Μάθημα 8 ο Η μετάβαση στον μοντερνισμό. Η νεώτερη ποίηση – η γενιά του ΄30 Σεφέρης, Παπατσώνης, Ελύτης, Ρίτσος, Εμπειρίκος, Εγγονόπουλος.

Παρουσίαση με θέμα: "Μάθημα 8 ο Η μετάβαση στον μοντερνισμό. Η νεώτερη ποίηση – η γενιά του ΄30 Σεφέρης, Παπατσώνης, Ελύτης, Ρίτσος, Εμπειρίκος, Εγγονόπουλος."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Μάθημα 8 ο Η μετάβαση στον μοντερνισμό. Η νεώτερη ποίηση – η γενιά του ΄30 Σεφέρης, Παπατσώνης, Ελύτης, Ρίτσος, Εμπειρίκος, Εγγονόπουλος

2 Η ΜΟΡΦΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΣΤΙΧΟΙ ΣΕ ΑΛΛΟΝ ΗΧΟ - Κ. Γ. Πασαγιάννης, «Τρίτωνες», 1899

3 ΣΤΙΧΟΙ ΣΕ ΑΛΛΟΝ ΗΧΟ Κ. Παλαμάς, «Σίβυλλα», 1902

4 Κ. Παλαμάς, «Σίβυλλα», 1902

5 ΣΤΙΧΟΙ ΣΕ ΑΛΛΟΝ ΗΧΟ Μαρία Ε. Ζάμπα, «Ωραίοι θάνατοι», 1913

6 ΣΤΙΧΟΙ ΣΕ ΑΛΛΟΝ ΗΧΟ Ζαχαρίας Παπαντωνίου, «Ο Πλάτανος», 1922

7 Ζαχαρίας Παπαντωνίου, «Ο Πλάτανος», 1922

8 Η ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ ΤΡΙΑΝΤΑ

9 Η ΓΕΝΙΑ ΤΟΥ ΤΡΙΑΝΤΑ, Γιώργος Σεφέρης Σμύρνη 1900 – Αθήνα 1971 1914: Αθήνα 1918-1924: Παρίσι, Νομικές σπουδές 1926: Ακόλουθος, Υπουργείο Εξωτερικών 1931-1934: Υποπρόξενος στο Λονδίνο 1934-1937: Πρόξενος στην Κορυτσά 1938: Σύμβουλος Τύπου στο Υπουργείο, στην Αθήνα 1941: Κρήτη, Αλέξάνδρεια, Αφρική, Κάτω Ιταλία Ο Γιώργος Σεφέρης το 1921

10 Γιώργος Σεφέρης 1944: Διευθυντής πολιτικού γραφείου Δαμασκηνού Σύμβουλος πρεσβείας Άγκυρα, Λονδίνο, Λίβανο (Συρία, Ιορδανία, Ιράκ) 1957-1962: Πρεσβευτής στο Λονδίνο 1962: Αθήνα 22. 9. 1971: η κηδεία του, πάνδημη αντιδικτατορική διαδήλωση. Ο Γιώργος Σεφέρης το 1963

11 Γιώργος Σεφέρης ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ Ποίηση 1931 Στροφή (έκφραση λιτή, δωρική, νέες εικόνες, τολμηροί εκφραστικοί τρόποι) 1932 Η στέρνα 1935 Μυθιστόρημα (έργο ωριμότητας, ελεύθερος στίχος, προσωπικό ύφος, καταφεύγει στον μύθο και την ιστορία, έντονη παρουσία «τραγικού», μυθική μέθοδος – αντικειμενική συστοιχία) 1936 Γυμνοπαιδία 1940 Τετράδιο Γυνασμάτων, α΄ (1926- 1937) 1940 Ημερολόγιο Καταστρώματος, α΄

12 Γιώργος Σεφέρης ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ Ποίηση 1944 Ημερολόγιο Καταστρώματος, β΄ 1947 Κίχλη 1950 Ποιήματα (1924-1946) 1955 Κύπρον, ου μ’ εθέσπισεν… (Ημερολόγιο Καταστρώματος, γ΄) 1966 Τρία κρυφά ποιήματα 1976 Τετράδιο Γυμνασμάτων, β΄ 1975 Ποιήματα με ζωγραφιές σε μικρά παιδιά 1989 Τα εντεψίζικα

13 Γιώργος Σεφέρης ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΔΟΚΙΜΙΑ 1944Δοκιμές 1974 Οριστική έκδοση σε 2 τόμους 1992Παραλειπόμενα (1932-1971) Ελληνική παράδοση-ελληνικότητα ευρωπαϊκό πνεύμα Ερωτόκριτος Μακρυγιάννης Θεόφιλος Διάλογος πάνω στην ποίηση (Σεφέρης - Τσάτσος) Τ.Σ. Έλιοτ, Ε. Μ. Φόρστερ, Ιγκόρ Στραβίνσκι Καβάφης, Κάλβος, Παλαμάς, Σικελιανός Δάντης, Δελφοί, μοναστήρια της Καππαδοκίας Ομηρικοί Ύμνοι

14 Γιώργος Σεφέρης ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΑ Μέρες (7 τόμοι, 1925-1960) Πολιτικό Ημερολόγιο (2 τόμοι, 1935-1952) Χειρόγραφο Σεπ ’41 (1972—σήμερα στον Γ΄τόμο των Δοκιμών) ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ Έλιοτ, Έρημη χώρα (1936), Φονικό στην εκκλησιά (1963) Άσμα Ασμάτων (1965), Αποκάλυψη του Ιωάννη (1966) Αντιγραφές (1965), Μεταγραφές (1980) ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΑ Έξι νύχτες στην Ακρόπολη (1974) Βαρνάβας Καλοστέφανος (2007)

15 Γιώργος Σεφέρης ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ Πλούσια αλληλογραφία με σημαντικούς πνευματικούς ανθρώπους : Γιώργο Θεοτοκά (όρος γενιά του ΄30), Αντρέα Καραντώνη, Αδαμάντιο Διαμαντή, Γιώργο Κατσίμπαλη, Ζήσιμο Λορεντζάτο, Τίμο Μαλάνο, Γ. Π. Σαββίδη, Μαρώ Σεφέρη, κ.ά. Αλληλογραφία 1944-1959, Γιώργος Σεφέρης-Μαρώ Σεφέρη. Επιμ. Μαρία Στασινοπούλου, Ίκαρος, Αθήνα, 2005. Αλληλογραφία 1936-1940, Γιώργος Σεφέρης-Μαρώ Σεφέρη. Επιμ. Μ. Ζ. Κοπιδάκης, Ίκαρος, Αθήνα, 2005 (¹1989).

