ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΠΩΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΕΙΤΑΙ Η ΣΚΕΨΗ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΜΙΛΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΥΣ ΤΡΟΠΟΥΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΟΠΟΙΟΥΣ ΤΙΣ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝ;

ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ: Διαφορές στη δομή των γλωσσών   ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ: Διαφορές στη δομή των γλωσσών (δηλ. λεξιλόγιο, μορφολογία και σύνταξη) ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ Διαφορές στους τρόπους χρήσης/αξιοποίησης της ίδιας γλώσσας (π.χ. είδη κειμένων που συνηθίζονται, τρόποι νοηματοδότησης....) Συνεπάγονται διαφορές σε γνωσιακές διεργασίες και αναπαραστάσεις και πώς ακριβώς;

EΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ Διαφορές στην αξιοποίηση της ίδιας γλώσσας, Π.χ. στις συνήθειες χρήσης ή επικοινωνίας ανάλογα με την κοινωνική τάξη. Βλ. κατεξοχήν το έργο του κοινωνιολόγου Μπερνστάιν για διαφορετικούς κώδικες επικοινωνίας

Το έργο του κοινωνιολόγου Βernstein Διαφορές κώδικα επικοινωνίας/σκέψης Κώδικες = ασυνείδητες τάσεις επικοινωνίας- σκέψης Πιο συγκεκριμένα: Διαφορές ομιλίας ανάλογα με την κοινωνική προέλευση. Η ομιλία δεν είναι μόνο ατομική υπόθεση αλλά κατευθύνεται με αόρατους τρόπους και από κοινωνικές παραμέτρους. Ταυτόχρονα διαφορές στον προσανατολισμό της σκέψης, π.χ. τί θεματικές απασχολούν ή τί θεωρείται άξιο μνημόνευσης σε ένα κοινωνικό περιβάλλον, πόσο πολύ επεκτείνονται οι ομιλητές σε αυτές, πόσο αφαιρετικά ή όχι κλπ. πώ 4

Πώς εξηγούνται από Μπερνστάιν οι κοινωνικές διαφορές στη χρήση γλώσσας; Εκπορεύονται από τους τρόπους εργασίας και γενικότερα ζωής των ανθρώπων. Εργασία χειρωνακτική ή διανοητική; Εξαρτημένη ή ανεξάρτητη; Πώς οργανώνονται οι σχέσεις στην οικογένεια (π.χ. αυταρχικά ή πιο δημοκρατικά;). .

εργασίας ή επικοινωνίας στην οικογένεια διαφορετικός ο ρόλος γλώσσας: Σε κάθε δραστηριότητα εργασίας ή επικοινωνίας στην οικογένεια διαφορετικός ο ρόλος γλώσσας: άλλοτε κομβικός κι άλλοτε όχι, άλλοτε αποπλαισιωμένος λόγος κι άλλοτε προσδεδεμένος στο άμεσο βίωμα, διαφορετικές επιλογές θεμάτων, διαφορετικοί τρόποι συσχέτισης φαινομένων κλπ

Κώδικες γλωσσικής επικοινωνίας δηλ. κοινωνικά παγιωμένες τάσεις επικοινωνίας- σκέψης (όχι διαφορετικές διάλεκτοι όπως έχει συχνά παρερμημευτεί) Διαφορετικοί τρόποι/συνήθειες νοηματοδότησης της εμπειρίας που αναπτύσσονται στο καθημερινό περιβάλλον (κατά την πρωτογενή κοινωνικοποίηση των παιδιών στην οικογένεια). Βασική η διάκριση επεξεργασμένου και περιορισμένου κώδικα. 7

Περιορισμένος vs. επεξεργασμένος κώδικας Περιορισμένος: Πλαισιωμένος λόγος. Γλώσσα προσδεδεμένη στο άμεσο βίωμα υλικής πραγματικότητας, π.χ. όχι αφηρημένο λεξιλόγιο, θέματα αναφοράς άμεσα προσβάσιμα (π.χ. εργαλεία δουλειάς όπως στην έκφραση Να! Αυτό εδώ). Σε καθημερινές δραστηριότητες και προσιτός σε όλους. 8

Αποπλαισιωμένος λόγος. αι από ορισμένες μόνο κοινωνικές ομάδες. Επεξεργασμένος: Αποπλαισιωμένος λόγος. Γλώσσα αποστασιοποιημένη από άμεση εμπειρία (π.χ. Η γλωσσιστική θεώρηση του εποικοδομητισμού). Τρόπος επικοινωνίας που συνηθίζεται σε ορισμένες μόνο επικοινωνιακές δραστηριότητες αι από ορισμένες μόνο κοινωνικές ομάδες.

Ασυνείδητες καθημερινές συνήθειες ή προδιαθέσεις Κώδικες: Ασυνείδητες καθημερινές συνήθειες ή προδιαθέσεις επικοινωνίας, σκέψης και δράσης. Συνέπειες για εκπαίδευση: Διαφορετικός βαθμός απόστασης κάθε κοινωνικής τάξης από τους τρόπους νοηματοδότησης που συνηθίζονται στο σχολείο (δηλ. στη δευτερογενή κοινωνικοποίηση). 10

μεγάλο ερευνητικό πρόγραμμα στην Αυστραλία Γλωσσολόγοι Hasan & Cloran (1990) μεγάλο ερευνητικό πρόγραμμα στην Αυστραλία Πώς σχετίζονται οι τρόποι επικοινωνίας/σκέψης της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης με της δευτερογενούς; Πώς εξηγείται συνεπώς μεταξύ άλλων η σχολική αποτυχία/επιτυχία; Μελέτες παιδιών ηλικίας 3-8 ετών από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις (με βάση το είδος εργασίας των γονιών, εξαρτημένη ή όχι και χειρωνακτική ή όχι) στο σπίτι και στο σχολείο 11

Προσχολική ηλικία 3-4 χρόνων, Πρωτογενής κοινωνικοποίηση στο σπίτι σε πεζές καθημερινές δραστηριότητες Κρίσιμα θεμέλια για μετάβαση στη σχολική γνώση/μάθηση Διάλογοι: όπου μητέρα έχει υιοθετήσει κοινωνικά συμβατικούς τρόπους ομιλίας και το παιδί όχι ακόμη. Εστίαση ανάλυσης, π.χ. Πώς απαντώνται οι ερωτήσεις: Εκτενώς σε ορισμένα κοινωνικά στρώματα και μονολεκτικά σχεδόν σε άλλες.

