Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική θεραπεία: Βασικές Αρχές και εισαγωγή στα βασικά θεραπευτικά εργαλεία Ντιάνα Χαρίλα Δρ. Κλινικής Ψυχολογίας.

Παρουσίαση με θέμα: "Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική θεραπεία: Βασικές Αρχές και εισαγωγή στα βασικά θεραπευτικά εργαλεία Ντιάνα Χαρίλα Δρ. Κλινικής Ψυχολογίας."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική θεραπεία: Βασικές Αρχές και εισαγωγή στα βασικά θεραπευτικά εργαλεία Ντιάνα Χαρίλα Δρ. Κλινικής Ψυχολογίας

2 Βασικές αρχές της Γ/Σ Ψυχοθεραπείας Ι Η Γνωσιακή Ψυχοθεραπεία βασίζεται στο γνωσιακό μοντέλο για τις συναισθηματικές διαταραχές. Η θεραπευτική σχέση είναι απαραίτητη για την αποτελεσματική Γνωσιακή Ψυχοθεραπεία. Η θεραπεία είναι μια συνεργατική προσπάθεια μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου. Η Γνωσιακή Ψυχοθεραπεία χρησιμοποιεί κυρίως την Σωκρατική μέθοδο. Η Γνωσιακή Ψυχοθεραπεία είναι δομημένη και κατευθυνόμενη. Η Γνωσιακή Ψυχοθεραπεία επικεντρώνεται στο πρόβλημα. Η εργασία στο σπίτι είναι σημαντικός παράγοντας.

3 Βασικές αρχές της Γ/Σ Ψυχοθεραπείας ΙΙ Η Γνωσιακή Ψυχοθεραπεία προχωράει σύμφωνα με τον θεραπευτικό σχεδιασμό, προϊόν συνεργασίας θεραπευτή-θεραπευόμενου. Η Γνωσιακή Ψυχοθεραπεία χρησιμοποιεί τεχνικές επίλυσης προβλήματος Κάνει κατάτμηση του προβλήματος σε εύκολες να αντιμετωπιστούν μονάδες. Αναγνωρίζει σκέψεις και πίστεις που εμποδίζουν την επίλυση του προβλήματος. Η Γνωσιακή Ψυχοθεραπεία χρησιμοποιεί μια ποικιλία από γνωσιακές και συμπεριφοριστικές τεχνικές. Οι θεραπευτικές τεχνικές, ακόμα και οι συμπεριφοριστικές, παρουσιάζονται μέσα στο γνωσιακό πλαίσιο

4 Τι είναι η Γ/Σ θεραπεία Γνωσιακή προσέγγιση είναι κάθε ψυχολογική προσέγγιση που παραδέχεται την άποψη πως η νοητική αναπαράσταση του εξωτερικού κόσμου ασκεί αποφασιστικό ρόλο στην ανθρώπινη συμπεριφορά και πως η κατανόηση και τροποποίηση της συμπεριφοράς επιτυγχάνεται μέσα από την κατανόηση της νοητικής αναπαράστασης. H γνωσιακή θεραπεία δίνει έμφαση στο ρόλο του συλλογισμού στη μάθηση, δηλαδή στο ρόλο των γνωσιακών και συμβολικών διαδικασιών που επιδρούν στη συμπεριφορά. Οι διαδικασίες αυτές περιλαμβάνουν αντίληψη και επεξεργασία των γεγονότων που συμβαίνουν στο περιβάλλον, συστήματα αξιών και αντιλήψεων, σκέψεις, σχεδιασμό, λύση προβλημάτων κλπ. Εάν κατανοήσουμε τα γεγονότα που συνέβησαν στο περιβάλλον του, χωρίς να πάρουμε υπόψη μας την αλληλεπίδραση ανάμεσα στις γνωσιακές διαδικασίες και το περιβάλλον, τότε δεν θα μπορούμε να επεξηγήσουμε επαρκώς τη συμπεριφορά του ατόμου. Η γνωσιακή-συμπεριφοριστική θεραπεία, αποτελεί ένα συγκερασμό συμπεριφοριστικών και γνωσιακών στρατηγικών, oι οποίες στοχεύουν στην καταγραφή και τροποποίηση των νοητικών (γνωσιακών) συστημάτων του πελάτη έτσι ώστε να επιτευχθεί η γνωσιακή και συμπεριφοριστική αλλαγή.

5 Βασικές αρχές Η γνωστική λειτουργία επηρεάζει τη συμπεριφορά Η γνωστική λειτουργία μπορεί να μεταβληθεί και να ελεγχθεί Οι επιθυμητές αλλαγές στη συμπεριφορά μπορούν να προκληθούν από γνωστικές αλλαγές

6 Βασικές επιρροές I 1. Μέθοδοι αυτοδιαχείρισης Η θεραπεία αυτοδιαχείρισης βασίζεται στον συμμετοχικό ρόλο του πελάτη, καθώς και στην σπουδαιότητα της υπευθυνότητας του πελάτη. Το θεραπευτικό περιβάλλον αποτελεί ένα μεταβατικό υποστηρικτικό σύστημα το οποίο προετοιμάζει τον πελάτη να διαχειριστεί κοινωνικά και προσωπικά ζητήματα με πιο αποτελεσματικό τρόπο. Στη γνωσιακή-συμπεριφοριστική θεραπεία ο όρος αυτοδιαχείριση αναφέρεται: σε διαδικασίες με τις οποίες τα άτομα μπορούν να κατευθύνουν και να ελέγχουν την συμπεριφορά τους. Οι συνέπειες αυτών των διαδικασιών μπορούν να αξιολογηθούν, σε συγκεκριμένες μεθόδους στα πλαίσια του γνωσιακού- συμπεριφοριστικού μοντέλου, και σε συγκεκριμένα θεωρητικά μοντέλα διαδικασιών με τα οποία τα άτομα μπορούν να κατευθύνουν και να ελέγχουν τον εαυτό τους.