16 Γιώργος Σεφέρης Η συνολική προσφορά του Σεφέρη διακρίνεται: για τη βαθύτατη αίσθηση της νεοελληνικής γλώσσας για την έντονη αποτύπωση της φυλετικής περιπέτειας για τη σύλληψη ενός ενιαίου οράματος του ελληνισμού Πεσιμιστική διάθεση, ματαιοδοξία Επηρεάστηκε αρχικά από τους Γάλλους συμβολιστές (Paul Valéry, Jules Laforgue) Έπειτα μιμήθηκε και δανείστηκε πολλά στοιχεία από τον Eliot ( Έρημη χώρα, 1922) που ήταν καθοριστικά για την έκφραση των προσωπικών του καλλιτεχνικών αναζητήσεων.

17 Γιώργος Σεφέρης ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ 1947: Έπαθλο Παλαμά 1961: Βραβείο Foyle (Λονδίνο) 1963: Νόμπελ Λογοτεχνίας 1960: Επίτιμος Διδάκτωρ Παν/μίου Cambridge 1964: Επίτιμος Διδάκτωρ Παν/μίου Θεσσαλονίκης 1964: Επίτιμος Διδάκτωρ Παν/μίου Oxford 1965: Επίτιμος Διδάκτωρ Παν/μίου Princeton 1968: Institute of Advanced Studies 1969: Επίτιμο μέλος American Academy of Arts and Sciences

18 Γιώργος Σεφέρης

19 Γιώργος Σεφέρης, «Γράμμα του Μαθιού Πασκάλη», 1928 Οι ουρανοξύστες της Νέας Υόρκης δε θα γνωρίσουν ποτέ τη δροσούλα που κατεβαίνει στην Κηφισιά μα οι δυο καμινάδες που μ’ άρεσαν στην ξενιτιά πίσω απ’ τα κέδρα, γυρίζουν πάλι σα βλέπω τα δυο κυπαρίσσια πάνω από τη γνώριμή σου την εκκλησιά που έχει τους κολασμένους ζωγραφιστούς να τυραννιούν- ται μες στη φωτιά και στην αθάλη. Όλο το Μάρτη τα λαγόνια σου τα ωραία τα ρήμαξαν οι ρεματισμοί και το καλοκαίρι πήγες στην Αιδηψό. Θεοί! πώς αγωνίζεται η ζωή για να περάσει, θά ’λεγες φουσκωμένο ποτάμι από την τρύπα βελόνας. Κάνει ζέστη βαθιά ως τη νύχτα, τ’ άστρα πετάνε σκνί- πες, πίνω άγουρες γκαζόζες και διψώ· φεγγάρι και κινηματογράφος, φαντάσματα και πνιγερός ανήμπορος λιμιώνας. Βερίνα, μας ερήμωσε η ζωή κι οι αττικοί ουρανοί κι οι διανοούμενοι που σκαρφαλώνουν στο ίδιο τους κε- φάλι

20 Verset, η μετάβαση στον ελεύθερο στίχο και τα τοπία που κατάντησαν να παίρνουν πόζες από την ξεραΐλα κι από την πείνα σαν τους νέους που ξόδεψαν όλη τους την ψυχή για να φορέσουν ένα μονογυάλι σαν τις κοπέλες ηλιοτρόπια ρουφώντας την κορφή τους για να γίνουν κρίνα. Αργούν οι μέρες· οι μέρες οι δικές μου τριγυρίζουν μέσα στα ρολόγια και ρυμουλκούνε το λεπτοδείχτη. Για θυμήσου σα στρίβαμε λαχανιασμένοι τα σοκάκια για να μη μας ξεκοιλιάσουν οι φάροι των αυτοκινήτων. Η σκέψη του ξένου κόσμου μας κύκλωνε και μας στέ- νευε σαν ένα δίχτυ και φεύγαμε μ’ ένα λεπίδι κρυμμένο μέσα μας κι έλεγες «ο Αρμόδιος κι ο Αριστογείτων». Σκύψε το κεφάλι να σε ιδώ, μα κι α σ’ έβλεπα θα γύ- ρευα να κοιτάξω πιο πέρα. Τι αξίζει ένας άνθρωπος τι θέλει και πώς θα δικαιολογή- σει την ύπαρξή του στη δευτέρα παρουσία; Α! να βρισκόμουνα ξυλάρμενος χαμένος στον Ειρηνικόν Ωκεανό μόνος με τη θάλασσα και τον αγέρα μόνος και χωρίς ασύρματο ούτε δύναμη για να παλέψω με τα στοιχεία.

21 Γιώργος Σεφέρης, «Ερωτικός Λόγος», 1931 (καθαρή ποίηση)

22 Γιώργος Σεφέρης, «Μυθιστόρημα», 1935

23 Τάκης Παπατσώνης Αθήνα 1895 – 1976 Ποιητής, δοκιμιογράφος, μεταφραστής Σπούδασε νομικά και πολιτικές επιστήμες στο πανεπιστήμιο Αθηνών (1913 – 1920) Παρακολούθησε μαθήματα οικονομικών στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης Εργάστηκε στο Υπουργείο Οικονομικών 1928: έμεινε για μήνες στο Άγιο Όρος 1966: πρόεδρος Ελληνικής Εταιρείας Αισθητικής 1967: εξελέγη μέλος της Ακαδημίας Αθηνών Χρησιμοποίησε το ψευδώνυμο Nobilissimus

24 Τάκης Παπατσώνης ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ Στα γράμματα εμφανίστηκε το 1913, με τη δημοσίευση ποιημάτων του στην εφημερίδα «Ακρόπολις» 1934: Εκλογή Α΄ (συγκεντρωτική έκδοση) 1944: Ursa Minor. Κι ένα ακόμη ποίημα 1966 – 1976: Ο τετραπέρατος κόσμος 1970: Friedrich Holderlin, 1770, 1843, 1970 1972: Όπου ην κήπος 1963: Άσκηση στον Άθω 1965: Μολδοβλαχικά του μύθου Μετά το θάνατό του κυκλοφόρησε η συλλογή, Δεκαπέντε ανέκδοτα ποιήματα (1979)