Απάντηση σε ερώτηση «γιατί;» σε οικογένεια με διανοητικό επάγγελμα και αυτόνομη εργασία Εκτενής επέκταση, Π.χ. Μ: Μπορείς να μου θυμίσεις να τηλεφωνήσω στην ‘Αννα το απόγευμα; Κ: Μμμμ…Γιατί; Μ: Θέλω να την ρωτήσω αν μπορεί να σε κρατήσει ένα βράδυ την επόμενη εβδομάδα. Κ: Μμμμ…. Μ: Γιατί θα βγω για φαγητό με τις φίλες μου επειδή φεύγει η Σού. Κ: Τί; Τί; Μ: Ήξερες ότι θα φύγει; Κ: Όχι Μ: Χτίζουν σπίτι. Κ: Μμμμ…. Μ: Δεν το χτίζουν οι ίδιοι, κάποιος άλλος το χτίζει για αυτούς. Είναι σχεδόν έτοιμο και θα μετακομίσουν τον Μάϊο.

Απάντηση σε ερώτηση «γιατί;» σε οικογένεια με χειρωνακτικό επάγγελμα και εξαρτημένη εργασία: Καμιά επέκταση, π.χ. Μ: Βάλτο αυτό πάνω στο ράφι και άστο εκεί. K: Γιατί; M: Έτσι. Κ: Εκεί μπαίνει; Μ: Ναι.  

Μετέπειτα μελέτη του λόγου της σχολικής τάξης στην οποία εισήλθαν τα παιδιά Πρώτος μήνας πρώτης δημοτικού: π.χ. Δραστηριότητα σχολιασμού εικόνας ενός κοριτσιού μπροστά από κατσαρόλα που βράζει και μεγαλύτερου κοριτσιού που μπαίνει στο δωμάτιο. 15

Ίδια φυσική σκηνή ερμηνεύεται διαφορετικά: Παιδιά με περιορισμένο μόνο κώδικα επικοινωνίας αναφέρονται στο πώς το μεγάλο κορίτσι θα μαλώσει το μικρό προειδοποιώντας για κίνδυνο αν αγγίξει κατσαρόλα. Παιδιά με επεξεργασμένο κώδικα επεκτείνονται στους κινδύνους γενικότερα από ατυχήματα στο σπίτι, δηλ. με αφαιρετικό τρόπο.

Θεωρητικές προσεγγίσεις: π.χ. Εμπειρικές προσεγγίσεις: π.χ. ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ Αλλάζει η σκέψη ανάλογα με το λεξιλόγιο και τη γραμματική μιας γλώσσας; Θεωρητικές προσεγγίσεις: π.χ. Γλωσσική ανθρωπολογία ΗΠΑ πρώτο μισό 20ου αιώνα Ψυχογλωσσολογικές προσεγγίσεις τέλη 20ου αιώνα Εμπειρικές προσεγγίσεις: π.χ. Διαφορές στη νόηση για το χρώμα και το χώρο Διαφορές στη νόηση για τα γεγονότα κίνησης

Αμερικανική γλωσσική ανθρωπολογία του πρώτου μισού του 20ου αιώνα Πρωτεργάτες σύγχρονης γλωσσικής σχετικότητας με ρίζες στο ρομαντισμό γερμανικής φιλοσοφίας Τρεις μεγάλες μορφές: Boas, Sapir, Whorf Αφορμή: η μελέτη των πολιτισμών και γλωσσών των Ινδιάνων και Εσκιμώων. Επεξεργάστηκαν τρόπους αμερόληπτης περιγραφής των διαγλωσσικών διαφορών και εκτίμησης της σημασίας τους για τη σκέψη.

Το έργο του ανθρωπολόγου Μπόας (1911) Μελέτη ενός πολιτισμού (δηλ. τρόπων σκέψης και πράξης) αδύνατη χωρίς γνώση της γλώσσας του. Η γλώσσα πιο βαρύνουσας σημασίας από άλλα μέσα νοηματοδότησης και πράξης γιατί: Χρησιμοποιείται αδιάκοπα από όλους στις περισσότερες δραστηριότητες. Συνιστά επιπλέον μια ασυνείδητη αυτοματοποιημένη συνήθεια που ασκεί διακριτικά αλλά πολύ αποτελεσματικά το ρόλο της στην εγκαθίδρυση, αναπαραγωγή και αλλαγή τρόπων σκέψης και δράσης.

Ενάντια στο πνεύμα 19ου αιώνα ότι υπάρχουν ανώτερες και κατώτερες γλώσσες και κατά συνέπεια περισσότερο ή λιγότερο ευφυείς άνθρωποι. Βοas: όλοι οι άνθρωποι έχουν ίδιες δυνατότητες σκέψης. Οι διαφορές σκέψης/γλώσσας είναι απλά προϊόν της ιστορίας μιας κοινότητας και μπορούν (έστω δύσκολα) να αλλάξουν.

Οι διαφορές στις έννοιες των γλωσσών πιο βαρύνουσες όταν κωδικοποιούνται στη γραμματική έναντι του λεξικού. Γιατί οι γραμματικές κατηγορίες είναι εντελώς υποχρεωτικές και συνεπώς ασυνείδητες. Π.χ. Δεν μπορούμε να παραλείψουμε κατάληξη χρόνου στο ρήμα στα ελληνικά (όπως αντιθέτως στα κινεζικά). Δεν μπορούμε να μη διακρίνουμε δύο αόριστους χρόνους στα τουρκικά (όπως αντιθέτως έναν μόνο στα ελληνικά).

