Νοσηλευτική Ψυχικής Υγείας Νευρολογική Νοσηλευτική Ενότητα 5: Ψυχοσωματικές σχέσεις και διαταραχές Δρ. Χρυσούλα Νταφογιάννη, Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήμα.

Παρουσίαση με θέμα: "Νοσηλευτική Ψυχικής Υγείας Νευρολογική Νοσηλευτική Ενότητα 5: Ψυχοσωματικές σχέσεις και διαταραχές Δρ. Χρυσούλα Νταφογιάννη, Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήμα."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Νοσηλευτική Ψυχικής Υγείας Νευρολογική Νοσηλευτική Ενότητα 5: Ψυχοσωματικές σχέσεις και διαταραχές Δρ. Χρυσούλα Νταφογιάννη, Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήμα Νοσηλευτικής Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθήνας Το περιεχόμενο του μαθήματος διατίθεται με άδεια Creative Commons εκτός και αν αναφέρεται διαφορετικά Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

2 Περίγραμμα της Ενότητας  Αναλυτική Περιγραφή Ενότητας,  Στόχοι Ενότητας,  Εκπαιδευτικοί Σκοποί του μαθήματος,  Σύντομη ανασκόπηση,  Οριοθέτηση Ορολογίας,  Οδηγός της συμπτωματολογίας της ψυχοσωματικής σχέσης και διαταραχής στο παιδί και στον ενήλικα,  Επισκόπηση,  Διάγνωση,  Θεραπεία – ψυχοθεραπεία. 1

3 Αναλυτική Περιγραφή Ενότητας Η 5 Η Ενότητα περιλαμβάνει την οριοθέτηση της ορολογίας των σωματόμορφων διαταραχών. Αναλύονται τα Δύο Μοντέλα Σωματοποίησης κατά Freud. Αναλύεται η έννοια του σωματικού συμπτώματος. Εμπεριέχει τα χαρακτηριστικά των σωματόμορφων διαταραχών. Αναφέρονται οι κλινικές εκδηλώσεις του κωλικού των τριών μηνών, του αυτολικνίσματος, του μηρυκασμού, του βρογχικού άσθματος, του πεπτικού έλκους και ελκώδους κολίτιδα. 2

4 Στόχοι Ενότητας Μετά από την παρακολούθηση και τη μελέτη του μαθήματος, ο φοιτητής νοσηλευτικής θα είναι σε θέση να ορίζει τι είναι σωματόμορφες διαταραχές. Να αναλύει τα Δύο Μοντέλα Σωματοποίησης κατά Freud. Να αναλύει την έννοια του σωματικού συμπτώματος. Να αναφέρει τα χαρακτηριστικά των σωματόμορφων διαταραχών. Να αναφέρει τις κλινικές εκδηλώσεις των κωλικών των βρεφών τριών μηνών, του αυτολικνίσματος, του μηρυκασμού, του βρογχικού άσθματος, του πεπτικού έλκους και της ελκώδους κολίτιδα. Να σχεδιάσει τέσσερις νοσηλευτικές παρεμβάσεις για τις σωματόμορφες διαταραχές. Να περιγράψει πέντε χαρακτηριστικά που εμφανίζονται στις σωματόμορφες διαταραχές. Να εξηγήσει τις υποστηρικτικές παρεμβάσεις στην αυτιστική συμπεριφορά. Να σχεδιάσει τέσσερις στρατηγικές παρέμβασης που εφαρμόζονται σε παιδιά με σωματόμορφες διαταραχές. 3

5 Εκπαιδευτικοί σκοποί του μαθήματος 1/2 Μετά από την παρακολούθηση και μελέτη του μαθήματος, ο φοιτητής θα είναι σε θέση να:  Να σχεδιάσει τρεις στρατηγικές παρέμβασης για τα άτομο που πάσχουν από σωματόμορφες διαταραχές.  Αναφέρει πέντε χαρακτηριστικά που σχετίζονται με τις σωματόμορφες διαταραχές.  Σχεδιάσει τρεις στρατηγικές παρέμβασης για τα άτομα που πάσχουν από σωματόμορφες διαταραχές. 4