25 Τάκης Παπατσώνης ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ 1933: The Waste Land (Ερημότοπος) του Έλιοτ (η μετάφρασή του έγινε τρία χρόνια πριν τη μετάφραση του Σεφέρη) Μετέφρασε ακόμα Claudel, Hölderlin, Poe, Saint – John Perse

26 Τάκης Παπατσώνης Στίχος απελευθερωμένος από τις δεσμεύσεις του μέτρου Θρησκευτικός ποιητής, εκφράζει τη χριστιανική του πίστη, στην οποία αποτυπώνονται οι επιδράσεις που δέχτηκε από τη Δυτική Εκκλησία (λατινικές φράσεις από το τυπικό της καθολικής εκκλησίας) και σκέψη. Paul Claudel. Ροπή της ποίησής του στις χριστιανικές γιορτές που τις βιώνει στο βαθύτερο συμβολικό νόημά τους Αξιόλογος δοκιμιογράφος

27 Τάκης Παπατσώνης Διακρίσεις 1963: Α΄ Κρατικό Βραβείο Ποίησης 1966: Έπαθλο Λ. Γουλανδρή της Ομάδας των Δώδεκα

28 Τάκης Παπατσώνης, «Πόρος», 1934

29 Οδυσσέας Ελύτης Κρήτη 1911 – Αθήνα 1996 Πραγματικό όνομα: Οδυσσέας Αλεπουδέλης 1930: Νομική Σχολή Συνδέθηκε με τους ποιητές Γιώργο Σαραντάρη και Ανδρέα Εμπειρίκο και γνωρίστηκε με τον κύκλο των δημιουργών που πλαισίωναν το περιοδικό Τα Νέα Γράμματα 1935: δημοσιεύει με το ψευδώνυμο Οδυσσέας Ελύτης μια επιλογή ποιημάτων του 1936: δημοσιεύει τη «Μαρίνα των βράχων» και το «Ηλικία γλαυκής θύμησης» Αμέσως μετά ο Παπανικολάου δημοσιεύει το άρθρο «Ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης», στο περιοδικό Νεοελληνικά Γράμματα

30 Οδυσσέας Ελύτης 1940 Προσανατολισμοί: συλλογή όπου συγκέντρωσε ο Ελύτης ό,τι είχε δημοσιεύσει ως τότε. Στη συλλογή βρίσκουμε και κάποια από τα πιο χαρακτηριστικά πρώιμα ποιήματά του, όπως π.χ. « Η Μαρίνα των βράχων», «Ηλικία της γλαυκής θύμησης», «Τρελή ροδιά». 1943 Ο Ήλιος ο πρώτος: κύρια θέματα το Αιγαίο, ο ήλιος, η χαρά της ζωής. Ωστόσο, κάποτε διακρίνεται μια πικρή γεύση, που προοιωνίζει μια διαφορετική εξέλιξη. 1945 « Άσμα ηρωικό και πένθιμο για τον χαμένο ανθυπολοχαγό της Αλβανίας»: παρθενικότητα της λέξης, τόλμη, τολμηρή έκφραση, κλασική ισορρόπηση της κατασκευής. 1959 Άξιον Εστί: «ένα από τα ωραιότερα και τιμιότερα παραδείγματα αμείλικτης καλλιτεχνικής συνείδησης στην ιστορία της ευρωπαϊκής ποίησης» (Σαββίδης). Αυστηρά οικοδομημένη και αρχιτεκτονημένη σύνθεση, σε τρία μέρη (Η Γένεση - εισαγωγή, Τα Πάθη - κύριο μέρος, Το Άξιον Εστί - δοξαστική κατάληξη).

31 Οδυσσέας Ελύτης Στο έργο συνυφαίνεται η ατομική εμπειρία του ποιητή με την εθνική και την ιστορική εμπειρία. Τα «πάθη» του ελληνισμού, σε μια έκταση συγχρονική και διαχρονική, συνυφασμένα με την υποκειμενική αίσθηση, καταλήγουν υπερβατικά στον μεταφυσικό χώρο του τελευταίου μέρους. Το Άξιον Εστί είναι ένα έπος δοσμένο με λυρικό τρόπο. Ο ποιητής δένεται με την παράδοση της χώρας του και της φυλής του και αναζητά τα μυστικά που τη συναπαρτίζουν. Γλώσσα: ο ποιητής αξιοποίησε την ελληνική παράδοση από τον Όμηρο ως το Σολωμό, αλλά εκμεταλλεύτηκε και τη γλώσσα της εκκλησιαστικής υμνογραφίας και κατόρθωσε από την πηγή αυτή να εμπλουτίσει την προσωπική του έκφραση και να ανανεώσει την παραδοσιακή γλώσσα. 1960 Έξι και μια τύψεις για τον ουρανό: πυκνότητα του στίχου, μεστότητα του ποιητικού στοχασμού.

32 Οδυσσέας Ελύτης 1971 – 1974: Το φωτόδεντρο και η δέκατη τέταρτη ομορφιά, Ο ήλιος ο ηλιάτορας, Το μονόγραμμα, Μαρία Νεφέλη, Τα ετεροθαλή, κ.ά. Συγκέντρωσε σε τόμο ( Δεύτερη Γραφή) μεταφράσεις ξένων ποιητών (Rimbaud, Eluard, Μαγιακόφσκι). Ανοιχτά Χαρτιά, Εν λευκώ : τόμοι με πεζά και δοκίμια.