Παράδειγμα Boas για διαφορές γραμματικής στην περιγραφή ίδιας κατάστασης. Αγγλική έκφραση «the man is sick” κωδικοποιεί γραμματικά το χρόνο της ασθένειας (μέσω ενεστώτα) όπως και το ότι ο πάσχων έχει ήδη αναφερθεί (μέσω οριστικού άρθρου). Στην ινδιάνικη γλώσσα σιουάν κωδικοποιείται γραμματικά το εάν ο άνδρας στέκεται ή κινείται Στην ινδιάνικη γλώσσα κουακιούτλ εάν ο άνδρας είναι ορατός ή όχι στον ομιλητή όπως και κοντά ή όχι στο συνομιλητή ή κάποιο τρίτο πρόσωπο. Στην γλώσσα εσκιμό στην έκφραση που αντιστοιχεί στο «άνδρας άρρωστος» απουσιάζουν στοιχεία για το χρόνο και τη στασιμότητα/ κινητικότητα του άνδρα. 22

Ωστόσο, οι διαφορές όχι ριζικά διαφορετικοί τρόποι κατανόησης Ωστόσο, οι διαφορές όχι ριζικά διαφορετικοί τρόποι κατανόησης. Απλά οι γλώσσες εστιάζουν σε διαφορετικές όψεις του κόσμου, αλλά όλες οι δυνατές εννοιοδοτήσεις κόσμου παραμένουν θεωρητικά προσιτές σε όλους. Οι διαφορές δεν αφορούν το τί είναι δυνατόν να ειπωθεί καθώς οι γλώσσες μπορούν πάντα να εκφράσουν, έστω άγαρμπα, νοήματα άλλων γλωσσών, αλλά το τί είναι υποχρεωτικό ή όχι να ειπωθεί όπως και εύκολο ή δύσκολο. ‘Εννοιες που κωδικοποιούνται όμως συστηματικά, ειδικά στη γραμματική, όπως ο χρόνος των γεγονότων στα ρήματα ορισμένων γλωσσών, καθίστανται περίοπτες νοητικά για ομιλητές τους.

Το έργο του Σαπίρ Ισχυρότερη σχετικότητα από Μπόας, καθώς βλέπει όχι μόνο την εννοιοδότηση (αλλά ακόμη και την αντίληψη) να καθορίζεται από τη γλώσσα, π.χ. «Βλέπουμε και ακούμε και γενικότερα προσλαμβάνουμε την εμπειρία μας εν πολλοίς με βάση τις γλωσσικές συνήθειες της κοινότητάς μας, …».

Οι γλωσσικές κατηγορίες «Βαθιά ρυάκια» της σκέψης. Κι όπως στον Βoas, τα βαθύτερα ρυάκια οι γραμματικές κατηγορίες. Λειτουργούν ως πρότυπα ερμηνείας ή πρώτης αυτόματης κατανόησης/σχηματοποίησης των εμπειριών μας.

Παρόλα αυτά, ακόμη και ο Σαπίρ δεν βλέπει τη γλώσσα ως φυλακή της σκέψης. Εκφράζει με διάφορους τρόπους ένα πιο σύνθετο σκεπτικό για σχέση γλώσσας-σκέψης- πολιτισμού, απ’ ότι συνήθως του αποδίδεται. π.χ. Αναγνωρίζει και καθολικά στοιχεία αντίληψης και εννοιοδότησης, βλέπει τη γλώσσα ως προνομιακό μεν, αλλά όχι μοναδικό, μέσο εννοιοδότησης. Δεν βλέπει την εννοιοδότηση κάθε γλώσσας ως ασύμβατη με άλλων γλωσσών, αλλά μεταφράσιμη έστω αδρά.

Στην απόπειρα να διερευνήσει τη γλωσσική σκέψη, ο Σαπίρ αξιοποιεί περισσότερο από τον Μπόας την ιδέα ότι η γλώσσα συνιστά σύστημα εννοιών. Π.χ. Οι διαφορές των γλωσσών δεν μπορούν να αναδειχτούν εάν εστιάσουμε σε μεμονωμένα φαινόμενα (π.χ. χρόνος ή όχι στο ρήμα), γιατί οι γλώσσες συνιστούν συστήματα με έναν ευρύτερο προσανατολισμό σκέψης διάσπαρτο σε διάφορα υποσυστήματα. Η ανάδειξη αυτού του προσανατολισμού απαιτεί κοπιαστική και αμερόληπτη έρευνα. Η μάθηση και συστηματική χρήση μιας νέας γλώσσας μπορεί να αναδιατάξει βαθιά τους τρόπους κατανόησης, γιατί εμπλέκεται ένα ολόκληρο σύστημα νοηματοδότησης.

Ο πιο γνωστός σήμερα εκφραστής γλωσσικής σχετικότητας Το έργο του Γουόρφ (βλ. μεταθανάτια έκδοση 1956) Ο πιο γνωστός σήμερα εκφραστής γλωσσικής σχετικότητας που έχει δεχτεί αιχμηρή κριτική. Ωστόσο, οι ιδέες του έχουν παραποιηθεί εν μέρει. Δεν είδε και αυτός τη γλώσσα ως αυθαίρετο καλούπι της σκέψης ή μοναδικό της διαμορφωτή. Υποστήριξε αντιθέτως και αυτός μια σύνθετη αλληλοδιείσδυση γλώσσας-σκέψης-πολιτισμού.

Ο Whorf συνέβαλε καθοριστικά στην περιγραφή της ιδιαίτερης εννοιακής φυσιογνωμίας κάθε γλώσσας, Μεγάλες δυσκολίες αμερόληπτης περιγραφής της, γιατί βλέπουμε τις γλώσσες των άλλων μέσα από το πρίσμα της δικής μας. Επιπλέον, οι γλωσσικές κατηγορίες δεν είναι πάντα προφανείς. Ενίοτε συγκαλυμμένες.

Οι διαφορές στους τρόπους ομιλίας συνιστούν διαφορετικές συνήθειες σκέψης που απαιτούν χρόνο για να εγκαθιδρυθούν Καθιέρωσε τον όρο «τρόποι» ή «συνήθειες» του σκέπτεσθαι και λέγειν. Απαιτούν χρόνο για να εγκαθιδρυθούν (από μία ηλικία και μετά) Οι τρόποι σκέψης που καθιερώνονται δεν είναι αμετάκλητοι Aν και η υπέρβαση τους δύσκολη, εφικτή τουλάχιστον όταν μαθαίνουμε μια άλλη γλώσσα ή συγκρίνουμε τις γλώσσες ως γλωσσολόγοι.

