1 Παιδική Λογοτεχνία Κωτόπουλος H. Τριαντάφυλλος Π.Τ.Ν. – Π.Δ.Μ.

Παρουσίαση με θέμα: "1 Παιδική Λογοτεχνία Κωτόπουλος H. Τριαντάφυλλος Π.Τ.Ν. – Π.Δ.Μ."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1

2 1 Παιδική Λογοτεχνία Κωτόπουλος H. Τριαντάφυλλος Π.Τ.Ν. – Π.Δ.Μ.

3 2 I. Το Λαϊκό Παραμύθι  Δεν υπάρχει λαός, εποχή και πολιτισμοί που να μην έχουν αναδείξει τα δικά τους προφορικά ή γραπτά παραμύθια  Το προφορικό, το λαϊκό παραμύθι, είναι ένα πανανθρώπινο λογοτεχνικό είδος (Ιστορία Λογοτεχνίας) με ιδιαίτερη γλώσσα (τυποποίηση, σύμβολα, αφηγηματική τέχνη) και οικουμενικό χαρακτήρα Ορισμός  Φανταστική διήγηση που κινείται στον κόσμο του υπερφυσικού και του μαγικού με σκοπό την τέρψη των ακροατών (Δημήτριος Πετρόπουλος – Γεώργιος Μέγας, καθηγητές Λαογραφίας )

4  Τα παραμύθια κάθε τόπου είναι παραλλαγές των παγκοσμίων παραμυθιών, όμως υπάρχουν τα περιθώρια για τη διάκριση των εθνικών ιδιαιτεροτήτων,  Συγκεντρώνει το ενδιαφέρον διαφόρων μελετητών, φιλολόγων, γλωσσολόγων, κοινωνιολόγων, ψυχολόγων, ανθρωπολόγων αλλά και παιδαγωγών είτε για τη διδακτική του αξία (οργάνωση του ψυχικού και ηθικού κόσμου των παιδιών, μεταφορά γνωστικής και πολιτισμικής ύλης), είτε επειδή την αμφισβητούν και κρίνουν τα παραμύθια επιζήμιο ανάγνωσμα για τις βιαιότητες που αφηγούνται. 3

5 1. Χαρακτηριστικά – σταθερές των παραμυθιών  Φανταστικός κόσμος θαύμα – υπερφυσικός βοηθός (ζώο) / μαγικό μέσο (δαχτυλίδι, μαντήλι)  Απουσία τόπου και χρόνου – συμβολικά ονόματα ηρώων (ιδιότητες, ένδυση, καθημερινότητα)  Μεσότητα vs ακρότητες (μανιχαϊστικός χαρακτήρας)  Δε σκοπεύει να διδάξει, είναι όμως ηθικό - πηγάζει από την ηθική συνείδηση του λαού, κάθαρση, αίσιο τέλος / δικαίωση  Αφηγηματικός χαρακτήρας  Εξέλιξη στο παρελθόν  Χαρακτήρες επίπεδοι 4

6 2. Είδη παραμυθιών - δομή  Μαγικά ή εξωτικά (δράκοι, μάγισσες, γίγαντες κ.τ.λ.) – έντονο το μαγικό στοιχείο  διηγηματικά ή κοσμικά – ανθρώπινες κοινωνίες  θρησκευτικά (συναξαρικά) – βίοι αγίων  ευτράπελα ή σατιρικά (παθήματα κουτών, ξεγελάσματα δράκων κ.τ.λ.)  Σύντομη εισαγωγή (αρχή του παραμυθιού καλημέρα σας… κ.τ.λ.)  κύριο μέρος διήγησης – διάφορα μοτίβα/επεισόδια,  τυπικό τέλος (κι έζησαν αυτοί καλά… κ.τ.λ.) 5