33 Οδυσσέας Ελύτης 1960: Α΄ Κρατικό Βραβείο Ποίησης για το Άξιον Εστί 1979: Βραβείο Νομπέλ

34 Οδυσσέας Ελύτης, Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου, 1984

35 Κολάζ του Οδυσσέα Ελύτη

36

37

38

39

40 Γιάννης Ρίτσος Μονεμβασιά 1909 – Αθήνα 1990 1924 δημοσιεύτηκαν, στο περιοδικό Η διάπλασις των παίδων, ποιήματά του με το ψευδώνυμο «Ιδανικό Όραμα». Αρχικά τα ποιήματά του είχαν παραδοσιακή μορφή, με φανερή επίδραση από τον Τέλλο Άγρα. 1927 – 1930 νοσηλεύτηκε στο Σανατόριο. Ήρθε σε επαφή με τις μαρξιστικές ιδέες, που επηρέασαν τη ζωή και το έργο του.

41 Γιάννης Ρίτσος Περίοδος 1930 – 1936 Θέματα αντλημένα από έναν κόσμο με σαφή περιγράμματα. Επηρεασμένος από τις νεωτερικές διαθέσεις της εποχής. Μαρξισμός – σοσιαλιστικός ρεαλισμός Τρακτέρ (1934) και Πυραμίδες (1935) 1936: «Επιτάφιος»: ποίημα εμπνευσμένο από τις αιματηρές συγκρούσεις των καπνεργατών απεργών και των δυνάμεων καταστολής της Θεσσαλονίκης. Γραμμένο σε δεκαπεντασύλλαβο στίχο, με έντονα στοιχεία του δημοτικού τραγουδιού στη γλώσσα και το ύφος. Ένα μέρος του δημοσιεύτηκε αμέσως στον Ριζοσπάστη, με τον τίτλο «Μοιρολόι».

42 Γιάννης Ρίτσος Περίοδος 1937 – 1943 Η λυρική του δημιουργία με τη συστηματική καλλιέργεια του ελεύθερου στίχου στηρίζεται σε μιαν έντονα εικονοπλαστική φαντασία, η οποία συνδυάζει με τόλμη στοιχεία από τη φύση με τα προβλήματα της κοινωνικής ζωής. Εμφανίζεται η οικεία καθημερινή γλώσσα και ο εκτεταμένος στίχος που χαρακτηρίζουν την ποίησή του. 1937: Το τραγούδι της αδερφής μου. Ελεγεία για την αδερφή του που έπασχε από ψυχική νόσο. Εμφανίζεται, με τη σύνθεση αυτή, ως λυρικός ποιητής με προσωπικό ύφος και καταφέρνει να αποσπάσει την αναγνώριση του Κωστή Παλαμά, ο οποίος τον χαιρέτησε λέγοντας: «Παραμερίζουμε, ποιητή, για να περάσεις».

43 Γιάννης Ρίτσος Περίοδος 1944 – 1955 Τα ποιήματα της εποχής αυτής, άνισα καλλιτεχνικά, αλλά στο σύνολό τους σχεδόν άμεσες αντανακλάσεις τις ιστορικής εμπειρίας, εστιάζουν στους αγώνες και στον πόνο του ανθρώπου. Το έργο του ποιητή, συνδέοντας την Αντίσταση με την αγωνιστική παράδοση του ελληνισμού, γονιμοποιείται από τα χαρακτηριστικά της λαϊκής τέχνης.

44 Γιάννης Ρίτσος Περίοδος 1956 – 1966 Στη γονιμότερη ποιητικά εποχή του ο Ρίτσος, επιμένοντας στην υποβλητικότητα του λόγου, προσπαθεί να βυθιστεί στην ψυχή και να εκφράσει δυνάμεις του υποσυνείδητου επιλέγοντας θέματα κυρίως από τη μυθολογία για να αναφερθεί στη μοναξιά, στη σύγκρουση του ανθρώπου – κοινωνίας, στο βάρος του ρόλου, στη μνήμη. Πέρα από τα μακρόστιχα ποιήματα, δημιουργεί και λακωνικά, συμπυκνωμένα, αποφθεγματικά σχεδόν, ποιήματα με θέμα κυρίως την καθημερινή ζωή. 1956 Σονάτα του σεληνόφωτος: Α΄ Κρατικό Βραβείο Ποίησης. Εκφράζει το τραγικό αδιέξοδο, την παρακμή του αστικού πολιτισμού.

45 Γιάννης Ρίτσος Περίοδος 1967 – 1971 Η γραφή του στρέφεται κυρίως σε θέματα ποιητικής και παρουσιάζει μια αλλαγή διάθεσης που εμφανίζεται ως σαρκασμός, ειρωνεία και έντονη λειτουργία του παράλογου. Μια αίσθηση απειλής και θανάτου διαπνέει έναν κόσμο χωρίς νόημα. Ωστόσο, δεν λείπουν, από τον αισιόδοξο και αγωνιστή ποιητή, νύξεις καταφατικές στη ζωή, προτάσεις αξιοπρεπούς αντιμετώπισης αυτού του χωρίς νόημα κόσμου. 1967: εξορίστηκε στη Γυάρο και τη Λέρο κατά τη δικτατορία.

46 Γιάννης Ρίτσος Περίοδος 1972 - 1983 Η ποιητική και κυρίως η πεζογραφική εργασία του αυτής της περιόδου διακρίνεται από τα υπερρεαλιστικά και εξπρεσιονιστικά στοιχεία που διαμορφώνουν έναν αλλόκοτο, ρευστό, περισσότερο από άλλοτε ερωτικό και αισθησιακό κόσμο. Η παραβίαση της λογικής συνοχής, της χρονικής αλληλουχίας, ο άμεσος κι ελεύθερος λόγος, η προκλητικά συνδυασμένη λόγια και καθημερινή - λαϊκή γλώσσα χρησιμοποιούνται στην παρουσίαση ενός, κατά κάποιον τρόπο, απολογισμού του ποιητή. Την πεζογραφική του κατάθεση αποτελεί ο κύκλος Εικονοστάσιο ανώνυμων αγίων, που περιλαμβάνει εννέα τόμους με τον υπότιτλο «μυθιστόρημα» ή «πεζογράφημα».