πώς εμηνεύουμε φυσικά φαινόμενα Η εμπειρική διερεύνηση γλωσσικής σχετικότητας συστηματοποιήθηκε εντέλει από τον Whorf. Μελέτησε κυρίως το πώς εμηνεύουμε φυσικά φαινόμενα με βάση έννοιες όπως ο χρόνος, ο χώρος και η ύλη, τις οποίες θεώρησε, στο πνεύμα του Καντ, θεμελιακές. 31

Σύγχρονες ψυχογλωσσολογικές προσεγγίσεις: Η γλωσσολογία εξετάζει διαφορές και ομοιότητες στις δυνατότητες νοηματοδότησης κάθε γλώσσας (π.χ. Ότι ορισμένες δηλώνουν υποχρεωτικά το χρόνο στα ρήματα κι άλλες όχι). Κρίσιμο όμως το πώς αξιοποιούνται αυτές οι δυνατότητες στην ομιλία, γιατί μόνο τότε μπορεί να έχουν συνέπειες για τη σκέψη. Εμπειρικά ευρήματα υποστηρίζουν όλο και συχνότερα γνωσιακές διαφορές μεταξύ ομιλητών με διαφορετικές γλώσσες.

«Σκέπτεσθαι με σκοπό το ομιλείν». Υπόθεση Σλόμπιν (1991): «Σκέπτεσθαι με σκοπό το ομιλείν». Η σκέψη πριν και κατά τη διεργασία της ομιλίας συσκευάζεται διαφορετικά σε κάθε γλώσσα. Ακόμη κι αν λειτουργεί ανεξάρτητα από τη γλώσσα, κατά την επεξεργασία της για επικοινωνία σχηματοποιείται με τον ιδιαίτερο τρόπο της γλώσσας γενικότερα (π.χ. Έννοιες σε προτάσεις) και κάθε γλώσσας ειδικότερα Ασθενής γλωσσική σχετικότητα: η γλώσσα καθορίζει τουλάχιστον τη σκέψη που επικοινωνούμε στους άλλους

Πολυάριθμες έρευνες στήριξαν την υπόθεση του «σκέπτεσθαι με σκοπό το ομιλείν» ‘Εδειξαν διαφορές στο πόσο και πώς αναδεικνύεται μια έννοια στην ομιλία, ειδικότερα στο πώς περιγράφονται τα ίδια ακριβώς φαινόμενα. Slobin: ιδιαίτερη σε κάθε γλώσσα συσκευασία της σκέψης όχι μόνο στο επίπεδο της λέξης αλλά κυρίως πρότασης και κειμένου: ένα «ρητορικό ύφος» όπως οι «συνήθειες ομιλίας/σκέψης» του Whorf. Μάθηση μιας γλώσσας από τα παιδιά = εισαγωγή σε έναν ιδιαίτερο τρόπο εννοιοδότησης κόσμου.

Αργότερα, περαιτέρω βήμα ο Σλόμπιν και άλλοι υποστήριξαν ότι Οι διαφορές της σκέψης κατά την ομιλία εμποτίζουν, περισσότερο ή λιγότερο, ΚΑΙ αντιληπτικές-γνωσιακές δραστηριότητες που δεν εμπλέκουν ομιλία. Πιο ισχυρή γλωσσική σχετικότητα: η γλώσσα καθορίζει τις νοητικές διεργασίες γενικότερα και όχι μόνο τη στιγμή που μιλάμε 35

EMΠΕΙΡΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Αφορούν κυρίως   Αφορούν κυρίως τη νοηματοδότηση του φυσικού κόσμου, (στατικού και δυναμικού, δηλ. οντότητες και γεγονότα) αλλά και αφηρημένες διεργασίες σκέψης, (π.χ. Υποθετικούς και μαθηματικούς συλλογισμούς).

Η εννοιοποίηση του στατικού φυσικού κόσμου Οντότητες Απτές τους ιδιότητες όπως το χρώμα, το σχήμα και η ύλη. Σχέσεις μεταξύ οντοτήτων όπως η ποσότητα και η θέση τους. Οι σχέσεις είναι πάντα επινοήσεις του νου και επομένως πιο αφηρημένες από απτές ιδιότητες (ακόμη κι αν λίγο μόνο αφηρημένες).

Το χρώμα Πολυάριθμες μελέτες με πλεονεκτήματα και αδυναμίες Διαδραμάτισαν ιστορικό ρόλο γιατί τη δεκαετία του ’70 εμφανίστηκαν ως χαριστική βολή στη σχετικότητα. Εντούτοις, τη δεκαετία του ’90 μετριάστηκε πολύ το συμπέρασμα περί καθολικότητας της αναπαράστασης και επεξεργασίας του χρώματος με ενδείξεις σχετικότητας.

Τη δεκαετία του ’50 το χρώμα θεωρήθηκε ιδεώδες Τη δεκαετία του ’50 το χρώμα θεωρήθηκε ιδεώδες για τον έλεγχο της σχετικότητας, γιατί Απτό φαινόμενο που προσλαμβάνουμε με τα ίδια μάτια και εγκέφαλο ‘Ομως ταυτόχρονα, ένα οπτικό συνεχές που επιμερίζεται σε φάσματα μόνο από τις λέξεις. Μεγάλες διαγλωσσικές διαφορές στον αριθμό και το είδος των χρωματικών όρων, π.χ. η αντιστοιχία του αγγλικού blue με δύο όρους στα ελληνικά, γαλάζιο και μπλε, όπως και του νεοελληνικού μαύρο και μπλέ με το αρχαιοελληνικό μέλαν.

Το χρώμα ένα συνεχές κυμάτων φωτός Μετριέται με βάση μήκος κύματος Συνεχές διαχωρίζεται όμως αντικειμενικά, παρά μόνο από τις λέξεις των γλωσσών. 400n m 550nm 700nm Μήκος κύματος

Το χρώμα ως συνεχές κυμάτων φωτός επιμερίζουν οι γλώσσες με τις λέξεις Το χρώμα ως συνεχές κυμάτων φωτός επιμερίζουν οι γλώσσες με τις λέξεις Η κάθε μια με διαφορετικό τρόπο (ακόμη κι αν κάποιες ομοιότητες μεταξύ τους) Βλ. διαφορετική κατάτμηση ανάμεσα στην αγγλική και τη γλώσσα μπερίνμο της Αφρικής →

αγγλική μπερίνμο (Davidoff, 2001)

Αργότερα, ωστόσο, ενστάσεις ως προς το εάν το χρώμα κατάλληλο για έλεγχο σχετικότητας. π.χ. Διαφορές θα έπρεπε να αναμένονται όχι σε απτά φαινόμενα αλλά αφηηρημένα, όχι κωδικοποιημένα σε λέξεις αλλά στη γραμματική.

