Νοσηλευτική Ψυχικής Υγείας Νευρολογική Νοσηλευτική Ενότητα 10: Μυασθένεια Gravis, Επιληψία Δρ. Χρυσούλα Νταφογιάννη, Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήμα Νοσηλευτικής.

Παρουσίαση με θέμα: "Νοσηλευτική Ψυχικής Υγείας Νευρολογική Νοσηλευτική Ενότητα 10: Μυασθένεια Gravis, Επιληψία Δρ. Χρυσούλα Νταφογιάννη, Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήμα Νοσηλευτικής."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Νοσηλευτική Ψυχικής Υγείας Νευρολογική Νοσηλευτική Ενότητα 10: Μυασθένεια Gravis, Επιληψία Δρ. Χρυσούλα Νταφογιάννη, Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήμα Νοσηλευτικής Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθήνας Το περιεχόμενο του μαθήματος διατίθεται με άδεια Creative Commons εκτός και αν αναφέρεται διαφορετικά Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

2  Αναλυτική Περιγραφή Ενότητας,  Εκπαιδευτικοί Σκοποί του μαθήματος,  Σύντομη ανασκόπηση,  Οριοθέτηση Ορολογίας,  Οδηγός της συμπτωματολογίας της μυασθένειας Gravis,  Επιδημιολογία,  Αιτιολογικοί Παράγοντες,  Διάγνωση,  Θεραπεία,  Νοσηλευτική Θεραπεία. Περίγραμμα μαθήματος 1

3 Η Ενότητα περιλαμβάνει την ανάλυση της ορολογίας της επιληψίας από την παιδική ηλικία μέχρι την ενήλικη ζωή. Γίνεται ανάλυση των ειδών επιληψίας, περιγραφή της συμπτωματολογίας της επιληψίας στα παιδιά και στους ενήλικες με ανάλυση ιδιαιτεροτήτων. Αναφέρεται η διαδικασία διάγνωσης, θεραπείας, και το πρωτόκολλο αντιμετώπισης επιληπτικής κρίσης. Επιπλέον γίνεται ανάλυση της ορολογίας της μυασθένειας Gravis, της επιδημιολογίας, της αιτιολογίας, της συμπτωματολογίας, της θεραπείας και της νοσηλευτικής φροντίδας και υποστήριξης του ασθενή και του οικογενειακού περιβάλλοντος. Γίνεται αναφορά στη διδασκαλία του αρρώστου για την αυτοφροντίδα και την ετεροφροντίδα του. 2 Αναλυτική Περιγραφή Ενότητας

4 Μετά από την παρακολούθηση και μελέτη του μαθήματος, ο φοιτητής θα είναι σε θέση να:  Να παρέχει βασικές πληροφορίες στον ασθενή και την οικογένειά του, σε σχέση με την αιτιολογία, τις κλινικές εκδηλώσεις και τη θεραπεία της μυασθένειας μυασθένειας Gravis σε όλες τις ηλικιακές ομάδες.  Αναφέρει αιτιολογικούς παράγοντες για μυασθένεια Gravis,  Διαχωρίζει τις τεχνικές της κλινικής αξιολόγησης που εφαρμόζονται για τις γυναίκες και τους άνδρες για τη διάγνωση των πρώτων συμπτωμάτων μυασθένειας Gravis. 3 Εκπαιδευτικοί σκοποί του μαθήματος 1/2

5 Μετά από την παρακολούθηση και μελέτη του μαθήματος ο φοιτητής θα είναι σε θέση να: Σχεδιάσει τέσσερις νοσηλευτικές παρεμβάσεις για τη μυασθένεια Gravis σε κάθε ηλικιακή ομάδα, Χορηγήσει με ασφάλεια φάρμακα για τον έλεγχο των επιπλοκών από όλα τα συστήματα στη μυασθένεια Gravis, Εξηγήσει τις υποστηρικτικές παρεμβάσεις στη μυασθένεια Gravis, Σχεδιάσει τέσσερις στρατηγικές παρέμβασης που εφαρμόζονται σε ασθενείς με μυασθένεια Gravis, Εφαρμόσει τη νοσηλευτική διεργασία κατά τη φροντίδα του ασθενή με μυασθένεια Gravis. 4 Εκπαιδευτικοί σκοποί του μαθήματος 2/2