47 Γιάννης Ρίτσος, «Τα σταφύλια», Χειρονομίες, 1972 Μάζεψαν τα στερνά σταφύλια σε μια πήλινη λεκάνη. Η εκκλησιά του κάμπου, κλεισμένη τώρα, μετά τις γιορτές, έβρισκε πάλι τη σιωπή της φαρδαίνοντας τον εσωτερικό της χώρο ως τους απέναντι λόφους, με τα κεριά σβησμένα στα μανουάλια, με την άχνα απ’ το λιβάνι να βγαίνει αργή, γαλάζια απ’ τις καλύβες των αγρών. Η γερόντισσα κοίταξε απάνω τα σύννεφα αφουγκράστηκε το τρίξιμο του ξυλοφάγου πίσω στο ξύλο της παλιάς εικόνας κι έκανε το σταυρό της, νιώθοντας σμιχτά τα δάχτυλά της να κολλούν ζαχαρωμένα απ’ τα στερνά στα- φύλια.

48 Γιάννης Ρίτσος, «Τα κουνέλια», Ο τοίχος μέσα στον καθρέφτη, 1974 Τα κουνέλια φάγαν τον κήπο· έχουν αρχίσει να τρώνε τις πόρτες του σπιτιού και τα έπιπλα – ωραία κουνέλια λευκά, με μακρύ τρίχωμα, με κόκκινα μάτια · - αν έμεναν τουλάχιστον αυτά, διατηρώντας μες στην κοιλιά τους τις καρέκλες, έστω σμικρυμένες, έστω και σ’ άλλη διάταξη εντελώς άγνωστή μας.

49 Ανδρέας Εμπειρίκος Πρωτοπορία: σύνδεση τέχνης με τη ζωή Υπέρβαση του πραγματικού – όνειρο – υποσυνείδητο – Freud, ψυχανάλυση. Ο Εμπειρίκος πρωτοχρησιμοποιεί την τεχνική της αυτόματης γραφής και εισάγει τον υπερρεαλισμό ως διεθνιστικό και επαναστατικό καλλιτεχνικό και ιδεολογικό κίνημα, στην Ελλάδα. Διαμορφώνει μια ποιητική θεωρία που εστιάζει στην επιθυμία, όπως η έννοια αυτή προσεγγίζεται από την ψυχανάλυση.  Η εισαγωγή του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα συντελείται το 1935, με την «Περί Σουρεαλισμού» διάλεξη αρχικά και τη δημοσίευση της συλλογής Υψικάμινος αργότερα, η οποία αποτελεί το μανιφέστο της αυτόματης γραφής.  1935 έτος του ελληνικού μοντερνισμού

50 Ανδρέας Εμπειρίκος  Η Υψικάμινος είναι υπερρεαλιστικό μανιφέστο: Το μότο της συλλογής προέρχεται από το μανιφέστο του γαλλικού υπερρεαλισμού (1924) και αναφέρεται στην υπερρεαλιστική φωνή. Τα κείμενα της συλλογής δεν φέρουν επιμέρους αφιερώσεις, το μόνο όνομα που αναφέρεται είναι του Μπρετόν. Κανένα από τα κείμενα δεν είχε προδημοσιευτεί, δεν υπάρχει χρονολογική ένδειξη συγγραφής. Σύμφωνα με τον συγγραφέα γράφτηκαν το 1934, λίγο πριν τη δημοσίευσή τους.  Τα ποιήματα της συλλογής: Έχουν βασικό στόχο την άμεση σύνδεση ζωής και λογοτεχνίας. Δεν ακολουθούν κοινά αποδεκτούς κανόνες αισθητικής. Αμφισβητούν τα όρια ανάμεσα στην ποίηση και την πεζογραφία. Αμφισβητούν τις κανονιστικές απόψεις για τη γλώσσα και αναμειγνύουν την καθαρεύουσα με τη δημοτική. Είναι επηρεασμένα από την ψυχανάλυση.

51 Ανδρέας Εμπειρίκος  Η κριτική για την Υψικάμινο: Η ελληνική κριτική του μεσοπολέμου δεν μπόρεσε να αντιληφθεί τον μηχανισμό της αυτόματης γραφής και τον αμφισβήτησε, απορρίπτοντας το αισθητικό αποτέλεσμα. Η νεότερη κριτική αίρει τις επιφυλάξεις του μεσοπολέμου. Θεωρεί την Υψικάμινο δείγμα εφαρμογής της αυτόματης γραφής και έκφραση του ασυνείδητου, χωρίς όμως να προσεγγίζει ουσιαστικά αυτούς τους δύο όρους.  Η Ενδοχώρα και η ποιητική της επιθυμίας: Η ποιητική της επιθυμίας εισάγεται με την ποιητική συλλογή Ενδοχώρα (1937) και αναπτύσσεται περαιτέρω σε ορισμένα κείμενα που περιλαμβάνονται στα Γραπτά ή προσωπική μυθολογία. Η τελειότερη έκφραση της ποιητικής της επιθυμίας βρίσκεται στο αφήγημα Αργώ ή πλους αεροστάτου. Η επιθυμία μπορεί να εκφράζεται ως: ερωτική - ηδονική, επαναστατική, αισθητική και ερμηνευτική. Συνδέεται, επίσης, με εξωχριστιανικά στοιχεία, ενώ αντιδρά στη χριστιανική διδασκαλία που προτείνει την καθυπόταξη της επιθυμίας. Η ποιητική της επιθυμίας έχει ως βασικό άξονα την ψυχανάλυση, η οποία διακρίνει την κατάσταση της επιθυμίας από αυτή της πράξης. Αντίθετα με την Υψικάμινο, η κριτική για την Ενδοχώρα είναι θετική.

52 Ανδρέας Εμπειρίκος

53 Γραπτά ή προσωπική μυθολογία (1960) Εμφάνιση μυθολογικών ή φανταστικών προσώπων, με σαφέστερα προσδιορισμένη τη δράση τους σε τόπο και χρόνο. Στο έργο αυτό προτάσσεται ως πρόλογος, το αυτοβιογραφικό κείμενο «Αμούρ Αμούρ», που αποτελεί δοκίμιο ποιητικής. Ο Εμπειρίκος ασχολείται με την ψυχαναλυτική θεωρία του Freud, όπως φαίνεται στα κέιμενά του Αργώ ή πλους αεροστάτου και στα κείμενα της ενότητας «Πρόσωπα και έπη» που περιλαμβάνεται στα Γραπτά ή προσωπική μυθολογία. Αργώ ή πλους αεροστάτου: η δράση τοποθετείται στην Κολομβία, διατηρεί το μοντέλο της μείξης πολιτισμών και παραδόσεων που προτείνει και ο Εγγονόπουλος, συνδέοντάς το με την ψυχαναλυτική θεωρία.