6 Μετά από την παρακολούθηση και μελέτη του μαθήματος ο φοιτητής θα είναι σε θέση να: Σχεδιάσει τέσσερις νοσηλευτικές παρεμβάσεις για τις ψυχοσωματικές σχέσεις κάθε ηλικιακή ομάδα, Εκτιμήσει τον κίνδυνο σε μια ψυχοσωματική σχέση, Εξηγήσει τις υποστηρικτικές παρεμβάσεις, Σχεδιάσει τέσσερις στρατηγικές παρέμβασης που εφαρμόζονται σε παιδιά με ψυχοσωματικές διαταραχές, Εφαρμόσει τη νοσηλευτική διεργασία κατά τη φροντίδα του ασθενή με ψυχοσωματικές διαταραχές. 5 Εκπαιδευτικοί σκοποί του μαθήματος 2/2

7 Επισκόπηση 1/2 Οι σωματόμορφες διαταραχές αποτελούν μια ομάδα ασθενειών, στις οποίες δεν υπάρχει καμία οργανική ένδειξη δυσλειτουργία για τα σωματικά συμπτώματα που εμφανίζει το άτομο. Τα σωματικά συμπτώματα δεν έχουν καμία απολύτως οργανική βάση. Για παράδειγμα, οι αντικειμενικές διαγνωστικές εξετάσεις δεν αποκαλύπτουν καμία δομική ή λειτουργική διαταραχή. Τα σωματικά συμπτώματα για τα οποία δεν υπάρχει καμία οργανική βάση, επιτρέπουν στα άτομα να ικανοποιήσουν την ανάγκη του για εξάρτηση από τους άλλους, χωρίς να χρειάζεται να παραδεχτούν ότι έχουν τέτοιου είδους ανάγκη. 6

8 Επισκόπηση 2/2 Τα άτομα με σωματόμορφες διαταραχές δεν εκφράζουν τις συναισθηματικές ανάγκες ή τα προβλήματα τους. Οι σωματόμορφες διαταραχές, στις οποίες δεν υπάρχει οργανική αιτιολογία για τα σωματικά συμπτώματα, ενδέχεται να εκδηλωθούν έπειτα από μια σωματική ασθένεια ή τραυματισμό. Οι σωματοποιητικές διαταραχές, οι οποίες χαρακτηρίζονται από πολλαπλά παράπονα του ατόμου για ποικίλες ενοχλήσεις σε πολλαπλά συστήματα του οργανισμού, είναι πιο συχνές στις γυναίκες από ότι στους άνδρες. 7

9 Οριοθέτηση Ορολογίας 1/2 Αρχικά ο όρος σωματοποίηση, χρησιμοποιήθηκε για να δηλώνει παθήσεις μιας ετερογενούς ομάδας όπως το βρογχικό άσθμα, ιδιοπαθής υπέρταση, η ελκώδης κολίτιδα, ο υπερθυρεοειδισμός, η νευροδερματίτιδα και το έλκος βολβού δωδεκαδακτύλου. Ο όρος ψυχοσωματική νόσος χρησιμοποιήθηκε από τον Heinroth 1918. Ο Felix Deutch, 1922 εισήγαγε την ψυχανάλυση στην ψυχοσωματική νόσο. 8

10 Οριοθέτηση Ορολογίας 2/2  Κοινά Χαρακτηριστικά των παθήσεων της ετερογενούς ομάδας:  Τα συμπτώματά τους μπορούν να ερμηνευτούν ως εκδηλώσεις των ειδικών ασύνειδων ψυχοσυγκρούσεων του ασθενή, ο οποίες ξεχωρίζουν από οργανικές νόσους.  Οι κλινικές εικόνες τους συνοδεύονται από διαταραχές της φυσιολογίας και της ιστολογίας του οργανισμού.  Εκδηλώνονται, επιδεινώνονται, χρονίζουν ή βελτιώνονται σε σχέση με καταστάσεις εσωτερικής πίεσης (στρες ) που προκύπτουν από την αλληλεπίδραση αντίξοων εσωτερικών και εξωτερικών συνθηκών. 9