7 Βασικές επιρροές II 2. Περιεκτικό Moντέλο Αυτορρύθμισης Ο Κanfer (1970) εισήγαγε το μοντέλο της αυτορρύθμισης το οποίο αποτελεί μια προσπάθεια ερμηνείας της ανθρώπινης συμπεριφοράς στο πλαίσιο των νεοσυμπεριφοριστικών θεωριών. Η αυτορρύθμιση χρησιμοποιείται με μια πιο γενική έννοια και αναφέρεται στον ηθελημένο έλεγχο ψυχολογικών, συμπεριφοριστικών και νευροφυσιολογικών διαδικασιών. Περιλαμβάνει τρία στάδια τα οποία αλληλοσυνδέονται: η αυτοπαρατήρηση, η αυτοαξιολόγηση και ο αυτοέλεγχος.

8 Βασικές επιρροές III 3. Άσκηση στην αυτό-καθοδήγηση Σύμφωνα με τους Meichenbaum & Goodman (1971), η θεραπευτική αυτή προσέγγιση δίνει έμφαση στη σπουδαιότητα των οδηγιών του ατόμου προς τον εαυτό του. Ψυχολογικά προβλήματα μπορεί να προκαλούνται από δυσλειτουργικές αυτοαναφορές σε συγκεκριμένες προβληματικές καταστάσεις. Οι θετικές αυτοαναφορές μπορούν να αναχαιτίσουν δυσλειτουργικές αυτόματες σκέψεις. Στόχος της μεθόδου αυτής είναι ο πελάτης να αναπτύξει δεξιότητες έτσι ώστε να μπορεί να τροποποιεί την δυσλειτουργική του συμπεριφορά, να αντιμετωπίζει προβληματικές καταστάσεις και κυρίως να μάθει να τροποποιεί τις αρνητικές του αυτοαναφορές σε θετικές, έτσι ώστε να μην δυσλειτουργεί. Τα στάδια της εκπαίδευσης των πελατών στην αυτοκαθοδήγηση είναι : συγκέντρωση του πληροφοριακού υλικού, διαμόρφωση της περίπτωσης, ορισμός προβλήματος, εστίαση προσοχής, φράσεις αντιμετώπισης, διόρθωση λαθών, και αυτοενίσχυση.

9 Βασικές επιρροές V 5. Άσκηση για την αντιμετώπιση του άγχους Το πρόγραμμα άσκησης στην αντιμετώπιση του άγχους (Suinn & Richardson, 1971) στηρίζεται στην αντίληψη ότι το άγχος αποκτάται και κατέχει ιδιότητες γενίκευσης του ερεθίσματος. Οι νευροφυσιολογικές αντιδράσεις που σχετίζονται με το άγχος λειτουργούν ως ερεθίσματα τα οποία διατηρούν τις συμπεριφορές αποφυγής. Οι πελάτες, μπορούν να μάθουν να αντιδρούν σε αυτά τα ερεθίσματα με αντιδράσεις οι οποίες μειώνουν το άγχος μέσω της αμοιβαίας αναστολής. Επομένως, πρωταρχικός στόχος του προγράμματος αυτού είναι η εκπαίδευση των πελατών στην χαλάρωση και στην αντιμετώπιση του άγχους. Η έμφαση βρίσκεται στην ψυχοεκπαίδευση: Nα συνειδητοποιήσει ο πελάτης σε ποια ερεθίσματα εμφανίζεται το άγχος καθώς επίσης και τον τρόπο που οι γνωσίες και τα συναισθήματα διατηρούν το άγχος. Επίσης, να μάθει δεξιότητες αντιμετώπισης αγχογόνων καταστάσεων.