54 Ανδρέας Εμπειρίκος Οκτάνα, 1980 Η λέξη Οκτάνα δεν καταγράφεται από κανένα λεξικό της νέας ή της αρχαίας γλώσσας. Επομένως, πρόκειται για νεολογισμό. Αυτό, όμως, δυσχεραίνει και την ερμηνεία του όρου. Η ετυμολογία του συσχετίστηκε με τον αριθμό οκτώ, ως την πιο προφανή ρίζα. Ο αριθμός οκτώ συσχετίστηκε με την όγδοη μέρα της δημιουργίας, δηλαδή μία νέα δημιουργία του κόσμου μετά την έβδομη της χριστιανικής παράδοσης. Ακόμα, το αραβικό σύμβολο του οκτώ (8), αν οριζοντιωθεί, παραπέμπει στο σύμβολο του απείρου ( ∞ ), που θα μπορούσε να σημαίνει την αιωνιότητα του νέου χωροχρόνου που ευαγγελίζεται το ποίημα. Γιατί το βέβαιο είναι πως Οκτάνα ονομάζεται ένας τόπος ακόμα πιο ονειρικός και από τη Μπραζίλια, όπως άλλωστε δηλώνει και ο τίτλος. Όσο για το ουσιαστικό περιεχόμενο της έννοιας Οκτάνα, ανεξάρτητα από την προέλευση και την πρόθεση της λέξης, αυτό το διατυπώνει εύγλωττα ο ίδιος ο ποιητής συμπυκνώνοντας σε αυτόν τον όρο την πεμπτουσία του ποιητικού του αλλά και κοινωνικοπολιτικού του οράματος. Κύριο χαρακτηριστικό της νέας ουτοπικής πολιτείας αποτελεί η σεξουαλική απελευθέρωση («έρως ελεύθερος με όλας τας ηδονάς του»). Ο ελεύθερος χωρίς αναστολές ερωτισμός είναι, άλλωστε, από τα κυρίαρχα γνωρίσματα της ποίησης του Εμπειρίκου. Το σπέρμα είναι σύμβολο της ηδονής, της ορμητικότητας, της δημιουργίας και εν τέλει της ίδιας της ζωής.

55 Ανδρέας Εμπειρίκος Οκτάνα, 1980 Ακόμα, η Οκτάνα ευαγγελίζεται την αγάπη, τη δικαιοσύνη, την καλοσύνη, την παιδική αθωότητα, τη μη ανταπόδοση της βίας, τον σεβασμό του ατόμου, έναν επίγειο Παράδεισο όπου το προπατορικό αμάρτημα δεν έχει συμβεί και όπου η ζωή υπερνικά τον θάνατο. Ο Νάνος Βαλαωρίτης αναφέρεται στην ποίηση του Εμπειρίκου μιλώντας για απουσία της έννοιας του κακού ως παράγοντα της ανθρώπινης ζωής. Η Νέα Πόλις θα είναι μια παγκόσμια ομοσπονδία που όμως δεν θα ισοπεδώνει τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες των εθνών, αλλά θα τις διαφυλάσσει. Εξάλλου, για τον ποιητή οι πολιτισμοί, τα έθνη, οι προσωπικότητες και οι εποχές είναι δεμένα σε μία ιερή σύζευξη από την οποία δεν προκύπτει η ομογενοποίηση, αλλά η ιδιαιτερότητα του κάθε στοιχείου ξεχωριστά και όλων μαζί. Ολοκληρώνοντας την παρουσίαση των κυρίαρχων θεμάτων στην Οκτάνα, θα επικαλεστούμε για άλλη μια φορά την κρίση του Νάνου Βαλαωρίτη, ο οποίος περικλείει στις παρακάτω γραμμές τον χαρακτήρα της ποίησης του Εμπειρίκου: «Για τον Ανδρέα Εμπειρίκο όπως και για τον Ανδρέα Μπρετόν το ωραίο ήταν εκρηκτικό, σπασμωδικό, ηδονικό και καταστρεπτικό συνάμα, δημιουργικό και οδυνηρό –πάντως εκστατικό με τη διονυσιακή σημασία του όρου –ένα φαινόμενο συντριπτικό. Κάτι που ξεπερνάει το κοινότοπο, το παραδεδεγμένο, το συνηθισμένο, το πεπατημένο». Μείξη γλωσσικών στοιχείων από διάφορες περιόδους της ελληνικής γλώσσας.

56 Ανδρέας Εμπειρίκος, «Στην καρδιά της λουτροπόλεως», Υψικάμινος, 1935

57 Ανδρέας Εμπειρίκος Ο Ανδρέας Εμπειρίκος, φωτογράφος

58 Ανδρέας Εμπειρίκος Ο Ανδρέας Εμπειρίκος, φωτογράφος

59 Ανδρέας Εμπειρίκος Ο Ανδρέας Εμπειρίκος, φωτογράφος

60 Ανδρέας Εμπειρίκος Ο Ανδρέας Εμπειρίκος, φωτογράφος

61 Νίκος Εγγονόπουλος

62 Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1907. Σπούδασε στην Σχολή Καλών Τεχνών δίπλα στους Κωνσταντίνο Παρθένη, Δημήτρη Μπισκίνη και Γιάννη Κεφαλληνό, ενώ διδάχτηκε αγιογραφία από τον Φώτη Κόντογλου. Εκτός από το εικαστικό του ταλέντο διέθετε σημαντική παιδεία - γνώστης πολλών γλωσσών και λογοτεχνιών. Ο Εγγονόπουλος μαζί με τον Εμπειρίκο είναι οι «διόσκουροι» του ελληνικού υπερρεαλισμού. Ο Εγγονόπουλος συνδιαλέγεται με την παράδοση, το παρελθόν, τον πολιτισμό και τη μυθολογία. Η γλώσσα που χρησιμοποιεί προέρχεται απ’ όλες τις περιόδους της νεοελληνικής γλώσσας, με έμφαση κυρίως στους λόγιους τύπους της καθαρεύουσας. Ο διάλογος με την ιστορία και την παράδοση τον οδηγεί πιο κοντά σε θέματα του Καβάφη, ενώ τον απασχολούν τα πρόσωπα του ευρύτερου ελληνικού παρελθόντος και της βαλκανικής χερσονήσου. Εμφανίστηκε για πρώτη φορά στον χώρο της λογοτεχνίας, το 1938 από τις σελίδες του περιοδικού Ο Κύκλος. Ποιητικές του συλλογές: Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν (1938), Τα κλειδοκύμβαλα της σιωπής (1939), Επτά ποιήματα (1944), Μπολιβάρ ένα ελληνικό ποίημα (1944), Η επιστροφή των πουλιών (1946), η ΕΛΕΥΣΙΣ (1948), Εν ανθηρώ Έλληνι λόγω (ά κρατικό βραβείο 1958), Στην κοιλάδα με τους ροδώνες (1978).

