ΑΣΚΗΣΗ & ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ Ενότητα 5: Άσκηση, υγεία, γνωστική λειτουργία & μάθηση Βασιλική Ζήση, Ph D Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού.

Παρουσίαση με θέμα: "ΑΣΚΗΣΗ & ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ Ενότητα 5: Άσκηση, υγεία, γνωστική λειτουργία & μάθηση Βασιλική Ζήση, Ph D Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΑΣΚΗΣΗ & ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΤΡΙΤΗ ΗΛΙΚΙΑ Ενότητα 5: Άσκηση, υγεία, γνωστική λειτουργία & μάθηση Βασιλική Ζήση, Ph D Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ

2 Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2

3 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα Πανεπιστημίου Θεσσαλίας» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3

4 Σκοποί ενότητας Να παρουσιάσει τη σχέση της γνωστικής λειτουργίας με την αύξηση της ηλικίας, αλλά και την ποιότητα ζωής. Να εισάγει τον φοιτητή σε έννοιες σχετικές με τη γνωστική λειτουργία και τη φυσική δραστηριότητα, κάτι που αποσκοπεί στην διευκόλυνση της μελέτης σχετικών επιστημονικών εργασιών. Να παρουσιάσει μεθόδους άμεσης και έμμεσης αξιολόγησης της γνωστικής λειτουργίας. Να παρουσιάσει τη σχέση της γνωστικής λειτουργίας με τη φυσική δραστηριότητα και την άσκηση, μέσα από ερευνητικά δεδομένα. Να προτείνει ένα πρόγραμμα άσκησης για άτομα με προβλήματα στην γνωστική λειτουργία. 4

5 Περιεχόμενα ενότητας Η γνωστική λειτουργία ως στοιχείο της ποιότητας ζωής και της ψυχικής υγείας Οι έννοιες: υγεία, fitness, φυσική δραστηριότητα & άσκηση, γνωστική λειτουργία Αξιολόγηση γνωστικής λειτουργίας Ερευνητικά δεδομένα για τη σχέση της γνωστικής λειτουργίας με τη φυσική δραστηριότητας και την άσκηση σε ηλικιωμένα άτομα Ενδεικτικό πρόγραμμα άσκησης για άτομα με προβλήματα γνωστικής λειτουργίας 5

6 Χρήση Διατάξεων

7 Άσκηση, Υγεία, γνωστική λειτουργία & μάθηση 5 η ενότητα

8 Πόσο εύκολα μπορείς να σκεφτείς καθαρά και να εστιάσεις σε γνωστικά προβλήματα όταν η υγεία σου δεν είναι καλή ή όταν πονάς; Νοσηρότητα Ασθένεια, Χρόνια ασθένεια Φυσική αναπηρία Αυξάνονται με την ηλικία 8

9 9 Πρωταρχική γήρανση (Αλλαγές λόγω ηλικίας) Δευτερεύουσα γήρανση (σύνδρομο γήρανσης) X Γνωστική έκπτωση  παθολογικές καταστάσεις Νόσος Alzheimer Άλλα νοσήματα?

10 Στοιχεία της Ποιότητας Ζωής 10

11 Διαστάσεις της Ψυχικής Υγείας 11

12 Γνωστική Λειτουργία 12 Η ηλικία άνω των 50 ετών θεωρείται ότι είναι μία περίοδος γνωστικών περιορισμών.

13 Γνωστική λειτουργία στην τρίτη ηλικία 13 Η διατήρηση καλής γνωστικής λειτουργίας είναι ιδιαίτερα σημαντική για τα ηλικιωμένα άτομα ΓνωστικήλειτουργίαΓνωστικήλειτουργία Ποιότητα ζωής Ποιότητα ζωής ανεξαρτησία, παραγωγικότητα και ενεργητική αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. 65-75 ετών fitness