10 Βασικές επιρροές IV 4. Θεραπεία επίλυσης προβλημάτων Η θεραπεία επίλυσης προβλημάτων των D’Zurilla & Goldfried (1971) δίνει έμφαση στην αναγνώριση και εύρεση τρόπων αντιμετώπισης προβλημάτων, έτσι ώστε να επιτευχθεί η τροποποίηση της συμπεριφοράς. H επίλυση προβλημάτων έχει ορισθεί ως «η συμπεριφοριστική διαδικασία ανεξάρτητα εάν είναι φανερή ή γνωσιακή στη φύση της η οποία α) κάνει διαθέσιμη μια σειρά από δυνητικά αποτελεσματικές εναλλακτικές αντιδράσεις προκειμένου να επιλυθεί η προβληματική κατάσταση και β) αυξάνει την πιθανότητα επιλογής της πιο αποτελεσματικής αντίδρασης ανάμεσα σε ποικίλες εναλλακτικές. Η επίλυση προβλημάτων αφορά στην γνωστική ικανότητα του ατόμου να δράσει εναλλακτικά σε μια προβληματική κατάσταση και να επιλέξει την πλέον αποτελεσματική λύση, για την περίσταση. Η ικανότητα για επίλυση προβλημάτων: Βοηθά τα άτομα που δεν έχουν σημαντικά συναισθηματικά προβλήματα να μειώσουν τον κίνδυνο να αναπτύξουν. Βοηθά τα άτομα που έχουν συναισθηματικά προβλήματα να μειώσουν το μέγεθος των προβλημάτων τους. Αυξάνει την αίσθηση αυτοαποτελεσματικότητας του πελάτη, άρα σχετίζεται θετικά με την αίσθηση κοινωνικής επάρκειας και αρνητικά με την εμφάνιση ψυχοπαθολογικών συμπεριφορών.

11 Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική Θεραπεία (Beck) Στηρίζεται στο θεωρητικό υπόβαθρο πως τα συναισθήματα και οι συμπεριφορές του ατόμου καθορίζονται από τον τρόπο που δομεί τον κόσμο. Oι σκέψεις του βασίζονται στα σχήματα ή τα συμπεράσματα που έχουν δημιουργηθεί από προηγούμενες εμπειρίες καθώς και από γονεϊκές και κοινωνικές επιδράσεις. Τα ψυχολογικά προβλήματα θεωρούνται ότι πηγάζουν από λανθασμένη μάθηση και λανθασμένα συμπεράσματα στα οποία έχει καταλήξει το άτομο. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται τα σχήματα, δομές αρκετά καλά παγιωμένες στην σκέψη του ατόμου. Το μοντέλο πάνω στο οποίο στηρίζεται αυτή η άποψη είναι το μοντέλο επεξεργασίας πληροφοριών (information-processing model). Σύμφωνα μ’ αυτό, οι άνθρωποι συνεχώς συλλέγουν ερεθίσματα από το περιβάλλον και αντιδρούν σε αυτά με τρόπους που θα ενισχύσουν την επιβίωση τους. Έτσι, αντιλαμβάνονται, μεταφράζουν και ερμηνεύουν καταστάσεις, καθορίζοντας παράλληλα και τις στρατηγικές αντίδρασης τους απέναντι σε αυτές με σκοπό την προσαρμογή στο περιβάλλον τους. Οι συναισθηματικές και συμπεριφοριστικές αντιδράσεις επηρεάζονται κατά ένα μεγάλο μέρος από τις γνωσιακές εκτιμήσεις που γίνονται.

12 Σχέση σκέψης-συναισθήματος και συμπεριφοράς Συναισθήματα Συμπεριφορά Γνωσίες

13 Γνωσίες –Αυτόματες σκέψεις Βαθύτερες αντιλήψεις Σχήματα

14 Ορισμός σχημάτων Τα σχήματα αποδίδουν τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος νοεί τον εαυτό του, ως προϊόντα των εμπειριών του και του τρόπου με τον οποίο επεξεργάζεται πληροφορίες που σχετίζονται με τον ίδιο και το κοινωνικό του περιβάλλον

15 Το σχήμα στην κλινική πράξη Ερέθισμα Ενεργοποίηση σχημάτων Αντιδράσεις Συνέπειες

16 Το σχήμα στην κλινική πράξη ΙΙ Ερέθισμα Ενεργοποίηση σχημάτων Αντιδράσεις Συνέπειες Ενεργοποίηση σχημάτων Αντιδράσεις

17 Ιδιότητες σχήματος Νοητική κατασκευή από προηγούμενες εμπειρίες Οδηγεί τη διαδικασία επεξεργασίας πληροφοριών Ενεργοποιείται από ερεθίσματα Ενεργοποιείται μόνο του ή σε συνδυασμό με άλλα σχήματα Ενισχύεται ή αποδυναμώνεται από τις καταστάσεις και την επεξεργασία αυτών Αποφέρει δυσλειτουργία όταν συγκρούεται με την πραγματικότητα ή με άλλα αντίθετα σχήματα Η ενεργοποίηση του μπορεί να μπλοκάρει άλλες νοητικές διαδικασίες

18 Η προσέγγιση της διατύπωσης περίπτωσης Χρησιμοποιεί αρχές της πειραματικής ψυχολογίας και εφαρμόζει άμεσα τις αρχές της μάθησης. Ο θεραπευτής βασίζεται στους μηχανισμούς –τις θεωρίες που ερμηνεύουν την παθολογία και τις διαδικασίες αλλαγής. Επίσης χρησιμοποιεί εμπειρικές μεθόδους. Στη Γ/Σ θεραπεία, κατά την διατύπωση περίπτωσης, ο θεραπευτής στηρίζεται στις υποθέσεις που κάνει γύρω από τους μηχανισμούς οι οποίοι θεμελιώνουν την της ψυχοπαθολογία του πελάτη και τις διαδικασίες της αλλαγής του. Η κάθε κλινική περίπτωση αξιολογείται χωριστά. Ο στόχος της διατύπωσης της περίπτωσης είναι να περιγράψει τα προβλήματα που αντιμετωπίζει ο θεραπευόμενος και να χρησιμοποιήσει τη θεωρία για να αποδώσει τα αίτια και τους παράγοντες διατήρησης του προβλήματος. Ουσιαστικά, ο κεντρικός ρόλος αυτής είναι η βελτίωση του θεραπευτικού αποτελέσματος