11 Τα Δύο Μοντέλα Σωματοποίησης κατά Freud 1/4 Ο όρος σωματοποίηση, ο οποίος χρησιμοποιήθηκε από τον Stekel, δηλώνει γενικά την τάση του ατόμου να βιώνει και να εκφράζει θυμικές καταστάσεις ως αισθήσεις του σώματος ή αλλαγές της λειτουργίας του. Ο Freud ονόμασε σύνορα μεταξύ του «σωματικού και του ψυχικού» για να κατανοήσει ότι ο ψυχισμός πηγάζει και αναπτύσσεται από τις σωματικές διεργασίες. 10

12 Ο Freud, μεταξύ σωματικών διεργασιών και ψυχισμού τοποθέτηση την ενόρμηση η οποία «δεν μπορεί ποτέ να γίνει αντικείμενο της συνείδησης, παρά μόνο αναπαράστασης». Ο Freud, διέκρινε δύο είδη σωματοποίησης: την υστερία και τις πραγματικές – σύγχρονες (actual) νευρώσεις. 11 Τα Δύο Μοντέλα Σωματοποίησης κατά Freud 2/4

13 Στην υστερία, τα συμπτώματα είναι συμβολικά, «το σώμα δανείζει τον εαυτό και τις λειτουργίες του στο νου» για να εκφράσει τις επιθυμίες του και τις συγκρούσεις του. Στην υστερία «διηγούνται μια ιστορία: ο ήρωας – ένοχο θύμα απαγορευμένων επιθυμιών». Σε πραγματικές νευρώσεις, τα συμπτώματα είναι κυρίως σωματικά, διαταραχές της φυσιολογίας, «άδεια από συμβολισμό». 12 Τα Δύο Μοντέλα Σωματοποίησης κατά Freud 3/4

14 Στην παθολογία λοιπόν η εξέλιξη αλληλοσύνδεσης σώματος και ψυχισμού δεν έχει εξασφαλιστεί με αποτέλεσμα παθολογικές σχέσεις του ατόμου που οδηγούν σε ναρκισσιστικό αδιέξοδο. Η συνέπεια αυτού του αδιεξόδου είναι μια ψυχοσωματική νόσος που σκοπό έχει να αποκαταστήσει την αλληλοσύνδεση μεταξύ σώματος και ψυχισμού. 13 Τα Δύο Μοντέλα Σωματοποίησης κατά Freud 4/4

15 Το ψυχοσωματικό σύμπτωμα δεν είναι άμυνα εναντίον ενός συναισθήματος αλλά αποτέλεσμα ενός συναισθήματος που γίνεται αφόρητο. Άλλη επιστημονική άποψη υποστηρίζει ότι ο ασθενής αναπτύσσει το ψυχοσωματικό σύμπτωμα όχι για να αποφύγει το συναίσθημα του ψυχικού πόνου, αλλά επειδή είναι ανίκανος να το βιώσει εσωτερικά. 14 Η Έννοια του Ψυχοσωματικού Συμπτώματος 1/2

16 Ας χρησιμοποιήσουμε ένα παράδειγμα σύμφωνα με τον Wisdom όταν ένα πεινασμένο λιοντάρι εμφανίζεται ξαφνικά στο δωμάτιο σου έτοιμο να ορμήσει πάνω σου να σε κατασπαράξει, δεν αντιδράς με ενοχή ούτε με άγχος ευνουχισμού. Αντιδράς σωματικά στην απειλή της υπόστασής σου. Η σωματική αυτή αντίδραση, που διαρκεί στο χρόνο, έχει ως επακόλουθο το ψυχοσωματικό σύμπτωμα. 15 Η Έννοια του Ψυχοσωματικού Συμπτώματος 2/2