14 14 Αν η γνωστική έκπτωση που οφείλεται στην ηλικία μπορούσε να προληφθεί βελτιώνοντας την φυσική υγεία και το fitness … Συζητήστε τα οφέλη!! Η σχέση της υγείας της φυσικής κατάστασης και της γνωστικής λειτουργίας στους ηλικιωμένους είναι εξαιρετικά σύνθετη και σε κάποιες περιπτώσεις όχι ξεκάθαρη Θέμα για συζήτηση

15 Έννοιες … Υγεία Υγεία εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, π.χ. γενετικούς, διατροφή, ύπνος, ψυχολογικό στρες, αποχή από το κάπνισμα και ουσίες. Αντικειμενική υγεία ορίζεται σαν την απουσία συμπτωμάτων ασθενειών (έρευνες γεροντολογίας) Υποκειμενική υγεία. Οι αντιλήψεις των ατόμων για την υγεία τους. Λειτουργική υγεία. Ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούν τα άτομα μέσα στους περιορισμούς που επιβάλλονται από την υγεία τους. 15

16 Έννοιες … fitness 16 To fitness που έχει ή πετυχαίνει κάποιος είναι η ικανότητα του για φυσική δραστηριότητα. Sυπάρχουν αρκετά είδη fitness: Καρδιοαναπνευστικό fitness, Αναπνευστικό fitness, Αερόβιο fitness. Γνωστική λειτουργία Το μέγιστο επίπεδο φυσικού έργου που μπορεί να παράγει κάποιος VO 2 max

17 Έννοιες … Φυσική δραστηριότητα & άσκηση Φυσική δραστηριότητα είναι οποιαδήποτε κίνηση του σώματος παράγεται από τους σκελετικούς μύες και αποδίδει μία πραγματική αύξηση της ενεργειακής δαπάνης πάνω από την ενεργειακή δαπάνη ηρεμίας. (Bouchard et al., 1993). Άσκηση είναι μια υποενότητα της φυσικής δραστηριότητας. Σχεδιασμένη, δομημένη, επαναλαμβανόμενη και σκόπιμη. Σκοπός είναι η βελτίωση ενός ή περισσότερων στοιχείων του fitness Μετρήσεις: αυτοαναφορές για τα επίπεδα άσκησης και φυσικής δραστηριότητας 17

18 Έννοιες … Γνωστική λειτουργία Λειτουργίες του εγκεφάλου, όπως μνήμη, αφαιρετική λογική, συγκριτική, συνειρμική σκέψη, αντίληψη του χώρου, σύνθεση. Γνωστικές διαδικασίες: προσοχή, ενεργός μνήμη, ταχύτητα επεξεργασίας πληροφοριών, αντίληψη, tapping. 18

19 έμμεσες μετρήσεις άμεσες μετρήσεις Αξιολόγηση της γνωστικής λειτουργίας

20 Γνωστική λειτουργία – Έμμεσες μετρήσεις Συνεχής προσοχή 20 Vienna Test System (Schuhfried, 1994) Vienna Test System (Schuhfried, 1994)

21 Γνωστική λειτουργία – Έμμεσες μετρήσεις Ταχύτητα μεθόδευσης πληροφοριών I 21 Δοκιμασίες σε Η/Υ με ειδικό λογισμικό. Στο παράδειγμα το Vienna Test System

22 Γνωστική λειτουργία – Έμμεσες μετρήσεις Ταχύτητα μεθόδευσης πληροφοριών II 22 Δοκιμασία αντικατάστασης συμβόλων (Digit Symbol Substitution) WAIS - R (1986)

23 Γνωστική λειτουργία – Έμμεσες μετρήσεις Εργαζόμενη μνήμη 23 WAIS - R (1986) Digit Span ανάκληση σειράς ψηφίων λεκτικά κανονικά & αντίστροφα, Π.χ. 7 – 1 – 9, 6 – 4 – 2, 6 – 7 – 4 – 2, 5 – 3 – 8 - 1