19 Βασικές αρχές της γνωσιακής διατύπωσης(Ι) (Johnstone & Dallos, 2006) α) Η γνωσιακή διατύπωση στηρίζεται στη γνωσιακή και συμπεριφοριστική θεωρία, προκειμένου να εξηγήσει τις δυσκολίες που παρουσιάζει ο θεραπευόμενος. β) Η γνωσιακή διατύπωση διαμορφώνεται στα πλαίσια του συνεργατικού εμπειρισμού (Beck, 1995) γ) Η γνωσιακή διατύπωση συνεχώς εξελίσσεται δ) Η γνωσιακή διατύπωση θέτει το πλαίσιο για τον θεραπευτικό σχεδιασμό και προσφέρει την συλλογιστική, ώστε ο θεραπευτής να επιλέξει τις κατάλληλες τεχνικές παρέμβασης ε) Μία καλή θεραπευτική σχέση αποτελεί αναγκαία, αλλά μη επαρκή συνθήκη για την συνεργατική διαμόρφωση της γνωσιακής διατύπωσης.

20 Βασικές αρχές της γνωσιακής διατύπωσης (ΙΙ) στ) Η γνωσιακή διατύπωση επικεντρώνεται στις τρέχουσες δυσκολίες του θεραπευόμενου και σε κοινά συμφωνημένους στόχους. ζ)Η γνωσιακή διατύπωση θεωρείται συμπληρωματική της ψυχιατρικής διάγνωσης, αναπληρώνοντας μάλιστα τις ελλείψεις που παρουσιάζει η τελευταία

21 Η γνωσιακή διατύπωση περιλαμβάνει (Persons, 1989): α) τη λίστα προβλημάτων β) τον υποτιθέμενο υποκείμενο μηχανισμό, που αποτελεί το πιο ουσιαστικό μέρος της γνωσιακής διατύπωσης και συχνά έχει τη μορφή μιας κεντρικής δυσλειτουργικής πεποίθησης γ) τον τρόπο που εξηγεί πώς ο υποτιθέμενος υποκείμενος μηχανισμός οδηγεί στα προβλήματα του θεραπευόμενου δ) τους εκλυτικούς παράγοντες των παρόντων προβλημάτων ε) την προέλευση του υποκείμενου μηχανισμού στα πρώτα χρόνια της ζωής του θεραπευόμενου, όπου συνήθως οι σχέσεις του θεραπευόμενου με την οικογένειά του διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στ) τα προβλεπόμενα εμπόδια στην πορεία της θεραπείας, σύμφωνα με την διατύπωση περίπτωσης.

22 Επτά βήματα που πρέπει να ακολουθήσουν οι κλινικοί προκειμένου να αναπτύξουν μια αποτελεσματική γνωσιακή συμπεριφοριστική διατύπωση περίπτωσης ( Persons and Tompkins,2007) (1 ) την λίστα προβλημάτων (2) την αξιολόγηση των δυσκολιών του θεραπευόμενου βάσει του πενταξονικού συστήματος του DSM-IV (American Psychiatric Association (APA), 1994) (3) την επιλογή της πιο βαθιά εγκατεστημένης και κυρίαρχης διάγνωσης, που κυρίως παρεμποδίζει την λειτουργικότητα του θεραπευόμενου (4) την εφαρμογή μιας τεκμηριωμένης γνωσιακής διατύπωσης σύμφωνα με την Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική Θεωρία (5) την ενσωμάτωση των προσωπικών χαρακτηριστικών του θεραπευόμενου (6) τις υποθέσεις γύρω από τους μηχανισμούς οι οποίοι διατηρούν την διαταραχή (7) τους εκλυτικούς παράγοντες των παρόντων προβλημάτων

23 Η προσέγγιση της διατύπωσης περίπτωσης στην Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική Θεραπεία (San Francisco Bay Area Center for Cognitive Therapy Στο: Jacqueline B. Persons (2008). Αξιολόγηση Διατύπωση Θεραπευτικός Θεραπεία περίπτωσης σχεδιασμός & Διάγνωση Παρακολούθηση θεραπευτικής πορείας Τερματισμός

24 Το μοντέλο γνωσιακής διατύπωσης επιτελεί εννέα καίριους ρόλους (Persons, 1989) να κατανοήσει τις σχέσεις μεταξύ των προβλημάτων του θεραπευόμενου, καθώς η γνωσιακή διατύπωση συνδέει μεταξύ τους όλα τα προβλήματα του ατόμου να επιλέξει την μορφή θεραπείας που προκύπτει μέσα από την κατανόηση των βαθύτερων αιτιών των δυσκολιών του θεραπευόμενου, όπως για παράδειγμα ατομική ψυχοθεραπεία ή θεραπεία ζεύγους να επιλέξει έναν τρόπο παρέμβασης, βάσει των πραγματικών αιτιών των δυσκολιών του θεραπευόμενου να επιλέξει το σωστό σημείο παρέμβασης, εστιαζόμενος στα προβλήματα που συνδέονται πιο στενά με τις κύριες δυσκολίες του θεραπευόμενου να προβλέπει τη συμπεριφορά του θεραπευόμενου