17 Κλινικές Εκδηλώσεις: Ο Κολικός των τριών μηνών Ο κολικός των τριών μηνών συμβαίνει στην κρίσιμη φάση μιας αλλαγής στη σχέση μωρού – μητέρας που συμπίπτει με την κατάκτηση μια στοιχειώδους νοητικής και ψυχικής δομής, ικανής να απελευθερώσει τη μητέρα από τη συνεχή της παρουσία. Σε αυτή την περίπτωση ενδείκνυται να χρησιμοποιηθεί προσωρινά ένα άλλο πρόσωπο, υποκατάστατο της μητέρας, για να βοηθήσει το μωρό και τη μητέρα κατά τη μεταβατική αυτή περίοδο, να τους δώσει χρόνο να αποκτήσουν μια καινούργια ισορροπία στη σχέση τους, η οποία θα προάγει την εξέλιξη προς την αυτονομία, ενώ θα υποστηρίζει την ασφάλεια και θα ανακουφίζει το άγχος. Όταν η ενδοβολή της μητρικής μέριμνας θα αποκτήσει πιο σταθερή θέση στο μωρό, η παρέμβαση αυτή δε θα χρειάζεται. 16

18 Κατά το αυτολίκνισμα το μωρό κουνάει ρυθμικά το σώμα του μιμούμενο το νανούρισμα στην αγκαλιά της μητέρας. Σύμφωνα με την Gaddini η δράση μιας παθολογικής μιμητικής φαντασίωσης κατά την οποία το μωρό γίνεται η μητέρα του που απουσιάζει και έτσι χάνει τον εαυτό του. Με το αυτολίκνισμα υποθέτουμε ότι το μωρό ξαναβρίσκει στη φαντασία του τη μητέρα. Χαρακτηριστικό είναι η μη χρησιμοποίηση μεταβατικών αντικειμένων από αυτά τα παιδιά. 17 Κλινικές Εκδηλώσεις: Αυτολίκνισμα

19 Το μωρό, κατά τον μηρυκασμό, ηθελημένα αναμασά την τροφή του που έχει προηγουμένως καταποθεί και εξεμεθεί στο στόμα. Συμβαίνει σε ηλικία τριών έως τεσσάρων μηνών. Στην αυτιστική αυτή συμπεριφορά της αυτοθρέψης το μωρό το μωρό αποκτά έναν παντοδύναμο αυτοέλεγχο. «Φαντασιώνει, παθολογικά ότι είναι αυτό το ίδιο η μητέρα του που το θηλάζει» αναβιώνοντας την εμπειρία που είχε με τη μητέρα κατά ην παντοδύναμη συγχώνευση του μαζί της. Το μωρό, μετά τη διακοπή του θηλασμού ή απουσία της μητέρας, λόγω ασχολίας έξω από το σπίτι, αρχίζει να κάνει εμέτους και σύντομα αρχίζει με κάθε εμετό να αναμασά την τροφή. Το παιδί απορρίπτει τη μητέρα με τον εμετό και με το μηρυκασμό επαναδημιουργεί την προηγούμενη σωματική εμπειρία μαζί της. Δημιουργεί ένα κέλυφος που το προστατεύει από την τραυματική κατάσταση της απουσίας. 18 Κλινικές Εκδηλώσεις: Μηρυκασμός 1/2

20 Η θεραπευτική αντιμετώπιση του μηρυκασμού αποσκοπεί στην υποστήριξη της σχέσης μητέρας – παιδιού. Χρησιμοποιείται η σημασία που έχει το παιδί για τη μητέρα ως μοχλός για την κινητοποίησή της για να αποφύγει την αποξένωση του παιδιού. Να έχει αισθητή παρουσία, χωρίς να απαγορεύει όλες τις ομαλές αυτοερωτικές δραστηριότητες του μωρού. 19 Κλινικές Εκδηλώσεις: Μηρυκασμός 2/2