63 Νίκος Εγγονόπουλος Η πρώτη ποιητική του συλλογή, το 1938, προκάλεσε αντιδράσεις και στο μετέπειτα επαναστατικό ποιητικό του έργο ήρθε αντιμέτωπος με ένα εχθρικό δημοσιοϋπαλληλικό περιβάλλον, έχοντας όμως στο πλευρό του τον Ανδρέα Εμπειρίκο. Κατά τη διάρκεια του πολέμου στρατεύτηκε και πολέμησε στο Αλβανικό μέτωπο. Αιχμαλωτίστηκε από τους Γερμανούς, αλλά κατάφερε να αποδράσει. Δίδαξε ζωγραφική, σκηνογραφία και ιστορία της τέχνης στην Ανωτάτη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου αρχικά ως επιμελητής και έπειτα ως καθηγητής. Εγγονόπουλος – Σεφέρης: Η ελληνικότητα και το ελληνικό: Το 1943 ο Εγγονόπουλος γράφει το Μπολιβάρ, ένα ελληνικό ποίημα, την ίδια περίοδο, το 1943, δημοσιεύεται η ομιλία του Σεφέρη, με θέμα «Ένας Έλληνας Μακρυγιάννης». Και οι δυο μιλούν για την ελληνικότητα και το ελληνικό, από διαφορετική οπτική γωνία. Ο Εγγονόπουλος από την πλευρά ενός έλληνα που βρίσκεται στην Ελλάδα της κατοχής, ενώ ο Σεφέρης από την πλευρά του νόστου, της επιθυμίας να γυρίσει στην πατρίδα του. Και οι δυο αναφέρουν τις έννοιες «έλληνας» και «ελληνικό» χωρίς να παραπέμπουν μόνο στην κοινώς αποδεκτή τους σημασία. Γενικότερα, ο «έλληνας» για τους υπερρεαλιστές αποκτά μιαν ευρύτερη έννοια. Ο Εμπειρίκος και ο Εγγονόπουλος παρουσιάζουν το ελληνικό όχι με κριτήρια ρεαλιστικά. Διεύρυνση της ταυτότητας του έλληνα – σύνδεση με ξένους πολιτισμούς.

64 Νίκος Εγγονόπουλος  Ο Νίκος Εγγονόπουλος δημοσιεύει, το 1938, την ποιητική του συλλογή Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν. Η συλλογή έφερε ως μότο ένα παράθεμα που αναφέρεται στη δύναμη της υπερρεαλιστικής φωνής. Το απόσπασμα αυτό προέρχεται από το μανιφέστο του γαλλικού υπερρεαλισμού (1924), το είχε χρησιμοποιήσει και ο Εμπειρίκος στην Υψικάμινο (1935). Ο Εγγονόπουλος με αυτό τον τρόπο κάνει διττή αναφορά τόσο στον γαλλικό όσο και στον ελληνικό υπερρεαλισμό.  Ο Νίκος Εγγονόπουλος υπογραμμίζει τη διπλή του ιδιότητα ως ζωγράφου και ποιητή. Δίνει έμφαση στην ιδιαίτερη σημασία που παρουσιάζει η τριπλή διάδραση μεταξύ της ζωής, της λογοτεχνίας και της ζωγραφικής. Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν (ζωγραφική ποίησις) SO4H2 (ζωγραφικά ποιήματα και ποιητική ζωγραφική)  Ο Εγγονόπουλος είναι ο μοναδικός Έλληνας εκπρόσωπος του υπερρεαλιστικού πνεύματος στη ζωγραφική.

65 Νίκος Εγγονόπουλος  Ο Εγγονόπουλος και το ζήτημα της παράδοσης Ο Εγγονόπουλος υιοθετεί ένα απολύτως υποκειμενικό, κοσμοπολίτικο και «μη καθαρό» μοντέλο για την ελληνικότητα, σε μιαν εποχή που εντείνεται όλο και περισσότερο ο αυταρχισμός του απολυταρχικού καθεστώτος. Ο Εγγονόπουλος επιχειρεί μια ταυτόχρονη σύνδεση του υπερρεαλισμού με την ελληνική παράδοση. Στο έργο του συμπλέκονται, με συνδετική δύναμη, η υπερρεαλιστική σκέψη, η βυζαντινή παράδοση, καθώς και η παράδοση του δυτικού ρομαντισμού και μεταρομαντισμού, ώστε να διαμορφώσουν «τα νέα ιδανικά της ελληνικότητας.

66 Νίκος Εγγονόπουλος  Ο Εγγονόπουλος και το ζήτημα της παράδοσης Ο Εγγονόπουλος προσεγγίζει την ελληνική παράδοση μέσα από την οπτική των πρωτοποριακών κινημάτων του 20 ού αι. (υπερρεαλισμός, φουτουρισμός). Επανερμηνεύει την ελληνική γραμματεία μέσω της ευρωπαϊκής, αλλά και της παγκόσμιας. Επαναπροσδιορίζει, με τρόπο υποκειμενικό, την έννοια της «ελληνικότητας» (όρος που προτάθηκε από τη γενιά του ΄30 - Θεοτοκάς) Μέσω της επαναπροσδιορισμένης «ελληνικότητας» επαναπροσσεγίζει την ευρωπαϊκή γραμματεία.  Ο προσδιορισμός του «ελληνικού» γίνεται πέραν του πλαισίου της εθνοποιητικής διαδικασίας, με διεθνιστικά και κοσμοπολιτικά κριτήρια, γιατί το «να είσαι Έλληνας δεν είναι ζήτημα καταγωγής αλλά αγωγής».