6  Ο όρος “ GRAVIS ” προέρχεται από το λατινικό «gravis» που σημαίνει «σοβαρός ή βαρύς».  Το 17 ο αιώνα ο Δρ. Thomas Willis, διαπίστωσε μια γυναίκα που είχε πρόβλημα με τη νόσο και το 1930 διαπιστώθηκε μια έλλειψη της νευρομυϊκής σύναψης.  Χρόνια νόσος, συγκαταλέγεται στα αυτοάνοσα νοσήματα και χαρακτηρίζεται από αδυναμία των μυών. 5 Οριοθέτηση Ορολογίας 1/3

7 Επιδημιολογία  Η επικράτηση των ασθενών με μυασθένεια gravis στις Ηνωμένες Πολιτείες υπολογίζεται 14/100.000 πληθυσμό.  Υπολογίζεται ότι στις ΗΠΑ ζουν 36.000 – 60.000 ασθενών στις Ηνωμένες Πολιτείες.  Η συχνότητα είναι μικρότερη 1:100.000.  Αναλογία κοριτσιών έναντι αγοριών 5:1.  Η μέση ηλικία έναρξης και η επίπτωση έχει αλλάξει με τους άνδρες να προσβάλλονται συχνότερα από τις γυναίκες με ηλικία έναρξης μετά τα 50 έτη. 6 Οριοθέτηση Ορολογίας 2/3

8 Επιδημιολογία  Η νόσος μπορεί να εκδηλωθεί από τη νεογνική ηλικία μέχρι τα δυο πρώτα χρόνια της ζωή (συγγενής μυασθένεια).  Μετά τα δυο πρώτα χρόνια της ζωής (νεανική μυασθένεια).  20 μέχρι 40 ετών για τις γυναίκες, με τριπλάσια συχνότητα από τους άνδρες.  Και σε άνδρες πάνω από 50 ετών. 7 Οριοθέτηση Ορολογίας 3/3

9  Αντισώματα του οργανισμού καταστρέφουν τους υποδοχείς της Ακετυλοχολίνης.  Η Ακετυλοχολίνη δε μπορεί να δεσμευτεί και οι μύες δεν συστέλλονται, προκαλείται μυϊκή αδυναμία.  Υπάρχουν ενδείξεις ότι η νόσος συνδέεται με διαταραχές του θύμου αδένα. 8 Αιτιολογία

10 Οφθαλμικές και του Προσώπου  Μυϊκή αδυναμία "ΜΥΑΣΘΕΝΙΚΟ ΠΡΟΣΩΠΕΙΟ" (μισόκλειστα μάτια και έντονη κόπωση).  Μυών προσώπου (πτώση βλεφάρων).  Αδυναμία σφιχτού κλεισίματος των ματιών  Οφθαλμικών μυών (διπλωπία).  Δυσφαγία.  Μυών ομιλίας (δυσαρθρία).  Μυών κατάποσης (δυσκαταποσία). 9 Συμπτωματολογία 1/4

11 Μυοσκελετικές κλινικές εκδηλώσεις  Εξασθένηση των μεσοπλεύριων μυών.  Μείωση κινητικότητας του διαφράγματος.  Δύσπνοια.  Διαταραχές της ανταλλαγής των αερίων.  Μειωμένη ικανότητα βάδισης, σίτισης και εκτέλεσης άλλων δραστηριοτήτων, πνευμονία. 10 Συμπτωματολογία 2/4

12 Αναπνευστικές  Μυϊκή αδυναμία και κόπωση.  Μειωμένη λειτουργικότητα των μυών των χεριών.  Αδυναμία αυτοεξυπηρέτησης και εκτέλεσης των δραστηριοτήτων της καθημερινής ζωής, ακινησία, μυασθενική και χολινεργική κρίση. 11 Συμπτωματολογία 3/4

13 Διατροφικές  Δυσχέρεια μάσησης και κατάποσης.  Μείωση κινητικής ικανότητας γλώσσας.  Διαταραχή των λεπτών μυϊκών κινήσεων, αδυναμία ασθενούς να σιτίσει τον εαυτό του.  Απώλεια βάρους, αφυδάτωση, υποθρεψία, εισρόφηση. 12 Συμπτωματολογία 4/4

14  Ανίχνευση αυτοαντισωμάτων κατά των υποδοχέων της Ακετυλοχολίνης στο αίμα.  Δοκιμασία χλωριούχου εδροφωνίου (test tensilon).  Hλεκτρομυογράφημα (ΗΜΓ). 13 Εργαστηριακός Έλεγχος