21 Είναι μια συγγενής πάθηση με παθογνωμονικό χαρακτήρα η οποία αρχίζει στην ηλικία των 6 και 12 μηνών. Έχει υποτεθεί ότι υπάρχει μια διαταραχή της σχέσης μητέρας – παιδιού με αποτέλεσμα την ανεπαρκή σωματική επαφή και διαταραχή της ανάπτυξης του εγώ. Η μητέρα υποφέρει από έντονα αισθήματα ενοχής και το παιδί από την απροθυμία της μητέρας να το αγγίξει. Και οι δύο έχουν έντονη επιθυμία και ταυτόχρονα φόβο να αφοσιωθούν ο ένας στον άλλον. 20 Κλινικές Εκδηλώσεις: Ατοπική Δερματίτιδα 1/2

22 Στους θεραπευτικούς χειρισμούς περιλαμβάνεται η υποστήριξη προς τη μητέρα από τον πατέρα, ώστε να αισθανθεί πιο ασφαλής, λιγότερο αγχώδης και να αποκτήσει ευελιξία μπροστά στις συναισθηματικές απαιτήσεις εξάρτησης του παιδιού που τη φέρνουν αντιμέτωπη με τις δικές της άλυτες συγκρούσεις σχετικά με την αφοσίωση και την εξάρτηση. Το παιδί χρειάζεται να αναπτύξει μια πιο καλή εικόνα του σώματός του και πιο σταθερή σχέση αυοεκτίμησης. 21 Κλινικές Εκδηλώσεις: Ατοπική Δερματίτιδα 2/2

23 Το βρογχικό άσθμα είναι η πιο συχνή σωματική πάθηση στα παιδιά με συχνότητα 2%. Ψυχοδυναμικά, η ασθματική κρίση έχει ερμηνευτεί ως το αποτέλεσμα μιας υποκείμενης κατάθλιψης ή ως έκβαση « ενός κλάματος που δεν μπορεί να εκδηλωθεί». Το παιδί αισθάνεται απειλή ότι θα χάσει τη μητέρα του, συνήθως εξαιτίας της ανάδυσης μέσα του ερωτικών επιθυμιών. Δεν μπορεί, όμως να κλάψει καν να λυπηθεί. Η δομή του ψυχισμού του δεν επιτρέπει την εμπειρία της απώλειας του αντικειμένου. Βρίσκεται σε αδιέξοδο. 22 Κλινικές Εκδηλώσεις: Βρογχικό Άσθμα 1/2

24 Οι θεραπευτικοί χειρισμοί απευθύνονται σε όλη την κλίμακα των δευτερογενών αντιδράσεων που εμφανίζει η οικογένεια, η οποία αντιμετωπίζει μια χρόνια κατάσταση που την καταλαβαίνει και είναι πέρα από τον έλεγχό της. 23 Κλινικές Εκδηλώσεις: Βρογχικό Άσθμα 2/2

25 Το πεπτικό έλκος εμφανίζεται πιο συχνά στο βολβό του δωδεκαδακτύλου με κύριο σύμπτωμα τον κοιλιακό πόνο. Χαρακτηρίζεται από αύξηση της έκκρισης της πεψίνης και του γαστρικού υγρού. Το άτομο με έλκος δωδεκαδακτύλου κατέχεται από μια βαθιά ασυνείδητη επιθυμία να είναι εξαρτημένο, να ενωθεί συμβιωτικά με τη μητέρα και να φροντίζεται παθητικά από το περιβάλλον του. Ταυτόχρονα το άτομο απαρνιέται αυτή την επιθυμία και αναπτύσσει μια ανεξάρτητη και ανταγωνιστική συμπεριφορά. 24 Κλινικές Εκδηλώσεις: Πεπτικό έλκος

26 Η ελκώδης κολίτιδα είναι μια σοβαρή πάθηση του παχέως εντέρου και του ορθού με χρόνια πορεία και με περιόδους υποτροπών και εξάρσεων. Εμφανίζεται μετά την ηλικία των 9 ετών. Η ελκώδης κολίτιδα συσχετίζεται με συναισθηματικές αντιδράσεις και παράγοντες εσωτερικής πίεσης. Οι ασθενείς με ελκώδη κολίτιδα είναι μεθοδικοί, ενεργητικοί και ικανοί. Οι ασθενείς αυτοί εμφανίζουν χαρακτηριστικά ψυχαναγκαστικής και εξαρτημένης προσωπικότητας, με τάση να ελέγχουν τον εαυτό τους. 25 Κλινικές Εκδηλώσεις: Ελκώδης Κολίτιδα