25 να κατανοεί και να διαχειρίζεται την ενδεχόμενη μη συμμόρφωση του θεραπευόμενου να κατανοεί και να εργάζεται επάνω στις δυσκολίες της θεραπευτικής σχέσης να παίρνει αποφάσεις για ειδικά θέματα που προκύπτουν στη διάρκεια της θεραπείας, όπως για παράδειγμα ένα πιθανό αίτημα καθυστέρησης στην χρηματική εξόφληση των συνεδριών από τον θεραπευόμενο να επαναπροσδιορίζει την κατεύθυνση μιας αποτυχημένης θεραπευτικής παρέμβασης, μέσα από την επαναδιατύπωση της περίπτωσης.

26 Μία πλήρης διατύπωση περίπτωσης συνδέει όλα τα παρακάτω μέρη μαζί σε μια λογική υπόθεση, σύμφωνα με την Γ/Σ θεωρία (Persons, 2008): 1. Περιγράφει όλα τα συμπτώματα, τις διαταραχές και τα προβλήματα του πελάτη. 2. Προτείνει υποθέσεις γύρω από τους μηχανισμούς που προκαλούν τις διαταραχές και τα προβλήματα 3. Προτείνει τους πρόσφατους αιτιολογικούς παράγοντες των παρόντων διαταραχών και προβλημάτων 4. Προτείνει την προέλευση των μηχανισμών

27 Γνωσιακή διατύπωση στην Γνωσιακή-Συμπεριφοριστική προσέγγιση (Fennell, 1989 & Beck 1995) Πρώιμες εμπειρίες Σχήματα/Πυρηνικές πεποιθήσεις (Μη εξαρτημένα) Υποθέσεις /Προσδοκίες/ Κανόνες (Εξαρτημένες) Στρατηγικές αντιμετώπισης Αρνητικές Αυτόματες Σκέψεις Κατάσταση (Πρόσφατος εκλυτικός παράγοντας) Συναισθήματα Συμπεριφορές Σωματικές αντιδράσεις

28 Ο Turkat (1986) έχει δημιουργήσει μία λίστα για τη διαδικασία της ενημέρωσης του πελάτη : 1) Ενημέρωση του πελάτη ότι πρόκειται να παρουσιαστεί και να σχολιαστεί η εγκυρότητα της διατύπωσης που έχει δημιουργηθεί για τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει. 2) Δηλώνονται ποια είναι τα προβλήματα που περιγράφει ο πελάτης. 3) Περιγράφονται οι γενικοί μηχανισμοί της διαταραχής. 4) Εξηγείται πως αυτός ο μηχανισμός προκαλεί τα υπάρχοντα προβλήματα. 5) Εξηγείται γιατί αυτά τα προβλήματα αναπτύχθηκαν χρησιμοποιώντας παραδείγματα που έχει δώσει ο πελάτης 6) Δίνεται έμφαση στον τρόπο που έχουν αναπτυχθεί οι μαθημένες συμπεριφορές. 7) Περιγράφονται σύντομα οι επιλογές για παρέμβαση.

29 8) Συζητούνται όλες οι θετικές και αρνητικές συνέπειες που αναμένονται από κάθε επιλογή. 9) Προβλέπονται εμπόδια για την επιτυχία της παρέμβασης. 10) Δηλώνεται αν ο θεραπευτής μπορεί να βοηθήσει τον πελάτη, και αν όχι γιατί. 11) Ζητούνται τα σχόλια του πελάτη γι΄αυτά που ειπώθηκαν. 12) Ζητείται η γνώμη του πελάτη για ποια είναι η καλύτερη επιλογή. 13) Ενθάρρυνση του πελάτη να περάσει μία εβδομάδα περίπου να επεξεργαστεί τη διατύπωση, τις ενδείξεις και τις επιλογές θεραπείας. 14) Απαντώνται ερωτήματα του πελάτη.

30 Μοντέλο αναπαράστασης των ψυχολογικών προβλημάτων σε δύο επίπεδα (Persons, 1989) Επίπεδο εμφανών δυσκολιών Συναίσθημα Συμπεριφορά Γνωσίες Υποκείμενοι ψυχολογικοί μηχανισμοί Επίπεδο υποκείμενων ψυχολογικών μηχανισμών Επίπεδο υποκείμενων ψυχολογικών μηχανισμών

31 Η προσέγγιση της διατύπωσης περίπτωσης περιλαμβάνει 5 φάσεις: 1. Ορισμός του προβλήματος (Λήψη ιστορικού, ψυχοεκπαίδευση, εγκατάσταση θεραπευτικής σχέσης) 2. Διερεύνηση του προβλήματος-Γ/Σ Αξιολόγηση 3. Διαμόρφωση υποθέσεων γύρω από το πρόβλημα- Γνωσιακή διατύπωση 4. Εφαρμογή παρεμβάσεων (εφαρμογή γνωσιακών- συμπεριφοριστικών τεχνικών) 5. Αξιολόγηση της πορείας της κλινικής περίπτωσης