15 Επιπλοκές Χρόνια αναπνευστική ανεπάρκεια. Πνευμονία. Υποξαιμία και αναπνευστική οξέωση. Επιπλοκές λόγω χρόνιας χρήσης κορτικοστεροειδών. Μυασθενική κρίση (βρογχόσπασμο, κυάνωση, αναπνευστική ανεπάρκεια). 14

16 Θεραπεία Κορτικοστεροειδή (πρεδνιζόνη) Αντιχολινεστερασικά φάρμακα (πυριδοστιγμίνη, νεοστιγμίνη) β 2-αδρενεργικοί διεγέρτες (σαλβουταμόλη) Ανοσοκατασταλτικά (κυκλοσπορίνη) Πλασμαφαίρεση Εκτομή του θύμου αδένα Ανοσοσφαιρίνες για εξουδετέρωση αυτοαντισωμάτων. 15

17 Σκοποί Λοιμώξεις Αναπνευστικού Συστήματος. Διέγερση ή αύξηση δραστηριότητα. Έλλειψη ύπνου. Έμμηνος ρύση. Αύξηση προσλαμβανόμενων υγρών. 16 Νοσηλευτική φροντίδα – Σκοποί φροντίδας

18  Φαρμακευτική Αγωγή: L – DOPA, L- DOPA, Carbi –Dopa, Ανιχολινεργικά, Αντιισταμινικά,  Παρακολούθηση Ανεπιθύμητων Ενεργειών.  Διδασκαλία του Αρρώστου. 17 Νοσηλευτική φροντίδα 1/4

19 Νοσηλευτική φροντίδα 2/4  Να τρώει κράκερ τη νύχτα και φάρμακα με L- dopa.  Να αλλάζει θέση αργά και να αποφεύγει ζάλη.  Να αποφεύγει το αλκοόλ.  Να μη χειρίζεται βαριά μηχανήματα.  Να τρώει σκληρά γλυκά για να ενεργοποιεί την έκκριση σιέλου. 18

20 Νοσηλευτική φροντίδα 3/4  Ειδικές ασκήσεις προσώπου Δυσφαγία. Απώλειες. Μέτρηση υγρών. Πρόληψη της λύσης της συνεχείας του δέρματος. Φυσικοθεραπεία. 19

21 Νοσηλευτική φροντίδα 4/4 Διδασκαλία του Αρρώστου Να τρώει κράκερ τη νύχτα και φάρμακα με L- dopa. Να αλλάζει θέση αργά και να αποφεύγει ζάλη. Να αποφεύγει το αλκοόλ. Να μη χειρίζεται βαριά μηχανήματα. Να τρώει σκληρά γλυκά για να ενεργοποιεί την έκκριση σιέλου. 20

22 Συμπέρασμα Διαπιστώνεται ότι η μυασθένια Gravis είναι μια δύσκολη κατάσταση η οποία επηρεάζει την καθημερινότητα της ζωής του ασθενή με πολλές επιπλοκές, οι οποίες θα είναι δύσκολο να αντιμετωπισθούν από τον ίδιο τον άρρωστο και θα απαιτηθεί υποστήριξη φροντίδας από εξειδικευμένη ομάδα φροντίδας. 21

23 Επιληψία

24 Αναλυτική Περιγραφή Ενότητας Η 10 Η Ενότητα περιλαμβάνει την ανάλυση της ορολογίας της επιληψίας από την παιδική ηλικία μέχρι την ενήλικη ζωή. Γίνεται ανάλυση των ειδών επιληψίας, περιγραφή της συμπτωματολογίας της επιληψίας στα παιδιά και στους ενήλικες με ανάλυση ιδιαιτεροτήτων. Αναφέρεται η διαδικασία διάγνωσης, θεραπείας, και το πρωτόκολλο αντιμετώπισης επιληπτικής κρίσης. Γίνεται αναφορά στη διδασκαλία του αρρώστου για την αυτοφροντίδα και την ετεροφροντίδα του. 23

25 Ορισμός H επιληψία είναι μια διαταραχή του εγκεφάλου κατά την οποία μια ομάδα από νευρώνες αρχίζουν να λειτουργούν ταυτόχρονα και να εκπέμπουν ανώμαλα ηλεκτρικά σήματα. 24

26 Επιδημιολογία Η επιληψία προσβάλλει άτομα κάθε ηλικίας, φύλου και εθνικότητας. Κάθε χρόνο πάνω από 200.000 άτομα εμφανίζουν για πρώτη φορά επιληψία. 10% των Αμερικανών θα εμφανίσουν κρίση σπασμών σε κάποια φάση στη ζωή τους. 25