Δύο ειδών μελέτες για τα χρώματα: Περιγραφές διαγλωσσικών διαφορών και ομοιοτήτων και εξηγήσεις τους (π.χ. Berlin & Kay (1969), Κay & McDaniels 1978, που υποστήριξαν ομοιότητες γλωσσών που καθορίζονται από οπτική αντίληψη. Πειραματικές που εστιάζουν στις γνωσιακές προεκτάσεις των όρων, όπως αυτές των Ηeider (1972) και Heider & Olivier (1972) που υποστήριξαν ότι ακόμη και εντυπωσιακή διαγλωσσική διαφορά στον αριθμό και το είδος των όρων δεν επηρεάζει τις αντιληπτικές-γνωσιακές διεργασίες. 44

Ανθρωπογλωσσολόγοι Berlin & Kay (1969), Κay & ΜcDaniel (1978): θεμελιακή ομοιότητα των γλωσσών με βάση τα εξής δεδομένα. Εκμαίευσαν από ομιλητές 20 γλωσσών ονομασίες 330 αποχρώσεων και πληροφορίες για τους χρωματικούς όρους 98 επιπλέον γλωσσών. Από το σύνολο των όρων έχρησαν κάποιους βασικούς π.χ. αν απλοί και όχι σύνθετοι (πράσινο αλλά όχι γαλαζοπράσινο), Θεώρησαν εντέλει έντεκα όρους καθολικούς, αλλά δυνητικά μόνο γιατί δεν απαντήθηκαν σε όλες τις γλώσσες. Για να εξηγήσουν όμως διαγλωσσικές διαφορές και στους βασικούς όρους, υπέθεσαν ότι κάποια φάσματα φωτός είναι πιο πιθανό να κωδικοποιηθούν λεκτικά σε σύγκριση με άλλα, ή μια ιεραρχία πιθανότητας να ονομαστούν. 45

Ιεραρχία των λέξεων για χρώματα στις γλώσσες του κόσμου Αν και γλώσσες διαφέρουν πολύ μεταξύ τους, Όταν έχουν 2 λέξεις, λευκό και μαύρο, 3 και κόκκινο, 5 και πράσινο-κίτρινο .... μωβ ροζ πορτοκαλί γκρι λευκό μαύρο πράσινο κίτρινο < κόκκινο < μπλέ < καφέ < < 46 (Berlin & Kay 1969) 46

Η αντίληψη καθορίζει το λεξιλόγιο των χρωμάτων H όραση (ειδικότερα η κοινή σε όλους τους ανθρώπους νευροφυσιολογία της, οι οπτικοί κώνοι δηλαδή), καθορίζουν όχι μόνο το τί χρώματα μπορούμε να δούμε και πώς ακριβώς αλλά και τί λέξεις για χρώματα μπορεί να εμπεριέχουν οι γλώσσες (π.χ. Kay & ΜcDaniel 1978) 47 47

Ιεραρχία των λέξεων για χρώματα στις γλώσσες του κόσμου Αν και γλώσσες διαφέρουν πολύ μεταξύ τους, Όταν έχουν 2 λέξεις, λευκό και μαύρο, 3 και κόκκινο, 5 και πράσινο-κίτρινο .... μωβ ροζ πορτοκαλί γκρι λευκό μαύρο πράσινο κίτρινο < κόκκινο < μπλέ < καφέ < < (Berlin & Kay 1969)

2. Πειραματικές έρευνες για νοητικές διεργασίες Οι διαφορές λεξιλογίου δεν επηρεάζουν την αντίληψη των χρωμάτων Μελέτες Rosch 1971, 1872 Γλώσσα ντάνι μόνο δύο λέξεις για χρώματα: Mόλα και Μίλι (φωτεινά και μη φωτεινά) Αντιλαμβάνονται όμως τις διαφορές τους σε πειράματα Figure 7.19 from: Kassin, S. (2001). Psychology, third edition. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. Source: Rosch, E. (1973). On the internal structure of perceptual and semantic categories. In T. E. Moore (Ed.), Cognitive development and acquisition of language. New York: Academic Press. Psychology, 4/e by Saul Kassin ©2004 Prentice Hall Psychology, 4/e by Saul Kassin ©2004 Prentice Hall 49

Από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 η επίκληση της καθολικότητας μετριάστηκε, ενώ στις αρχές του 21ου αιώνα συσσωρεύτηκαν ενδείξεις σχετικότητας. Η αλλαγή κλίματος υποκινήθηκε και από ενστάσεις στον τρόπο συλλογής και εξήγησης παλαιότερων δεδομένων: Π.χ. Το κόκκινο διαφορετικό σε μια γλώσσα με τρία χρώματα και σε μία με 150. Οι λέξεις των γλωσσών δεν αντιστοιχούν σε διακριτά αντικειμενικά φάσματα. 50

Ευρήματα υπέρ της σχετικότητας των αντιληπτικών-γνωσιακών διεργασιών. Π.χ. Mελέτες Κay & Kempton (1984), Davies & Corbett (1997) Φάσμα χρωμάτων που στα ελληνικά θεωρούμε αποχρώσεις πράσινου, γαλάζιου και μπλέ, διαχωρίζονται διαφορετικά ανά γλώσσα με συνέπειες γνωσιακές: Ομιλητές γλώσσας ταραχουμάρα: δεν διακρίνουν αυτές τις αποχρώσεις γιατί μόνο μία λέξη γι’ αυτά. Αντιθέτως, ομιλητές αγγλικής διακρίνουν πράσινο και μπλε γιατί δύο βασικές λέξεις. Ομιλητές ρωσικής διακρίνουν πράσινο, γαλάζιο και σκούρο μπλε γιατί τρεις βασικές λέξεις (το ίδιο και της ελληνικής σε μεταγενέστερες μελέτες). 51ς 51