7 3. Vladimir Propp - 1928: «Μορφολογία των λαϊκών παραμυθιών»  Εξετάζει τη δομή των μαγικών παραμυθιών (100 Afanasiev): πίσω από τα πολλά και μεταβλητά στοιχεία υπάρχουν ορισμένα σταθερά και αμετάβλητα που διέπουν τη δομή του λειτουργίες (31) : οι ενέργειες των δρώντων προσώπων που με την αλληλουχία τους συγκροτούν τα βασικά συστατικά μέρη του παραμυθιού  7 ρόλοι (δρώντα πρόσωπα): Εντολέας, ήρωας, χαμένο και αναζητούμενο πρόσωπο (πολύτιμο αντικείμενο), βοηθός (μαγικό μέσο), δωρητής, ανταγωνιστής/μοχθηρός, ψευτοήρωας  Π.χ. αρχική κατάσταση, αναχώρηση, απαγόρευση, παραβίαση απαγόρευσης  Ενστάσεις: το εξετάζει ως μηχανισμό – καταπνίγει το φανταστικό στοιχείο (Ζωρζ Ζαν) 6

8 4. Μπετελχάιμ: η ψυχαναλυτική ή ψυχολογική προσέγγιση  Η ψυχολογική σχολή αποπειράται να επισημάνει στοιχεία του συλλογικού ασυνείδητου  Το παραμύθι αντιμετωπίζεται: είτε ως διαδικασία ωρίμανσης είτε προσπαθεί να ανακαλύψει στάσεις κοινωνικές και ψυχικές παρορμήσεις  Διαδικασία ταύτισης – το παιδί μπορεί να πιστέψει ότι δουλεύοντας σκληρά μπορεί να είναι τελικά ο νικητής (έμπρακτη ηθική)  Αντιπροσωπεύουν την τάξη σε σχέση με τη σύγχυση της εσωτερικής ζωής του παιδιού 7

9 5. Γνωρίσματα του ελληνικού λαϊκού παραμυθιού  Οικουμενικότητα (καθολικοί νόμοι: συμβολικό και πανανθρώπινο περιεχόμενο & τοπική παράδοση (εθνογραφικά, ψυχογραφικά χαρακτηριστικά)  Γνωρίσματα ελληνικού παραμυθιού: 1.αφήγηση σε τοπικές ελληνικές διάλεκτοι (λειτουργικότητα και αλληλεπίδραση) 2.εισαγωγικά και καταληκτικά μοτίβα, ευχάριστες παρεμβολές («κόκκινη κλωστή δεμένη…», «έζησαν αυτοί καλά…», «πέρασα κι εγώ από κει…» / «ψέματα και αλήθεια, έτσι είν’ τα παραμύθια» 3.περιγραφή χώρου – πολιτιστικά στοιχεία τοπικών κοινωνιών (διατροφικές συνήθειες, αγροτικές εργασίες / εργαλεία, ήθη και έθιμα) – κοινά στοιχεία ακροατών με ήρωες 8

10 Γνωρίσματα του ελληνικού λαϊκού παραμυθιού  Γνωρίσματα ελληνικού παραμυθιού: 4.διδακτική διάθεση στη σκληρή τιμωρία των κακών – απονομή δικαιοσύνης 5.αξίες: έντονη ηθική πρόθεση π.χ. ερωτική αγάπη ˂ αδελφική αγάπη / συζυγική αφοσίωση, έρωτας και σαρκικός πόθος: λιγότερο ισχυρά στοιχεία συγκριτικά με τα ανατολίτικα 6.διάθεση αστείου και χωρατού – τάση για βωμολοχίες (αυθεντικές εκδοχές)  Βασική λειτουργία ελληνικού παραμυθιού: να βρίσκεται κοντά στην καθημερινότητα του απλού ανθρώπου / συντροφιά / ανακούφιση από μόχθο παραμύθι – παραμυθία (παραμυθέομαι – ούμαι) = παρηγοριά / παρηγορώ 9