27 Τα είδη της Επιληψίας 1.Γενικευμένες Κρίσεις. 2.Τονικοκλονικές Κρίσεις ή Κρίσεις Μείζονος Επιληψίας (grand mal). 3.Αφαιρέσεις ή ελάσσων επιληψία (petit mal). 4.Μερικές ή Εστιακές Κρίσεις. 5.Σύνθετες Εστιακές Κρίσεις. 6.(Ψυχοκινητικός ή Κροταφικός Λοβός). 26

28 Αιτιολογία 1/4  Τα αίτια της επιληψίας μπορεί να είναι συγγενή ή επίκτητα. Συγγενή αίτια: Βλάβες του εμβρύου (Τραυματικές, Τοξικές). Κληρονομικοί παράγοντες. 27

29 Αιτιολογία 2/4  Επίκτητα αίτια:  Αλκοολισμός,  Φαρμακευτικές ουσίες,  Υπερθερμία,  Υποξία,  Υπογλυκαιμία,  Διαταραχές ηλεκτρολυτών αίματος,  Τραύματα,  Αιματώματα,  Κληρονομικοί παράγοντες. 28

30 Αιτιολογία 3/4  Επίκτητα αίτια:  Ισχαιμικές ή φλεγμονώδεις αλλοιώσεις.  Αγγειακές δυσπλασίες και όγκοι του ΚΝΣ.  Βλάβες του εμβρύου (Τραυματικές, Τοξικές). 29

31 Αιτιολογία 4/4  Επίκτητα αίτια:  Ανώμαλη ή υπέρμετρη αύξηση των διεργετικών ερεθισμάτων.  Ανώμαλη ή υπέρμετρη μείωση των ανασταλτικών ερεθισμάτων.  Διαταραχές της διεγερσιμότητας της πλασματικής μεμβράνης των νευρώνων. 30

32 Συμπτωματολογία 1/2  Εστιακές κρίσεις:  Στην κινητικότητα (π.χ. ακούσιες κινήσεις).  Στην αισθητικότητα (π.χ. παραισθήσεις).  Στο νευροφυτικό σύστημα (π.χ. ναυτία). 31

33 Συμπτωματολογία 2/2  Από την ψυχική σφαίρα:  Σύμπλοκες εστιακές κρίσεις,  Ψυχοκινητικές,  Ψυχοαισθητικές, συναισθηματικές.  Από τον εγκέφαλο:  Οι εστιακές κρίσεις γενικεύονται δευτερογενώς με αποτέλεσμα την απώλεια της συνείδησης του ασθενούς. 32

34 Διάγνωση  Η διάγνωση γίνεται με βάση:  Τις κλινικές πληροφορίες από ειδικό ιατρό (Νευρολόγο).  Αξονική ή μαγνητική τομογραφία εγκεφάλου.  Πλήρη βιοχημικό και αιματολογικό έλεγχο.  ΗΕΓ: καταγράφει την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου αποκαλύπτοντας πιθανές διαταραχές. 33

35 Θεραπευτική Αγωγή  Η θεραπευτική αγωγή βασίζεται στην αντιμετώπιση των επιληπτογόνων αιτίων.  Φάρμακα, τα οποία μειώνουν την διεγερσιμότητα των νευρώνων.  Να αποφεύγουν την σωματική καταπόνηση, το αλκοόλ και γενικότερα τις καταχρήσεις.  Σε δύσκολες περιπτώσεις συνιστάται νευροχειρουργική αντιμετώπιση ή τοποθέτηση ειδικού βηματοδότη ( Vagal Nerve Stimulator – VNS). 34

36 Αντιεπιληπτικά Φάρμακα Γκαμπαπεντίνη Πρεγκαμπαλίνη Οξκαρβαζεπίνη Τιαγαβίνη και Τοπιραμάτη 35

37 Σπασμοί Επιληψίας  Λίγη ή καθόλου αίσθηση του τι συμβαίνει.  Παρατηρούνται αθέλητες κινήσεις όλων των μελών του σώματος.  Ακράτεια ούρων ή κοπράνων.  Δάγκωμα γλώσσας. 36