Μεσολάβηση γλώσσας στην επεξεργασία χρώματος υποστηρίχτηκε και από νευροψυχολογικές έρευνες. Κάθε ημισφαίριο του εγκεφάλου επεξεργάζεται διαφορετικά τo χρώμα: το αριστερό με βάση γλωσσικά δεδομένα και το δεξί οπτικά. Μάλιστα οι γλωσσικές διαφοροποιήσεις των χρωμάτων επιστρατεύονται περισσότερο όταν τα χρώματα δεν διαφέρουν πολύ αντικειμενικά. Π.χ. Τhierry et al. (2009): ελληνόφωνοι διέκριναν φάσματα που κωδικοποιούνται με τους όρους γαλάζιο και μπλε αλλά οι αγγλόφωνοι όχι. Μάλιστα σε πείραμα όπου ζητήθηκε να κριθεί η διαφορά χρωμάτων αλλά σχημάτων.

Ο χώρος: Πιο κομβική γλωσσικά έννοια από το χρώμα (αξίζει συνεπώς περισσότερο να μελετηθεί) Σε αντίθεση με το χρώμα (που δεν κωδικοποιείται εκτενώς) ο χώρος κωδικοποιείται συστηματικά σε όλες τις γλώσσες που έχουν μελετηθεί. Ζωτικής σημασίας έννοια για τον άνθρωπο. Μάλιστα, κωδικοποιείται και σε γραμματικές λέξεις (π.χ. προθέσεις όπως η ελληνική σε). Αναπτυξιακά στα παιδιά, λέξεις για το χώρο (π.χ. κάτω) ανάμεσα στις πρώτες ενώ αυτές για τα χρώματα αργούν.

γιατί προσιτός στις αισθήσεις Ειδικά τη δεκαετία του ’70 Παραδοσιακά δεν αναμένονταν διαγλωσσικές διαφορές στην εννοιοποίηση του χώρου γιατί προσιτός στις αισθήσεις Ειδικά τη δεκαετία του ’70 υποτέθηκε ένα καθολικό ρεπερτόριο εννοιών (π.χ. «εγκλεισμός» και «επαφή» οντοτήτων), από τις οποίες αντλούν οι γλώσσες και συνδυάζουν ποικιλοτρόπως για να οικοδομήσουν λέξεις για το χώρο (βλ. και Landau & Jackendoff 1993).

Σήμερα όμως υποδεικνύονται αξιοσημείωτες διαφορές στη γλωσσική εννοιοποίηση του χώρου ακόμη και μεταξύ συγγενικών γλωσσών όπως η ολλανδική, η αγγλική και η γερμανική (βλ. π.χ. Bowerman 1996 και εισαγωγικές διαλέξεις) π.χ. Προθέσεις αντίστοιχες του «μέσα», «πάνω» κωδικοποιούνται ως εξής διαγλωσσικά: -Iσπανικά: μία κατά βάση en (όπως το αόριστο ελληνικό σε) -Αγγλικά: δύο κατά βάση οn, in -Oλλανδικά: τρεις κατά βάση οp, ann, in Koρεάτικα: τρία «πάνω» και δύο «μέσα»

Αγγλικά: Οn: In: 57

Koρεάτικα: 5 λέξεις αντίστοιχες των 2 της αγγλικής: Π.χ. «πάνω»: σφιχτά, χαλαρά, σε οριζόντια επιφάνεια, καπέλο «μέσα»: σφιχτά ή χαλαρά

Εντέλει, οι έννοιες χώρου είναι αφηρημένες, γιατί δεν αφορούν οντότητες και απτές τους ιδιότητες αλλά σχέσεις οντοτήτων (π.χ. Στην έκφραση Το παιδί μπροστά στο μαγαζί Το «μπροστά» είναι κατασκευή του νου μας. Θα μπορούσε να ιδωθεί και ως «έξω», «κοντά» ….) Συναίνεση: Η γλωσσική περιγραφή χώρου δεν αναπαράγει την πραγματικότητα αλλά τη σκιαγραφεί από μια ανθρωποκεντρική οπτική. Βλ. π.χ. Kemmerer (1999, 2006) γα τις έννοιες κοντά και μακριά.

Μεσολαβούν οι έννοιες χώρου κάθε γλώσσας Σχετικότητα; Μεσολαβούν οι έννοιες χώρου κάθε γλώσσας στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε και γενικότερα επεξεργαζόμαστε το χώρο; Εμπειρικά ευρήματα: Σαφείς διαφορές στην περιγραφή χώρου (δηλ. στο σκέπτεσθαι με σκοπό το ομιλείν). Αντικρουόμενες όμως ενδείξεις ως προς το εάν οι διαφορές ισχύουν και πέρα από τη στιγμή της ομιλίας. 60

Δύο ειδών σχέσεις χώρου: τοπολογίας και προβολής (βλ. αρχικά Πιαζέ). Τοπολογίας: το πώς σχετίζεται μια οντότητα με μια περιοχή (π.χ. μέσα, έξω, πάνω, δίπλα, γύρω). Προβολής: τοποθέτηση στον τρισδιάστατο χώρο από την οπτική του ομιλητή ή ανθρωποκεντρικά (π.χ. πίσω, αριστερά). Οι τοπολογικές πιο απλές γνωσιακά, παρατηρούνται νωρίτερα στην παιδική γλώσσα (π.χ. Johnston & Slobin 1979 και Clark 1973, Πιαζέ). Κάποτε μάλιστα θεωρήθηκαν καθολικές και προγλωσσικές.