11 6. Οι Έλληνες παραμυθάδες  Παραμύθια: συγκεκριμένο περιβάλλον (επαγγελματικοί και χώροι ανάπαυσης / χειμώνας) – παραμυθάς – ακροατήριο (συνήθως διπλό, παιδιά και ενήλικοι)  Ό,τι καθιερώνεται από την παράδοση είναι αυτό που άρεσε  Παραμυθάς: καλό μνημονικό, συνθετική ικανότητα, τέχνη σε αφήγηση και θεατρικότητα, συνεχίζει την παράδοση, παρεμβαίνει γλωσσικά (εισαγωγή προσωπικών βιωμάτων, τοπιογραφία, ονόματα προσώπων περιοχής: ανανεωτική στάση)  Το νεοελληνικό παραμύθι: καταβολές και διαμόρφωση - εκφραστής της τότε κοινωνικής πραγματικότητας (κοινότητες υπόδουλων χριστιανών, αυτοδιοργάνωση, αυτόνομη πολιτιστική δημιουργία, γνήσιο λαϊκό πνεύμα)  Στίλπων Κυριακίδης: ο σταδιακός περιορισμός του παραμυθιού στο χώρο των γυναικών συνετέλεσε στο να χάσει την αφηγηματική του ρώμη – γίνεται πιο απλό  Παραμύθι και τηλεόραση 10

12 7. Πρώτες και σημαντικότερες καταγραφές των παραμυθιών  Ευκίνητο λογοτεχνικό είδος (προσθέσεις, αφαιρέσεις, τροποποιήσεις) – «διαστρωμάτωση» νεότερων και παλαιότερων στοιχείων  Straparola 1533 και Basile 1634  Charles Perrault 1697  Grimm, 1812-15 το ζήτημα των νοηματικών και υφολογικών επεμβάσεων (νουθεσία και διαπαιδαγώγηση)  Afanasiev 1855-1864  Andersen 1870 – πρόδρομος ή και θεμελιωτής του σύγχρονου παραμυθιού Παραλλαγές των ίδιων παραμυθιών συμπεριλαμβάνονται στις συλλογές τους. 11

13 Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, 1805-1875, και Το «παραμύθι» της ζωής του  Ονειρεύεται να γίνει ηθοποιός, ποιητής, χορευτής, μουσικός  Γράφει οδοιπορικά, μυθιστορήματα, ποιήματα, θεατρικά αλλά γίνεται αθάνατος χάρη στα 160 και πλέον παραμύθια του (Το κοριτσάκι με τα σπίρτα, Ο μολυβένιος στρατιώτης, Το ασχημόπαπο κ.τ.λ.)  Βραβείο Άντερσεν

14 8. Καταγραφή – μελέτη των ελληνικών παραμυθιών  Οι πρώτες καταγραφές γίνονται από ξένους (Johan von Hahn,1864, Bernhard Schmidt, 1877, κ.α.).  Και τα ελληνικά παραμύθια έχουν υποστεί αλλαγές και αναπροσαρμογές  Ακολουθούν συστηματικές καταγραφές και μελέτες από τους Ν. Πολίτη (Λαογραφικό Αρχείο, 1918), Στ. Κυριακίδη, Γ. Μέγα (Ελληνικά παραμύθια – σημαντικές γλωσσικές και νοηματικές αλλαγές), Γιώργου Ιωάννου (Παραμύθια του λαού μας – πιστά στις παραδοσιακές εκδοχές με τις τοπικές γλωσσικές ιδιομορφίες) κ.α.  Αξεπέραστη παραμένει μέχρι σήμερα η μελέτη του Richard Dawkins,1914: στα ελληνικά παραμύθια υπάρχει ένα φιλοσοφικό υπόβαθρο, ο ελληνικός χαρακτήρας… αυτό που στους άλλους λαούς ήταν ψυχαγωγία για τα παιδιά στον ελληνικό λαό έγινε μια ευκαιρία για στοχασμό για τους μεγάλους... 13

15 9. Από την κοινότητα στο άτομο (J. Zipes) Λαϊκή παράδοση  Προφορικότητα  Παράσταση  Επικοινωνία άμεση  Στιγμιαία διάρκεια  Αναδημιουργία  Αυθόρμητος σχεδιασμός  Συλλογική ιδιοκτησία  Διάδοση  Ανάκτηση μέσω της μνήμης Λογοτεχνία  Γραφή  Κείμενο  Επικοινωνία έμμεση  Διάρκεια  Δημιουργία  Προγραμματισμένος σχεδιασμός  Ιδιωτική  Διανομή  Ανάκτηση μέσω της ανάγνωσης 14

