλαστικών δεικτών (RI) Μετρούν τη ικανότητα των μορίων δείγματος να διαθλούν το φως. Αυτή η ικανότητα για κάθε μόριο ή ένωση καλείται διαθλαστικός δείκτης. Για τους περισσότερους RI ανιχνευτές, το φως διέρχεται μέσω διπλής κυψελίδας ροής (flow-cell) σε έναν φωτοανιχνευτή. Το ένα κανάλι ροής κατευθύνει την κινητή φάση που περνά μέσω της στήλης, ενώ το δεύτερο κατευθύνει μόνο την κινητή φάση. Η ανίχνευση μετράτε με την διάθλαση του φωτός που προκαλείται από τα εξαγόμενα δείγματα της στήλης. Το σήμα που παράγεται εξαρτάται από τη διαφορά του RI μεταξύ των δύο καναλιών. 25

27 Ανιχνευτής φθορισμού 1/2 Οι ανιχνευτές φθορισμού στην υγρή χρωματογραφία βασίζουν την λειτουργία τους στην λειτουργία ενός φασματοφθορισμομέτρου. Ο φθορισμός παρατηρείται με φωτοηλεκτρικό ανιχνευτή τοποθετημένο σε γωνία 90 ο μοιρών σε σχέση με την δέσμη διέγερσης. Οι πιο απλοί ανιχνευτές χρησιμοποιούν πηγή υδραργύρου για διέγερση των μορίων κι ένα ή περισσότερα φίλτρα για την απομόνωση μιας ζώνης από την εκπεμπόμενη ακτινοβολία. Τα πιο ακριβή όργανα χρησιμοποιούν πηγή αερίου ξένου και χρησιμοποιούν μονοχρωμάτορα για απομόνωση της ακτινοβολίας φθορισμού. 26

28 Ανιχνευτής φθορισμού 2/2 Πλεονέκτημα αυτής της κατηγορίας ανιχνευτών είναι η μεγάλη τους ευαισθησία, (μία τάξη μεγέθους μεγαλύτερη από τις περισσότερες μεθόδους απορρόφησης). Το πλεονέκτημα αυτό, χρησιμοποιείται στην υγρή χρωματογραφία για τον διαχωρισμό και προσδιορισμό των συστατικών των δειγμάτων που φθορίζουν. Στα αρνητικά του, χρησιμοποιείται μόνο σε φθορίζουσες ουσίες. 27

29 Υγρή χρωματογραφία (LC) με ανιχνευτή UV/VIS - ή φασματομετρία μάζας (MS) και διαδοχική φασματομετρία μάζας (ΜS/MS)) Για την ανίχνευση των γλυκοκορτικοστεροειδών, των διεγερτικών, των ναρκωτικών, των διουρητικών κ.λπ. Η υγρή χρωματογραφία διαχωρίζει τις διαλυτές ενώσεις χρωματογραφικά πριν αναλυθούν στον ανιχνευτή. Αυτό επιτυγχάνεται είτε από την απορροφητικότητά τους (UV/VIS ανιχνευτής) είτε από το λόγο μάζας-φορτίου (φασματόμετρο μάζας). Η μέθοδος διαφέρει από την GC/MS στο γεγονός ότι η κινητή φάση είναι υγρή και συνήθως αποτελεί ένα συνδυασμό νερού και οργανικών διαλυτών, αντί αερίου. 28

30 Τέλος Ενότητας

31 Σημειώματα

32 Σημείωμα Αναφοράς Copyright Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας, Αρχοντούλα Χατζηλαζάρου 2014. Αρχοντούλα Χατζηλαζάρου. «Ενόργανη Χημική Ανάλυση (Θ). Ενότητα 6: Υγρή χρωματογραφία υψηλής πίεσης (HPLC)». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: ocp.teiath.gr.ocp.teiath.gr

33 Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό. Οι όροι χρήσης των έργων τρίτων επεξηγούνται στη διαφάνεια «Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων». Τα έργα για τα οποία έχει ζητηθεί και δοθεί άδεια αναφέρονται στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.

34 Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων Δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, παρά μόνο εάν ζητηθεί εκ νέου άδεια από το δημιουργό. © διαθέσιμο με άδεια CC-BY διαθέσιμο με άδεια CC-BY-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου και η δημιουργία παραγώγων αυτού με απλή αναφορά του δημιουργού. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού, και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-ND Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η δημιουργία παραγώγων του έργου. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-ND Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου και η δημιουργία παραγώγων του. διαθέσιμο με άδεια CC0 Public Domain διαθέσιμο ως κοινό κτήμα Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού. χωρίς σήμανσηΣυνήθως δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου.

35 Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει:  το Σημείωμα Αναφοράς  το Σημείωμα Αδειοδότησης  τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων  το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.

36 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.