27 Συνηθέστερα οργανικά συστήματα που εκδηλώνονται τα συμπτώματα των σωματόμορφων διαταραχών Καρδιαγγειακό Σύστημα. Μυοσκελετικό Σύστημα. Αναπνευστικό Σύστημα. Γαστρεντερικό Σύστημα. Καλυπτήριο Σύστημα. Γεννητικό και Ουροποιητικό Σύστημα. 26 Οργανικά συστήματαΣύμπτωμα Συγκοπτικό επεισόδιο, υπέρταση, ημικρανία, ταχυκαρδία. Οσφυαλγία, κόπωση, κεφαλαλγία, υπερένταση, τρόμος. Βρογχόσπασμος, δύσπνοια, υπέρπνοια. Μετεωρισμός, ναυτία, δυσκοιλιότητα, δυσκολίες στην κατάποση, κοιλιακός πόνος. Κνησμός. Δυσκολία στην αποβολή ούρων, διαταραχές στον έμμηνο κύκλο, σεξουαλική δυσλειτουργία, πόνος στην περιοχή της πυέλου.

28 Σύμφωνα με τον Ιπποκράτη, είναι πιο σημαντικό να γνωρίζουμε τι είδους άνθρωπος έχει μια πάθηση παρά τι είδους πάθηση έχει ένα άνθρωπος. Αυτό επεκτεινόμενο είναι πιο σημαντικό ποια είναι η προσωπικότητα του γιατρού που εφαρμόζει μια θεραπευτική μέθοδο παρά τι είδους θεραπεία εφαρμόζει ο γιατρός. Θεραπευτική αντιμετώπιση σημαίνει ενδιαφέρον, έρευνα, ενθουσιασμός και πίεση στις σχέσεις (εσωτερικές και διαπροσωπικές) και στην κινητοποίησή τους, γεγονός που δεν το χωράει ο νους των ψυχοσωματικών που σκέφτονται γραμμικά και πραγματιστικά. 27 Θεραπευτικοί Χειρισμοί στα ψυχοσωματικά Νοσήματα

29 Σχεδιασμός και Εφαρμογή Νοσηλευτικής Φροντίδας 1/3 Ειδικές Στρατηγικές: Εγκατάσταση θεραπευτικής σχέσης εμπιστοσύνης – Αποφύγετε να χαρακτηρίσετε τα σωματικά συμπτώματα του ατόμου ως «φανταστικά». – Επισημάνετε ότι τα συμπτώματα δεν αποτελούν προσπάθεια του ατόμου να κερδίσει την προσοχή. – Να αποδέχεστε την πραγματικότητα των συμπτωμάτων όπως την παρουσιάζει το άτομο, αποφεύγοντας τις διαφωνίες. Εκπαίδευση του ατόμου. – Εξηγήστε στο άτομο τα σωματικά του συμπτώματα, χρησιμοποιώντας κατανοητή γλώσσα. 28

30 Παρουσιάστε τα σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα σχετικά με την αλληλεπίδραση νου - σώματος, δίνοντας έμφαση στον τρόπο που το στρες και το άγχος επηρεάζουν τη λειτουργία του οργανισμού. Εκπαιδεύετε το άτομο με μεθόδους μείωσης της σωματικής δυσφορίας, περιλαμβάνοντας την εκμάθηση τεχνικών χαλάρωσης, νοερής απεικόνισης, στρατηγικών βελτίωσης των δεξιοτήτων και σωματικής άσκησης. 29 Σχεδιασμός και Εφαρμογή Νοσηλευτικής Φροντίδας 2/3