16 Στο πέρασμά του από τον ένα τρόπο και μέσο μετάδοσης στον άλλο, από το ένα κοινωνικό περιβάλλον στο άλλο, το παραμύθι απέκτησε διαφορετικές κι αμφιλεγόμενες ερμηνείες. 15

17 Ένα παράδειγμα: Η Σταχτοπούτα ή ας δούμε πως αλλάζει το ύφος και η ιδεολογία Οι αδελφές, ξαναμμένες από τη ζήλια, κομματιασμένες από τη συντριβή, έφυγαν τρέχοντας για το σπίτι της μητέρας τους, λέγοντας, ομολογώντας το φθόνο τους, ότι τρελός είναι αυτός που αναμετριέται με τ’ αστέρια (Basile). 16

18 Οι δύο αδελφές έπεσαν στα πόδια της ζητώντας συγγνώμη. Η Σταχτοπούτα είπε ότι τις συγχωρεί και τις παρακάλεσε να την αγαπάνε πάντα. Η Σταχτοπούτα, καλή όσο και όμορφη, κάλεσε τις αδελφές της στο παλάτι μαζί της και, τη μέρα του γάμου της, τις πάντρεψε με δύο νέους ευγενείς της βασιλικής αυλής (Perrault). 17

19 … Καθώς γινόταν οι ετοιμασίες για το γάμο, έφτασαν οι κακές αδελφές, που ήθελαν να ευχαριστήσουν τη Σταχτοπούτα και να γιορτάσουν μαζί της τις χαρές της. Και καθώς οι νεόνυμφοι πήγαιναν στην εκκλησία, η μεγαλύτερη ήταν στα δεξιά, η μικρότερη στ’ αριστερά, τα περιστέρια τις έβγαλαν τα μάτια. Έτσι τιμωρήθηκαν μένοντας τυφλές σ’ όλη τους τη ζωή, γιατί ήταν ψεύτρες και κακές (Grimm). 18

20 10. Η αξία του παραμυθιού  Ενστάσεις και αντιρρήσεις για άγριες περιγραφές (βασανιστήρια, θάνατοι), εμφανείς διαφορές πλούσιων και φτωχών, Εβραίων και ντόπιων, σεξιστικών αντιλήψεων παρόλ’ αυτά προσφιλέστατο και δημοφιλέστατο παιδικό ανάγνωσμα  Καλλιεργεί τη φαντασία / υποδεικνύει στο μελλοντικό ενήλικο τη δυνατότητα πολλαπλών επιλογών και λύσεων  Φέρνει το παιδί σε επαφή με τη λαϊκή παράδοση (μνήμες, έθιμα, δοξασίες κ.τ.λ.)  Πανανθρώπινο είδος – καλλιέργεια εθνικής αλλά και οικουμενικής συνείδησης  Παιδαγωγική άποψη: κατάλληλο γιατί ο τρόπος σκέψης των πρωτόγονων ή καλύτερα των πολιτισμών χωρίς γραφή = πλησιέστερα στη σκέψη των παιδιών  Ερμηνεία υπό το πρίσμα διαφορετικών επιστημονικών θεωριών (μυθολογική – συμβολική – ψυχαναλυτική – ανθρωπολογική) 19

21 11. Το σύγχρονο ή έντεχνο (ατυχής όρος – λόγιο, μοντέρνο, σύγχρονες μικρές ιστορίες ) παραμύθι  Συγκερασμός φαντασίας και πραγματικότητας  Τεχνολογία αντί για μαγικά χαλιά και σκούπες  Αποφεύγονται οι αγριότητες και θηριωδίες των λαϊκών παραμυθιών  Συχνότερα αταξική η κοινωνία του σύγχρονου παραμυθιού  Καλλιέργεια σύγχρονων προβληματισμών π.χ. περιβάλλον, μεγαλουπόλεις  Ασθενική αναφορά σε μύθους και θρύλους του λαϊκού πολιτισμού  Υποχώρηση άμεσου διδακτισμού – έρχεται αβίαστα  Δικαίωση του καλού και διατήρηση του happy end  Αποφυγή σεξισμού  Ύπαρξη χιούμορ  Gianni Rodari, Ευγένιος Τριβιζάς (αναστολές, προβληματισμοί, συμπλέγματα και ιδεοληψίες συγγραφέων) 20