32 Κρίσιμες ερωτήσεις που πρέπει να απαντηθούν (Wolpe & Turkat, 1985) Ποια είναι τα προβλήματα που βιώνει ο ασθενής -Ποια από αυτά είναι προβλήματα συμπεριφοράς (π.χ υπάρχει οργανικότητα, βιολογικός παράγων) -Αν έχουν ψυχολογική βάση ποιες είναι οι λειτουργικές σχέσεις μεταξύ περιβάλλοντος και συμπεριφοράς -Γιατί αυτά αναπτύχθηκαν και διατηρήθηκαν -Ποιοι παράγοντες μπορεί να επιφέρουν αλλαγή

33 Διάγραμμα γνωσιακής διατύπωσης (Παράδειγμα ) Σχετικά δεδομένα από την παιδική ηλικία Πατέρας πρόβλημα με αλκοόλ και έντονα επικριτικός. Συχνοί καβγάδες στο σπίτι μεταξύ των γονέων. Γονείς αρνητικοί στην επικοινωνία και στις σχέσεις. Μητέρα υπερβολική ενασχόληση με φαγητό. Βασικές πεποιθήσεις Έχω κάτι κακό. Είμαι άχρηστη. Είμαι ανεπαρκής.Οι άλλοι τα καταφέρνουν καλύτερα από μένα. Δεν αντέχω την κριτική και την απόρριψη Συντελεστικές πεποιθήσεις/ κανόνες Αν κάποιος με γνωρίσει καλύτερα θα με απορρίψει. Καλύτερα να μην αφήσω κανένα άντρα να με πλησιάσει γιατί θα με απορρίψει. Πρέπει να έχω πάντα το έλεγχο των πραγμάτων.Το να με κριτικάρουν σημαίνει ότι με απορρίπτουν Αντισταθμιστικές συμπεριφορές Αναβλητικότητα, αποφυγές, έλλειψη διεκδικητικότητας. Αρνητική εικόνα σώματος, ατημέλητη εμφάνιση. Αποχή σεξουαλικών επαφών με άλλο φύλο. Κατανάλωση φαγητού κατά τη διάρκεια της νύχτας για να χαλαρώσει και να νιώσει καλύτερα.

34 Λήψη ιστορικού Ι 1. Αιτία προσέλευσης Λεπτομερής περιγραφή απ’ τον πελάτη των παρόντων προβλημάτων, καθώς και πώς ο ίδιος αντιλαμβάνεται τα προβλήματά του, τι νομίζει πώς του συμβαίνει και πώς αισθάνεται για αυτό. 2. Ιστορικό παρόντων προβλημάτων Πότε εμφανίσθηκαν, συχνότητα, ένταση, συνέπειες για τον ίδιο και για τα οικεία του πρόσωπα, πώς αντέδρασε το περιβάλλον 3.Ατομικό Ιστορικό 3.1. Συνθήκες κύησης και τοκετού 3.2. Συνθήκες ανάπτυξης (εμφάνιση τυχόν ασθενειών κατά την παιδική και εφηβική ηλικία, προσωπικά ενδιαφέροντα, οικογενειακές συνθήκες) 3.3. Σχολική ζωή (αντιδράσεις του πελάτη στο νηπιαγωγείο, δημοτικό, γυμνάσιο, βιώματα από δασκάλους, συνομιλήκους, σχέση με την σχολική εργασία, με καθηγητές, συνομιλήκους, επιδόσεις, ιδιαίτερες συνθήκες κατά την σχολική ζωή). 3.4. Κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες του ίδιου 3.5. Φιλικές συναναστροφές

35 Λήψη ιστορικού ΙΙ 3.6. Στρατιωτική θητεία (προσαρμογή, σχέση με τους ανωτέρους, με τους άλλους φαντάρους) 3.7. Επαγγελματική ζωή 3.8. Σεξουαλική ανάπτυξη και ζωή 3.9. Γάμος /μόνιμη σχέση (Σε περίπτωση που το παρόν πρόβλημα σχετίζεται με τις σεξουαλικές σχέσεις ή/και την συζυγική σχέση, λαμβάνεται πλήρες ιστορικό σεξουαλικής ζωής και γάμου) 4. Προηγούμενο Ιατρικό Ιστορικό 4.1. Ασθένειες ή κακώσεις κατά χρονική σειρά 4.2. ανίχνευση στοιχείων που συνθέτουν προνοσηρά προσωπικότητα 5. Οικογενειακό ιστορικό 6. Αλλα στοιχεία για την θεραπεία