38 Πρωτόκολλο Βοήθειας σε Επιληπτικές Κρίσεις 1/3 Να διατηρήσουμε την ψυχραιμία μας. Να χρονομετρήσουμε την κρίση. Να απομακρύνουμε αντικείμενα που μπορεί να προκαλέσουν τραύματα στο άτομο που παθαίνει την κρίση. Να χαλαρώσουμε τα ρούχα και να βγάλουμε τα γυαλιά ή την οδοντοστοιχία, αν φοράει. 37

39 Να βάλουμε ένα μαλακό μαξιλάρι ή ρούχο κάτω από το κεφάλι π.χ. σακάκι. Να γυρίσουμε (μετά την κρίση) τον ασθενή σε πλάγια θέση για να μην καταπιεί ενδεχόμενα εμέσματα. Να παραμείνουμε για 15-20 λεπτά της ώρας και να ελέγξουμε την αναπνοή και το χρώμα του. Αναπροσανατολισμός του αρρώστου μετά την κρίση. 38 Πρωτόκολλο Βοήθειας σε Επιληπτικές Κρίσεις 2/3

40 Να καλέσουμε ασθενοφόρο με το 112, εάν η κύρια κρίση διαρκεί πάνω από 5 λεπτά. Να γίνει μεταφορά στο εφημερεύον νοσοκομείο. Να ενημερωθούν οι συγγενείς του ατόμου. 39 Πρωτόκολλο Βοήθειας σε Επιληπτικές Κρίσεις 3/3

41  Να μετακινήσουμε το άτομο, εκτός εάν κινδυνεύει.  Να περιορίσουμε τις κινήσεις μας.  Να προσπαθήσουμε να ανοίξουμε το στόμα.  Να προσπαθήσουμε να βάλουμε κάποιο αντικείμενο στο στόμα.  Να του δώσουμε κάτι να πιει.  Να προσπαθήσουμε να κάνουμε τεχνητή αναπνοή εκτός από τη σπάνια περίπτωση που ο ασθενής δεν αναπνέει μετά την κρίση. 40 Τι δεν πρέπει να πράξουμε:

42  Εκπαίδευση στα δικαιώματα του ασθενή στην φροντίδα και στην εκπαίδευση.  Εκπαίδευση στις κατάλληλες επιλογές για δραστηριότητες, επάγγελμα και ασφαλή τρόπο ζωής. 41 Διδασκαλία του Ασθενή

43 Συμπέρασμα Η επιληψία είναι μια δύσκολη κατάσταση με απρόοπτες επιπλοκές για το άτομο και το περιβάλλον όταν δεν τηρούνται οι κατευθυντήριες οδηγίες αυτοελέγχου και αυτοπροστασίας του ατόμου. 42

44 Βιβλιογραφία Σύνδεσμος Μυοπαθών Κύπρου (MDA Cyprus) Seminars in neurology Μυασθένεια Gravis Μυασθένεια Gravis http://The Myasthenia Gravis Foundation of America (MGFA)/ http://The Myasthenia Gravis Foundation of America (MGFA)/ AARDA MayoClinic - Myasthenia gravis http://patient - Myasthenia Gravis http://patient - Myasthenia Gravis Cleveland Clinic - Myasthenia Gravis 43

45 Τέλος Ενότητας

46 Σημειώματα

47 Σημείωμα Αναφοράς Copyright Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας, Χρυσούλα Νταφογιάννη 2014. Χρυσούλα Νταφογιάννη. «Νοσηλευτική Ψυχικής Υγείας / Νευρολογική Νοσηλευτική. Ενότητα 10: Μυασθένεια Gravis, Επιληψία». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: ocp.teiath.gr.ocp.teiath.gr

48 Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό. Οι όροι χρήσης των έργων τρίτων επεξηγούνται στη διαφάνεια «Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων». Τα έργα για τα οποία έχει ζητηθεί και δοθεί άδεια αναφέρονται στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.

49 Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων Δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, παρά μόνο εάν ζητηθεί εκ νέου άδεια από το δημιουργό. © διαθέσιμο με άδεια CC-BY διαθέσιμο με άδεια CC-BY-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου και η δημιουργία παραγώγων αυτού με απλή αναφορά του δημιουργού. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού, και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-ND Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η δημιουργία παραγώγων του έργου. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-ND Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου και η δημιουργία παραγώγων του. διαθέσιμο με άδεια CC0 Public Domain διαθέσιμο ως κοινό κτήμα Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού. χωρίς σήμανσηΣυνήθως δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου.

50 Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει:  το Σημείωμα Αναφοράς  το Σημείωμα Αδειοδότησης  τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων  το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.

51 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.