24 Γνωστική λειτουργία – Άμεσες μετρήσεις H αξιολόγηση της γνωστικής λειτουργίας μπορεί να γίνει με άμεσες μεθόδους καταγραφής με την υποστήριξη της σύγχρονης τεχνολογίας. Οι μέθοδοι αυτοί βασίζονται στο γεγονός ότι η νευρωνική δραστηριότητα του εγκεφάλου συνοδεύεται από τοπικές αλλαγές στη μεταβολική δραστηριότητα, την οξυγόνωση και τη ροή του αίματος. Οι μέθοδοι αυτοί δίνουν σημαντικές πληροφορίες για τη λειτουργία του εγκεφάλου, αλλά έχουν αρκετούς περιορισμούς στην κινητική δραστηριότητα που μπορεί να πραγματοποιηθεί κατά τη μέτρηση. 24

25 Γνωστική λειτουργία – Άμεσες μετρήσεις Εγκεφαλογράφημα (ΕΕG) Αναπτύχθηκε: Μέσα ‘50 Καταγράφει: Ηλεκτρική δραστηριότητα (διαφορά δυναμικού) Χρήση: Σύστημα 10 – 20 ηλεκτροδίων. Καπελάκι. Διάφοροι ρυθμοί: θήτα, δέλτα, σημαντικότερος ο άλφα. Μελλοντική χρήση: συνδυασμός δεδομένων EEG και μεταβλητών που αφορούν στη συναισθηματική λειτουργία 25

26 Γνωστική λειτουργία – Άμεσες μετρήσεις Τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων Positron emission tomography (PET) Αναπτύχθηκε: Αρχές ‘70 Καταγράφει: Μεταβολισμό Περιορισμοί: Το κεφάλι των εξεταζόμενων πρέπει να βρίσκεται μέσα στα όρια της συσκευής και ακίνητο. Ευκρίνεια: καλή (6-8mm3) Λεπτομερείς μετρήσεις, αλλά περιορισμοί στην κίνηση κατά τη μέτρηση 26

27 Γνωστική λειτουργία – Άμεσες μετρήσεις Υπολογιστική τομογραφία εκπομπής μονού φωτονίου Single Photon Emission Tomography (SPET) Αναπτύχθηκε: μέσα ‘80 Καταγράφει: Ροή αίματος Περιορισμοί: Μπορεί να γίνει καταγραφή κατά τη διάρκεια αδρών κινήσεων (π.χ. τρέξιμο) Ευκρίνεια: χαμηλή (10-12mm3) Μετρήσεις κατά τη διάρκεια άσκησης, περιορισμοί στην καταγραφή της περιοχής του εγκεφάλου που δραστηριοποιείται 27

28 Γνωστική λειτουργία – Άμεσες μετρήσεις Μαγνητική τομογραφία functional Magnetic Resonance Imaging (fMRI) Αναπτύχθηκε: Μέσα ‘90 Καταγράφει: Οξυγόνωση Περιορισμοί: Το κεφάλι των εξεταζόμενων πρέπει να βρίσκεται μέσα στο μαγνήτη και ακίνητο. Ευκρίνεια: πολύ καλή (1-3mm3) Λεπτομερείς μετρήσεις, αλλά περιορισμοί στην κίνηση κατά τη μέτρηση 28

29 Γνωστική λειτουργία & Άσκηση Ερευνητικά δεδομένα Μετα-ανάλυση σχετικών ερευνών (Etnier et al., 1997) 200 έρευνες Σκοπός: Σύνοψη των ερευνητικών δεδομένων για τις επιδράσεις της άσκησης στη γνωστική λειτουργία Ευρήματα: Η άσκηση έχει μικρή αλλά θετική επίδραση στη γνωστική λειτουργία. Σημαντικός παράγοντας για την εμφάνιση θετικών αλλαγών είναι η διάρκεια του προγράμματος Οι θετικές αλλαγές μπορεί να οφείλονται σε φυσιολογικούς μηχανισμούς ανεξάρτητους από την αερόβια φυσική κατάσταση ή ψυχολογικούς μηχανισμούς ανεξάρτητους από την άσκηση. 29