36 Η Buttler (1998) πρότεινε το τεστ των δέκα ερωτήσεων που μπορούν να διευκολύνουν τον θεραπευτή να ελέγξει αν η διατύπωσή του είναι σωστή Βγάζει νόημα σύμφωνα με τη θεωρία; Ταιριάζει με τα στοιχεία; Μπορεί να εξηγήσει παράγοντες που συνοδεύουν την προδιάθεση, επιτάχυνση ή διαιώνιση του προβλήματος; Συμφωνούν άλλοι (πχ. ο θεραπευόμενος, ο επόπτης) πως βγάζει νόημα; Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να γίνουν προβλέψεις (σε σχέση με τις δυσκολίες, τη θεραπευτική σχέση, κλπ); Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ελεγχθούν αυτές οι προβλέψεις (επιλογή παρέμβασης, αποτελεσματικότητα παρέμβασης, κλπ.); Ταιριάζει με το ιστορικό; Σημειώνεται πρόοδος με το θεραπευτικό πλάνο που βασίστηκε σε αυτή τη διατύπωση; Μπορεί αυτή η διατύπωση να χρησιμοποιηθεί για να αναγνωριστούν μελλοντικές δυσκολίες του θεραπευόμενου; Υπάρχουν σημαντικοί παράγοντες που έμειναν ανεξήγητοι ;

37 Ε Ο 1.ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΣ 2.ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΣ Α ΓΝΩΣΙΑΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΕΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΕΣ Σ

38 Θεραπευτικοί στόχοι: πλεονεκτήματα O πελάτης γνωρίζει τι περιμένει από την θεραπεία. Αποφεύγονται έτσι οι μη ρεαλιστικοί στόχοι (π.χ. να μην αισθανθώ ξανά ποτέ άγχος). Η οριοθέτηση στόχων βοηθά τον πελάτη να αποφασίσει αν θα συνεχίσει την θεραπεία (ο πελάτης μπορεί να θέλει να πάρει απλώς πληροφορίες για κάτι που του συμβαίνει και να μην είναι ακόμα έτοιμος να συνεχίσει σε θεραπεία). Η οριοθέτηση στόχων δείχνει από μόνη της την δυνατότητα για αλλαγή και βοηθά τον πελάτη να εστιασθεί σε μελλοντικές δυνατότητες, παρά στα ίδια τα προβλήματα. Οι στόχοι βοηθούν την θεραπευτική διαδικασία να έχει δομή και αποφεύγεται έτσι η εστίαση σε άλλα προβλήματα. Επίσης, η οριοθέτηση στόχων δείχνει την πιθανότητα εστίασης σε κρίσιμες καταστάσεις (π.χ. ξυλοδαρμός, αυτοκτονία) Η οριοθέτηση στόχων βοηθά την θεραπευτική πορεία να αξιολογηθεί από τον θεραπευτή και τον θεραπευόμενο

39 Πώς τίθενται οι θεραπευτικοί στόχοι:  Με θετικούς όρους Οι στόχοι να είναι: - σαφείς - συγκεκριμένοι - άμεσοι - να είναι στον έλεγχο του πελάτη - να αφορούν τον πελάτη και όχι άλλους - να είναι ρεαλιστικοί * Όταν ο πελάτης βάζει στόχο που αφορά σε συναισθηματική αλλαγή, τον βοηθούμε να τον μετατρέψει σε στόχο μετρήσιμο

40 Θεραπευτικοί στόχοι (Παράδειγμα) Να σταματήσει ο φαύλος κύκλος της διατροφής Να λέει τη γνώμη της και να μη λογαριάζει σε τόσο μεγάλο σημείο τους άλλους στο τι θα πουν για εκείνη Να μειωθεί το άγχος, όταν υπάρχει κριτική στις κοινωνικές επαφές Να βρει τα δυνατά της σημεία.

41 Ερωτήσεις που βοηθούν τον πελάτη να θέσει στόχους: τι θα ήθελες να κάνεις πρώτα πριν τον τελικό στόχο; Πόσος καιρός νομίζεις θα σου πάρει να φθάσεις τον τελικό σου στόχο; Ποια είναι τα πρώτα πράγματα που θα έκανες; Ποιο θα ήταν το πρώτο σημάδι πως κάνεις πρόοδο; Εάν ένας φίλος σου / μια φίλη σου είχε αυτό τον στόχο, από πού θα τον/την συμβούλευες να αρχίσει; Υπάρχουν μια - δυο αλλαγές που θα σε έκαναν να αισθανθείς καλύτερα και πως είσαι στον δρόμο για τον στόχο σου; Έχεις «σπάσει» τον στόχο σου σε μικρότερα βήματα; Οι μικρότεροι στόχοι είναι ορατοί; Πώς θα ξέρεις πως κάνεις πρόοδο; Τι θα είναι διαφορετικό στην ζωή σου;

42 Ερωτήσεις που βοηθούν τον πελάτη να αναγνωρίσει τις αυτόματες σκέψεις του: Τι μου πέρασε από το μυαλό λίγο πριν αρχίσω να αισθάνομαι έτσι; Εάν αυτό είναι αλήθεια, τι σημαίνει για μένα; Τι σημαίνει αυτό για την ζωή μου, το μέλλον μου; Τι φοβάμαι πως θα συμβεί; Εάν είναι αλήθεια, ποιο είναι το χειρότερο πράγμα που θα μπορούσε να συμβεί; Τι σημαίνει για το πώς οι άλλοι αισθάνονται ή νομίζουν για μένα; Τι μνήμες ή τι εικόνες μου έρχονται στο μυαλό;

43 Τρόποι γνωσιακής αμφισβήτησης (κατά Beck ) Ορθολογιστκή Νοοκατασκευαστική Πραγματιστική