31 Ενθάρρυνση του ατόμου να εκφράζει λεκτικά τις σκέψεις και τα συναισθήματά του, τα γεγονότα της ζωής και τους παράγοντες έντασης που βιώνει. Καθοδήγηση του ατόμου να χρησιμοποιήσει τη μέθοδο επίλυσης προβλημάτων για την αντιμετώπιση των ζητημάτων που προκύπτουν από συγκεκριμένες συγκρούσεις και καταστάσεις. Ενεργοποίηση στρατηγικών αυτοφροντίδας. Τροποποιήστε το σχέδιο σωματικής άσκησης δραστηριότητας, ώστε να ταιριάζει στη φυσική κατάσταση του συγκεκριμένου ατομου. 30 Σχεδιασμός και Εφαρμογή Νοσηλευτικής Φροντίδας 3/3

32 Συμπέρασμα Συμπερασματικά διαπιστώνεται ότι οι σωματόμορφες διαταραχές τόσο στην παιδική ηλικία όσο και στην ενήλικη ζωή απαιτεί μια ειδική προσέγγιση τόσο του ίδιου του ατόμου όσο και της οικογένειας προκειμένου να κατανοήσουν την δυνατότητα που έχουν και τα δύο μέρη να βοηθήσουν στην επίλυση του προβλήματος και στην αυτοθεραπεία του ατόμου μέσα και από την υποστήριξη της οικογένειας. 31

33 Βιβλιογραφία American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 5th Edition (DSM-5), 5 th Edition. Washington, DC: Author. http://www.terapiacognitiva.eu/dwl/dsm5/DSM-5.pdf http://www.terapiacognitiva.eu/dwl/dsm5/DSM-5.pdf Thomas A. Widiger and Douglas B. Samuel, 2005. Diagnostic Categories or Dimensions? A Question for the Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders—Fifth Edition. Journal and abnormal Psychology, vol. 114, no 5, 494-104. Γιάννης Τσιάντης, Σωτήρης Μανωλόπουλος. Σύγχρονα Θέματα Παιδοψυχιατρικής, Δεύτερος Τόμος, Δεύτερο Μέρος, Ψυχοπαθολογία. 1998, Εκδόσεις Καστανιώτη. Mary Ann Hogan. Νοσηλευτική Ψυχικής Υγείας. Ανασκοπήσεις και Αιτιολογήσεις 2008. Εκδόσεις Π.Χ. Πασχαλίδης. Δ. Αναγνωστόπουλος – Α. Παπαγεωργίου. Νοσηλευτική Ψυχικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου. Αθήνα 2010. Εκδόσεις Βήτα. Eby Brown. Η Νοσηλευτική στην Ψυχική Υγεία. Αθήνα 2009, Ιατρικές Εκδόσεις Δ. Λαγός. 32

34 Τέλος Ενότητας

35 Σημειώματα

36 Σημείωμα Αναφοράς Copyright Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας, Χρυσούλα Νταφογιάννη 2014. Χρυσούλα Νταφογιάννη. «Νοσηλευτική Ψυχικής Υγείας / Νευρολογική Νοσηλευτική. Ενότητα 5: Ψυχοσωματικές σχέσεις και διαταραχές». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: ocp.teiath.gr.ocp.teiath.gr

37 Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό. Οι όροι χρήσης των έργων τρίτων επεξηγούνται στη διαφάνεια «Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων». Τα έργα για τα οποία έχει ζητηθεί και δοθεί άδεια αναφέρονται στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.

38 Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων Δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, παρά μόνο εάν ζητηθεί εκ νέου άδεια από το δημιουργό. © διαθέσιμο με άδεια CC-BY διαθέσιμο με άδεια CC-BY-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου και η δημιουργία παραγώγων αυτού με απλή αναφορά του δημιουργού. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού, και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-ND Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η δημιουργία παραγώγων του έργου. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-ND Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου και η δημιουργία παραγώγων του. διαθέσιμο με άδεια CC0 Public Domain διαθέσιμο ως κοινό κτήμα Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού. χωρίς σήμανσηΣυνήθως δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου.

39 Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει:  το Σημείωμα Αναφοράς  το Σημείωμα Αδειοδότησης  τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων  το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.

40 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.