30 Γνωστική λειτουργία & μακροχρόνια άσκηση Ερευνητικά δεδομένα (Etnier et al., 1997) Δείγμα: 38 ζεύγη μονοζυγωτικών διδύμων, ηλικίας 35 – 69 ετών Μετρήσεις: Χρόνος αντίδρασης (απλός και επιλογής / χέρι & πόδι). Φυσική δραστηριότητα: Δια βίου, τελευταίου έτους, εργασίας. Ευρήματα: Τα άτομα που ασκούνταν συχνότερα είχαν κατά 7% καλύτερο χρόνο αντίδρασης με επιλογή. Δεν διαπιστώθηκαν διαφορές μεταξύ των διδύμων στο ίδιο ζεύγος στον απλό χρόνο αντίδρασης. Συμπέραναν ότι η άσκηση δεν είναι εύκολο να επηρεάσει το χρόνο αντίδρασης. 30

31 Ηλικία & Φυσική δραστηριότητα Μία σημαντική παράμετρος που μπορεί να επηρεάσει την επίδραση της άσκησης στη γνωστική λειτουργία είναι η ηλικία. Φαίνεται ότι η φυσική δραστηριότητα είναι ακόμη πιο σημαντική για τα μεγαλύτερης ηλικίας άτομα. Η περιπλοκότητα όμως της γνωστικής δεξιότητας μπορεί να είναι επίσης ένας σημαντικός παράγοντας για τις επιδράσεις που θα έχουν η ηλικία και η ΦΔ στην απόδοση. Μία από τις πιο γνωστές έρευνες που μελετά τη σχέση ηλικίας και ΦΔ είναι η έρευνα των (Lupinacci et al., 1993). 31

32 Ηλικία & Φυσική δραστηριότητα Ερευνητικά δεδομένα (Lupinacci et al., 1993) Δείγμα: Δείγμα: 56 καθηγητές πανεπιστημίου (cognitively active): 2 ηλικιακές ομάδες: 50. 2 ομάδες ΦΔ: Πολύ δραστήριοι, Λίγο δραστήριοι 32

33 Ηλικία & Φυσική δραστηριότητα Ερευνητικά δεδομένα (συνέχεια) Συμπεράσματα: η ηλικία επηρεάζει την απόδοση περισσότερο στις πιο περίπλοκες δοκιμασίες. η φυσική δραστηριότητα δεν ακολούθησε αυτή τη σχέση, πιθανά γιατί τα άτομα είχαν αυξημένη γνωστική δραστηριότητα. 33

34 Φυσική δραστηριότητα και γνωστική λειτουργία ατόμων τρίτης ηλικίας Ανασκόπηση ερευνών (Ζήση κ.ά., 2003) 18 έρευνες Παρεμβατικές μελέτες (προγράμματα άσκησης Μελέτες συσχέτισης Ηλικία συμμετεχόντων > 50 ετών 34

35 Φυσική δραστηριότητα και γνωστική λειτουργία ατόμων τρίτης ηλικίας Ανασκόπηση ερευνών - Παρεμβατικές μελέτες (Ζήση κ.ά., 2003) Το χρονικό διάστημα του προγράμματος που εφαρμόζεται, φαίνεται να είναι καθοριστικός παράγοντας για την εμφάνιση σημαντικών επιδράσεων. Όταν η παρέμβαση διαρκεί ένα έτος ή περισσότερο, εμφανίζεται βελτίωση του απλού χρόνου αντίδρασης. Όταν το χρονικό διάστημα της παρέμβασης διαρκεί λιγότερο από δύο μήνες, ο χρόνος αντίδρασης δεν βελτιώνεται σημαντικά εκτός και αν το επίπεδο φυσικής κατάστασης των συμμετεχόντων είναι πολύ χαμηλό. 35