44 Ερωτήσεις που βοηθούν τον πελάτη να βρει τα δεδομένα που δεν στηρίζουν την κύρια σκέψη του: Έχεις εμπειρίες που να δείχνουν πως αυτή η σκέψη δεν επαληθεύεται πάντα; Εάν ένας καλός φίλος που αγαπάς ή κάποιος άλλος είχε αυτή την σκέψη, τι θα του έλεγες; Εάν ένας καλός φίλος που σε αγαπά ήξερες την σκέψη σου αυτή, τι νομίζεις πως θα σου έλεγε; τι δεδομένα θα σου επισήμαινε που δείχνουν πως η σκέψη σου δεν είναι 100% σωστή; Όταν δεν αισθάνεσαι με αυτό τον τρόπο, σκέφτεσαι την κατάσταση αυτή κάπως διαφορετικά; πώς; Έχεις ποτέ βρεθεί σε παρόμοια κατάσταση στο παρελθόν; τι συνέβη; Υπάρχει καμιά διαφορά ανάμεσα σε αυτή την κατάσταση και τις προηγούμενες; Τι έμαθες από τις προηγούμενες εμπειρίες που θα μπορούσαν να σε βοηθήσουν τώρα;

45 Ερωτήσεις που βοηθούν τον πελάτη να βρει τα δεδομένα που δεν στηρίζουν την κύρια σκέψη του II: Όταν στο παρελθόν αισθανόσουν με τον τρόπο αυτό, τι σκέφθηκες που σε βοήθησε να αισθανθείς καλύτερα; Υπάρχουν κάποια μικρά πράγματα που έρχονται σε αντίφαση με τις σκέψεις σου και δεν τους δίνεις σημασία; Υπάρχουν κάποια σημεία θετικά σε σένα ή στην παρούσα κατάσταση που πιθανόν αγνοείς; Μήπως ενοχοποιείς τον εαυτό σου για κάτι για το οποίο δεν έχεις τον απόλυτο έλεγχο; Μετά από 5 χρόνια, εάν γυρνούσες πίσω σε αυτή την κατάσταση, θα την αντιμετώπιζες κάπως διαφορετικά; Θα έδινες σημασία σε κάποια διαφορετικά σημεία αυτής της κατάστασης;

46 Τα συνήθη διεργασιακά λάθη είναι : Αυθαίρετο συμπέρασμα Επιλεκτική αφαίρεση / Επιλεκτικός αρνητικός εστιασμός Μεγέθυνση / Σμίκρυνση Υπεργενίκευση Προσωποποίηση Απόλυτη σκέψη Προκατειλλημένες εξηγήσεις Διάβασμα σκέψης Εσφαλμένη ετικετοποίηση Καταστροφοποίηση Διπολική σκέψη (“ όλα ή τίποτα ”) Σκέψη του « πρέπει » Συναισθηματική συλλογιστική

47 Ερωτήσεις που βοηθούν τον πελάτη να βρει εναλλακτική σκέψη Εάν κάποιος που αγαπούσες και νοιαζόσουν ήταν σε αυτή την κατάσταση, είχε αυτές τις σκέψεις και αυτές τις πληροφορίες, τι θα τον συμβούλευες; Εάν η κύρια σκέψη σου είναι σωστή, ποιο θ ήταν το χειρότερο που θα μπορούσε να συμβεί; ποιο το καλύτερο; τι θα ήταν το πιο ρεαλιστικό αποτέλεσμα; Υπάρχει κάποιος άλλος που εμπιστεύεσαι, που αντιμετωπίζει αυτή την κατάσταση με άλλο τρόπο

48 Στον σχεδιασμό συμπεριφοριστικών πειραματισμών : Οι πειραματισμοί χρειάζεται να «σπάσουν» σε μικρά βήματα και ο πελάτης ξεκινά από εκείνους που του είναι πιο εύκολο να επιτύχει Χρειάζεται να γίνουν αρκετοί επιτυχείς πειραματισμοί για να είμαστε σίγουροι πως ο πελάτης κατέκτησε τον στόχο. Είναι σημαντικό να ενισχύουμε τον πελάτη για κάθε πειραματισμό που επιτυγχάνει. Σε περίπτωση που δεν τα καταφέρει, είναι πολύ σημαντικό να συζητήσουμε μαζί του τι συνέβη και δεν τα κατάφερε και να τον προτρέψουμε να επαναλάβει τον πειραματισμό. Σημασία εδώ είναι να μάθει ο πελάτης τι του συμβαίνει. Επίσης, σημαντικός είναι ο ρόλος της αυτοενίσχυσης μέσω ενισχυντών που ο ίδιος ο πελάτης θα θέσει. Είναι πολύ βοηθητικό ο πελάτης να καταγράφει τους πειραματισμούς του, αλλά και τα πιθανά προβλήματα που μπορεί να συναντήσει για την πρόληψη της υποτροπής. Η καταγραφή στην φάση αυτή παίρνει την μορφή: Νέα σκέψη – πειραματισμός – πρόβλεψη – πιθανά προβλήματα – στρατηγικές για να αντιμετωπίσω το πρόβλημα – αποτέλεσμα «Πόσο το αποτέλεσμα υποστηρίζει την σκέψη που πειραματίστηκα»