67 Νίκος Εγγονόπουλος Στα έργα του Εγγονόπουλου διακρίνονται διάφορες ιστορικές και μυθικές μορφές, οι οποίες κατέχουν έναν σημαντικό ρόλο στην ποιητική δημιουργία. Έτσι ο Εγγονόπουλος αναφέρεται μέσα στα ποιητικά του έργα σε αρχαίους φιλοσόφους και, σε μικρότερο βαθμό, σε ιστορικά πρόσωπα της αρχαιότητας. Το βυζάντιο επίσης εμπνέει τον ποιητή. Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Παλαιολόγος δεσπόζει ως διαχρονικό σύμβολο του ελληνισμού. Αντλεί, επίσης, στοιχεία και πρόσωπα από τα βαλκάνια (Πασβαντζόγλου) και κυρίως από τη νεότερη ελληνική ιστορία, που εστιάζει κυρίως στους αγωνιστές του 1821. Ακόμα, στα ποιήματά του εμφανίζονται και οι μυθικοί θεοί του δωδεκαθέου, αλλά και γυναικείες μυθικές μορφές, όπως η Πασιφάη και η Πανδώρα. Στους ζωγραφικούς του πίνακες ο Εγγονόπουλος απομορφοποιεί τις μορφές, οι οποίες έχουν έντονο το ονειρικό στοιχείο. Χρησιμοποιεί κυρίως άμορφα πρόσωπα (σαν κούκλες). Εμπνέεται από την ελληνική επανάσταση και την ελληνικότητα (βασικό υπερρεαλιστικό θέμα). Χρησιμοποιεί πολλά ανοιχτά χρώματα (γαλάζιο, πορτοκαλί) και επιτονίζει τη σεξουαλικότητα (libido). Οι πίνακές του παρουσιάζουν πολλά γεωμετρικά στοιχεία (επίδραση Ντε Κίρικο).

68 Νίκος Εγγονόπουλος, «Ελεωνόρα», Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν, 1938 (πρόσθια ὄ ψις) Τ ὰ µαλλιά της ε ἶ ναι σ ὰ ν χαρτόνι κα ὶ σ ὰ ν ψάρι τ ὰ δυό της µάτια ε ἶ ναι σ ὰ ν ἕ να περιστέρι τ ὸ στόµα της ε ἶ ναι σ ὰ ν τ ὸ ν ἐ µφύλιο πόλεµο (στ ὴ ν Ἱ σπανία) ὁ λαιµός της ε ἶ ναι ἕ να κόκκινο ἄ λογο τ ὰ χέρια της ε ἶ ναι σ ὰ ν τ ὴ φωνή το ῦ πυκνο ῦ δάσους

69 Νίκος Εγγονόπουλος, «Ελεωνόρα», Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν, 1938 τ ὰ δυό της στήθη ε ἶ ναι σ ὰ ν τ ὴ ζωγραφική µου ἡ κοιλιά της ε ἶ ναι ἡ ἱ στορία το ῦ Βέλθανδρου κα ὶ τ ῆ ς Χρυσάντζας ἡ ἱ στορία το ῦ Τωβία ἡ ἱ στορία το ῦ γαϊδάρου το ῦ λύκου κα ὶ τ ῆ ς ἀ λωπο ῦ ς τ ὸ φ ῦ λο της ε ἶ ναι

70 Νίκος Εγγονόπουλος, «Ελεωνόρα», Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν, 1938 ὀ ξέα σφυρίγµατα µέσα στ ὴ γαλήνη το ῦ µεσηµεριο ῦ ο ἱ µηροί της ε ἶ ναι ο ἱ τελευτα ῖ ες ἀ ναλαµπές τ ῆ ς σεµν ῆ ς χαρ ᾶ ς τ ῶ ν ὁ δοστρωτήρων τ ὰ δυό της λατρευτά µικρά πόδια ε ἶ ναι τ ὸ πράσινο τηλέφω- νο µ ὲ τ ὰ κόκκινα µάτια.

71 Νίκος Εγγονόπουλος, «Ελεωνόρα», Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν, 1938 ( ὀ πισθία ὄ ψις) Τ ὰ μαλλιά της ε ἶ ναι μι ὰ λάμπα το ῦ πετρελαίου πο ὺ καίει τ ὸ πρωί ο ἱ ὦ μοι της ε ἶ ναι τ ὸ σφυρί τ ῶ ν πόθων μου ἡ πλάτη της ε ἶ ναι τ ὰ ματογυάλια τ ῆ ς θάλασσας τό ἄ ροτρο τ ῶ ν ἀ πατηλ ῶ ν

72 Νίκος Εγγονόπουλος, «Ελεωνόρα», Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν, 1938 ἰ δεογραμμάτων σφυράει θλιμμένα στ ὴ μέση της ο ἱ γλουτοί της ε ἶ ναι ψαρόκολλα ο ἱ μηροί της ε ἶ ναι σάν ἀ στροπελέκι ο ἱ μικρές της φτέρνες φωτίζουν τ ὰ πρωινά

73 Νίκος Εγγονόπουλος, «Ελεωνόρα», Μην ομιλείτε εις τον οδηγόν, 1938 κακά ὄ νειρα κα ὶ τελικά ε ἶ ναι μι ὰ γυνα ῖ κα μισή ἰ πποκάμπη κα ὶ μισή περιδέραιο ἴ σως ἀ κόμα ν ὰ ε ἶ ναι ἐ ν μέρει πε ῦ κο κα ὶ ἐ ν μέρει ἀ νελκυστήρ.

74 Νίκος Εγγονόπουλος Ο Εγγονόπουλος ζωγράφος

75 Νίκος Εγγονόπουλος Ο Εγγονόπουλος ζωγράφος

76 Νίκος Εγγονόπουλος Ο Εγγονόπουλος ζωγράφος

77 Βιβλιογραφία Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρόσωπα - Έργα - Ρεύματα – Όροι, Αθήνα, Πατάκης, 2007. Λίνος Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα, Μ.Ι.ΕΤ, 2006.