Μετέπειτα έρευνες ανέδειξαν ωστόσο απρόσμενες διαγλωσσικές διαφορές ακόμη και στις βασικές έννοιες τοπολογίας 1. Γενικά στις γλώσσες (Βλ. νωρίτερα για διαφορές σε βασικές έννοιες όπως αυτές που αφορούν τον εγκλεισμό μιας οντότητας σε άλλη). π.χ. Η αγγλική πρόθεση in (αντίστοιχη του «μέσα») αντιστοιχεί σε δύο της κορεατικής, μία για χαλαρό και μία για σφιχτό εγκλεισμό (π.χ. παιδί σε δωμάτιο ή σε αγκαλιά). 62

2. Διαφορές στις τοπολογικές έννοιες Στην απόπειρα να διερευνηθεί εάν αντίστοιχες διαφορές παρατηρούνται και σε γνωσιακές δραστηριότητες που δεν εμπλέκουν ομιλία, τα ευρήματα αποδεικνύονται πάλι αντιφατικά. Οι Munnich et al. (2001) σύγκριναν ομιλητές της αγγλικής, ιαπωνικής και κορεατικής, γλώσσες που κωδικοποιούν με διαφορετικό τρόπο έννοιες αντίστοιχες του ελληνικού πάνω. Ειδικότερα, η διάκριση της αγγλικής ανάμεσα στις λέξεις on και above (αντίστοιχη της ελληνικής πάνω στο και πάνω από), δεν κωδικοποιείται στις άλλες δύο γλώσσες. Η αγγλική διακρίνει δηλαδή οντότητες που υποστηρίζονται από άλλη οντότητα (οn) από όσες αιωρούνται (above). Οι συμμετέχοντες στο πείραμα είδαν διατάξεις οντοτήτων που υποστηρίζονταν ή αιωρούνταν και χρειάστηκε να θυμηθούν εάν τις είχαν ξαναδεί. Καμιά όμως διαφορά ανάκλησης δεν εντοπίστηκε ανάμεσα στους ομιλητές των τριών γλωσσών. Από την άλλη όμως, έχουν εντοπιστεί διαφορές στην εστίαση του βλέμματος. Oι McDonough et al. (2003) βρήκαν ότι η διάκριση χαλαρού και σφιχτού εγκλεισμού που κωδικοποιεί η κορεατική αλλά όχι η αγγλική, γίνεται αντιληπτή από τα βρέφη και στα δύο γλωσσικά περιβάλλοντα αλλά ατονεί στους αγγλόφωνους μόνο ενήλικες. Η Choi (2006) πρόσθεσε ότι υποχωρεί, πιο συγκεκριμένα, στην ηλικία των 29 μηνών, όταν τα αγγλόφωνα παιδιά κατακτούν εκφράσεις εγκλεισμού. Ωστόσο, οι αγγλόφωνοι ενήλικες εξακολουθούν να διακρίνουν τις δύο σχέσεις όταν αντιμετωπίζουν απλά ερεθίσματα. Ακόμη μια φορά, η μεσολάβηση της γλώσσας φαίνεται να εξαρτάται από διάφορες παραμέτρους, που μπορούν να εντοπιστούν μόνο μέσα από αναλυτικό πειραματικό έλεγχο. Σαφώς πάντως, έχει υποδειχτεί και δρομολόγηση της αντίληψης από τη γλώσσα, αλλλά όχι σε όλες τις περιπτώσεις. ‘Οσον αφορά τις σχέσεις προβολής, η τυπολογική έρευνα υποδεικνύει δύο τουλάχιστον συστήματα τοποθέτησης στον τρισδιάστατο χώρο διαγλωσικά (βλ. Pederson et al. 1998): α) Στα απόλυτα ή γεωκεντρικά αφετηρία είναι ένα σταθερό σημείο, συχνά η θέση του ήλιου (π.χ. ανατολικά) αλλά και επιβλητικοί όγκοι όπως ένα βουνό. β) Στα σχετικά ή ανθρωποκεντρικά συστήματα αφετηρία είναι η θέση του ομιλητή (π.χ. αριστερά από το δέντρο). Αν και οι γλώσσες αξιοποιούν συχνά και τους δύο τρόπους τοποθέτησης, ένας υπερισχύει, για παράδειγμα, στην αγγλική ο ανθρωποκεντρικός ενώ σε ιθαγενείς γλώσσες της Αυστραλίας ο απόλυτος. Αναφερθήκαμε στο Κεφάλαιο 4 στο επιχείρημα του Levinson (2003) ότι το κυρίαρχο σύστημα τοποθέτησης μιας γλώσσας διαπλάθει τις 2. Διαφορές στις τοπολογικές έννοιες εμφανίζονται πολύ νωρίς στα παιδιά (Choi & Bowerman 1991): Π.χ. Στα κορεατικά οι δύο έννοιες εγκλεισμού (χαλαρά ή σφιχτά) σε πρωτότυπες εκφράσεις από την ηλικία των 18-20 μηνών και οι δύο έννοιες αποκλεισμού (έξοδος με δυσκολία ή ευκολία) από τους 16-20 μήνες. Ενώ στα αγγλικά στις ίδιες ηλικίες χρησιμοποιείται μία μόνο έννοια εγκλεισμού και αποκλεισμού. 63

Μία έννοια εγκλεισμού αγγλικής = δύο κορεατικής Ορισμένες διακρίσεις χώρου εφικτές και σε βρέφη, αλλά ατονούν στη συνέχεια εάν δεν κωδικοποιούνται γλωσσικά Βλ. π.χ. Πειραματική μελέτη McDonough et al. (2003) Μία έννοια εγκλεισμού αγγλικής = δύο κορεατικής (εγκλεισμός χαλαρός: nehta για μήλο σε μπολ εγκλεισμός σφιχτός: kkita για lego σε lego) Γνωσιακές συνέπειες: Αν και διάκριση σφιχτού-χαλαρού εγκλεισμού εφικτή σε βρέφη 9-14 μηνών ατονεί από μια ηλικία και μετά στην αγγλική όπου δεν δηλώνεται, ενώ διατηρείται στην κορεατική. 64

δηλ. πέρα από την ομιλία; Η γλώσσα επηρεάζει τις αναπαραστάσεις και επεξεργασίες του χώρου πιο μόνιμα, δηλ. πέρα από την ομιλία; βλ. π.χ. Μελέτες Λέβινσον κ.σ. Διαγλωσσικές διαφορές στο πώς τοποθετούμε οντότητες στο χώρο; Τουλάχιστον με δύο τρόπους: Γλώσσες που τοποθετούν κυρίως γεωκεντρικά, δηλ. με βάση ένα σταθερό σημείο όπως ο ήλιος (π.χ. βόρεια, δυτικά) Γλώσσες που τοποθετούν κυρίως ανθρωποκεντρικά, δηλ. με βάση την οπτική του ομιλητή) (π.χ. πίσω, δεξιά)