22 Τζιάνι Ροντάρι, 1920-1980 και Η Γραμματική της Φαντασίας (1973) Αν είχαμε και μια Φανταστική, όπως έχουμε και μια Λογική…

23 Συναντήσεις με τη Φανταστική του Ροντάρι ή Αν ρίχναμε μια πέτρα στη λίμνη …  Τι θα συνέβαινε αν …ένας κροκόδειλος σας χτυπούσε την πόρτα και ζητούσε μαϊντανό  Το φανταστικό διώνυμο: σκύλος-ντουλάπα  Το αυθαίρετο πρόθεμα: ξε-κρεμάστρα / διπλο-γή

24  Το δημιουργικό λάθος: σε κάθε λάθος υπάρχει η δυνατότητα για μια ιστορία: αυτοκίνητο: εφτακίνητο/αυγοκίνητο/αυλοκίνητο  Σουρεαλιστική «επεξεργασία» ενός δοσμένου στίχου: Εφτά ζεύγη παπούτσια έχω φάει (Τζ. Καρντούτσι) – Εφτά κουκούτσια πιπιλάει  Παραμύθια από την ανάποδη

25 12. Νέοι τρόποι μετάδοσης: από το βιβλίο στην οθόνη Η βιομηχανία του πολιτισμού Το μονοπώλιο του Disney  Το λαϊκό παραμύθι σήμερα αποκτά τα χαρακτηριστικά ενός αγαθού εμπορεύσιμου ;  Διακειμενικές επιδράσεις 24

26 13. Πολιτική - αξία του παραμυθιού  Όσο κι αν είναι φανταστική εξιστόρηση δεν αποκόπτεται από την πραγματικότητα  Είναι ίσως από τα πιο επαναστατικά κείμενα σε σχέση με την πραγματικότητα γιατί προτείνει τρόπους και παρουσιάζει δυνατότητες δράσης  (Συνεχίζει να) Προβάλλει έναν κόσμο που βασίζεται σε ανθρώπινες αξίες ή στον οποίο οι αδύναμοι λυτρώνονται  Ενθαρρύνει τους αδύναμους να δράσουν, να συνειδητοποιήσουν τις δυνατότητές τους. 25

27 Ενδεικτική Βιβλιογραφία  Ε. Αυδίκος, Το Λαϊκό Παραμύθι. Θεωρητικές προσεγγίσεις, Αθήνα (Οδυσσέας) 1997.  B. Bettelheim, Il mondo incantato. Uso, importanza e significati psicanalistici delle fiabe, (μτφρ. A. D’Anna) Μιλάνο (Feltrinelli) 16 1997.  Ζ. Ζαν, Η δύναμη των παραμυθιών, (μτφρ. Μ. Τζαφεροπούλου), Αθήνα (Καστανιώτης) 1996.  J. Zipes, Spezzare l’incantesimo.Teorie radicali su fiabe e racconti popolari, (μτφρ. G. Grilli), Μιλάνο (Mondadori) 2004.  E. B. Gose, Irish Wonder Tale: An Introduction to the study of fairy tales, Καναδάς (Un. of Toronto press -Brandon), 1985. 26

28  Δ. Λουκάτος, Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία, Αθήνα (Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης) 4 1992.  Μ. Μερακλής, Λαϊκό Παραμύθι. Κείμενα παραμυθολογίας, Αθήνα (Ελληνικά Γράμματα) 1999.  -, Τα παραμύθια μας, Αθήνα (Εντός) 2001.  Β. Γ. Προπ, Μορφολογία του παραμυθιού, Αθήνα (Καρδαμίτσα) 1991.  «Το παραμύθι και οι Παραμυθάδες», αφιέρωμα στο περ. Επιθεώρηση Παιδικής Λογοτεχνίας, Αθήνα (Καστανιώτης) τ. 3, 1988. 27