36 Φυσική δραστηριότητα και γνωστική λειτουργία ατόμων τρίτης ηλικίας Ανασκόπηση ερευνών - Μελέτες συσχέτισης (Ζήση κ.ά., 2003) Υψηλά επίπεδα φυσικής δραστηριότητας έχουν θετική επίδραση στις γνωστικές λειτουργίες των ηλικιωμένων, ειδικά στις δεξιότητες που οι απαιτήσεις για προσοχή είναι αυξημένες, όπως είναι ο χρόνος αντίδρασης με επιλογή και η δοκιμασία αντικατάστασης συμβόλων. Ο απλός χρόνος αντίδρασης σε οπτικό ερέθισμα θεωρείται ότι επηρεάζεται μόνο από τη συστηματική συμμετοχή σε έντονες φυσικές δραστηριότητες. Η φυσική δραστηριότητα μπορεί να περιορίσει την επιβράδυνση του χρόνου αντίδρασης, που παρατηρείται με την γήρανση, μέσα από επιδράσεις στις κεντρικές λειτουργίες. 36

37 Σχεδιασμός προγραμμάτων άσκησης σε άτομα με γνωστικές διαταραχές Πρακτικές Εφαρμογές

38 Άσκηση σε άτομα με γνωστικές διαταραχές Τα άτομα με γνωστικές διαταραχές, π.χ. άνοια, χρειάζονται: περισσότερη καθοδήγηση για να μάθουν τις ασκήσεις περισσότερο χρόνο για να κάνουν τις ασκήσεις γι’ αυτό θα πρέπει να ασκούνται ξεχωριστά από τα άτομα που δεν αντιμετωπίζουν τέτοια προβλήματα. Προτεινόμενο πρόγραμμα: Remember to function Στόχος: Περιορισμός ενοχλητικών συμπτωμάτων - Διατήρηση της λειτουργικότητας και της ποιότητας ζωής. 38

39 Πρόγραμμα άσκησης “Remember to function” Απευθύνεται σε άτομα με: άνοια ή νόσο Alzheimer προβλήματα μνήμης προβλήματα στη γνωστική λειτουργία προβλήματα συμπεριφοράς (περιπλάνηση, επιθετικότητα). Απώτερος σκοπός είναι η διατήρηση της ποιότητας ζωής και της ψυχικής ευεξίας. Οι ασκήσεις είναι τέτοιες ώστε να μπορούν να τις εκτελούν όλα τα άτομα και να έχουν έτσι το αίσθημα της επίτευξης. 39

40 “Remember to function” Πρακτικά οφέλη του προγράμματος περιορίζει την περιπλάνηση και την λεκτική και φυσική επιθετικότητα βελτιώνει τον ύπνο βελτιώνει την ισορροπία και περιορίζει την πιθανότητα πτώσεων αυξάνει τη δυνατότητα πραγματοποίησης καθημερινών δραστηριοτήτων Παρέχει δομημένες καθημερινές ρουτίνες Βελτιώνει τη γνωστική λειτουργία Αυξάνει την ενεργειακή δαπάνη 40

41 “Remember to function” Προθέρμανση κύκλοι ώμων διατάσεις λαιμού διατάσεις χεριών Αγκαλιές κύκλοι και εκτάσεις καρπών κύκλοι αστραγάλων Διατάσεις ποδιών Φτέρνες δάχτυλα 41

42 “Remember to function” Ασκήσεις με μεγάλες μπάλες 42 Brill, P.A. (2004). Functional fitness for older adults. Champaign, IL: Human Kinetics.

43 “Remember to function” Ασκήσεις με μικρές μπάλες 43 Brill, P.A. (2004). Functional fitness for older adults. Champaign, IL: Human Kinetics.

44 “Remember to function” Ασκήσεις από όρθια θέση 44 Brill, P.A. (2004). Functional fitness for older adults. Champaign, IL: Human Kinetics.

45 “Remember to function” Αποθεραπεία κύκλοι ώμων διατάσεις χεριών ωθήσεις με τα χέρια Αγκαλιές κύκλοι και εκτάσεις καρπών Βαθιές αναπνοές 45 Σημαντικό: Μεγαλύτερα οφέλη επιτυγχάνονται με καθημερινή εξάσκηση

46 Τέλος Ενότητας ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