Παράδειγμα πειράματος: Σύγκριση ομιλητών τζελτάλ και ολλανδικής, γλώσσες όπου κυριαρχούν αντίστοιχα γεωκεντρικές και ανθρωποκεντρικές εκφράσεις. Διαδικασία: Συμμετέχοντες μπροστά από διάταξη π.χ. με κύκλο και δύο τετράγωνα. Μετά από περιστροφή θέσης συμμετεχόντων 180ο τους ζητήθηκε να αναπαραγάγουν την αρχική διάταξη. Ευρήματα: Ενώ οι ομιλητές τζελτάλ άφησαν τη διάταξη ανέπαφη, οι ολλανδόφωνοι την αντέστρεψαν ώστε ό,τι δεξιά τους αρχικά να παραμένει δεξιά και στη νέα θέση.

Εξήγηση: Η διαφορά αποδόθηκε στο ότι στη τζελτάλ υπερισχύει η τοποθέτηση με βάση γεωκεντρικό άξονα, ενώ στην ολλανδική με βάση ανθρωποκεντρικό. Συμπέρασμα: ισχυρή γλωσσική σχετικότητα γιατί διαφορές παρατηρούνται σε δραστηριότητα όπου οι συμμετέχοντες δεν μιλάνε.

Ωστόσο, στη συνέχεια ποικίλες ενστάσεις. Δεν αμφισβητούνται οι διαφορές στις αντιδράσεις συμμετεχόντων στα πειράματα, αλλά η εξήγησή τους μόνο με βάση τη γλώσσα. Π.χ. Οι αντιδράσεις στα πειράματα ίσως καθορίστηκαν από την κατανόηση των οδηγιών. Το αίτημα να καταστεί η διάταξη αντικειμένων «ίδια» με την αρχική μπορούσε, ανάλογα με τα πολιτισμικά συμφραζόμενα, να ερμηνευτεί είτε γεωκεντρικά είτε ανθρωποκεντρικά. ‘Οταν οι Li et al. (2011) αποσαφήνισαν τί ζητούσαν, οι ομιλητές της τζελτάλ κατάφεραν μια ανθρωποκεντρική τοποθέτηση έως και λίγο καλύτερα απ’ ότι μια γεωκεντρική.

Η εννοιοποίηση του δυναμικού φυσικού κόσμου Τα γεγονότα Σύλληψη γεγονότων πιο αφηρημένη από οντοτήτων γιατί όχι σταθερά φαινόμενα. Εξηγούνται ίσως έτσι μεγάλες διαφορές στην περιγραφή τους, π.χ. το ίδιο γεγονός μπορεί να παρουσιαστεί ως του έφυγε από τα χέρια ή το πιάτο έσπασε, όπου στην πρώτη περίπτωση αναφέρεται η αρχή του και στη δεύτερη η τελική του έκβαση.

Η χρονική τους διάσταση, κι ακόμη ειδικότερα Τα γεγονότα: Π.χ. Η χρονική τους διάσταση, κι ακόμη ειδικότερα το εάν κωδικοποιείται η διάρκεια ή εξέλιξή τους. Οι γλώσσες διαφέρουν πολύ ως προς αυτό. Κάποιες όπως η αγγλική και η ελληνική διακρίνουν ανάμεσα σε γεγονότα ολοκληρωμένα και υπό εξέλιξη (π.χ. Έτρεξε, έτρεχε), ενώ άλλες όπως η γερμανική και η εβραϊκή όχι.

Αφηγήσεις παιδιών σε 4 γλώσσες (Slobin & Berman 1994) Π.χ. Το γεγονός του τρεξίματος Νωρίς στην παιδική ηλικία όλα τα παιδιά δηλώνουν φυσική διάρκεια αυτού του γεγονότος. Π.χ. Όλα τα 5χρονα με παρατατικό χρόνο στα αγγλικά: “He was running and running” ή με επανάληψη αορίστου στα γερμανικά που δεν έχει παρατατικό π.χ. «Έτρεξε, έτρεξε, έτρεξε» Αργότερα όμως εγκλιματίζονται στη γλώσσα τους, δηλ. σε γλώσσες που δεν δηλώνουν τη διάρκεια γραμματικά παραιτούνται από το να προσπαθούν να τη δείξουν. 71

Τα γεγονότα κίνησης οντοτήτων στο χώρο Βλ. το θεμελιακό έργο του Talmy Διάφορες διαστάσεις της έννοιας της κίνησης, όπως η κατεύθυνση και ο τρόπος. Διαφορές των γλωσσών, κυρίως ως προς το πόσο συστηματικά κωδικοποιούν τον τρόπο της κίνησης (π.χ. η αγγλική και ρωσική πολύ, η ελληνική και η ισπανική λίγο, π.χ. 49 ρήματα κωδικοποιούν τον τρόπο του βαδίσματος στην αγγλική αλλά μόνο 1 στη γαλλική. 72

Εκτενή δεδομένα δείχνουν διαγλωσσικές διαφορές στην περιγραφή της κίνησης σε λέξεις, προτάσεις και κείμενα (βλ. Slobin 2003, 2004, 2006 για συνόψεις). Οι ενδείξεις όμως για διαφορές σε αντιληπτικές-γνωσιακές δραστηριότητες πέρα από τη στιγμή της ομιλίας αντικρουόμενες. 73

Μελέτες περιγραφής της κίνησης Π.χ. Μια σειρά εικόνων με την περιπέτεια ενός βατράχου δόθηκε ως έναυσμα για αφηγήσεις σε ενήλικες και παιδιά τριών, τεσσάρων, πέντα και εννέα ετών με πρώτη γλώσσα την αγγλική, γερμανική, ισπανική, τουρκική και εβραϊκή (βλ. Berman & Slobin 1994). Ο τρόπος της κίνησης κωδικοποιείται εκτενώς και από νωρίς σχετικά στην αγγλική και γερμανική αλλά όχι στην ισπανική, τουρκική και εβραϊκή. Βλ. και σύγκριση αγγλικής-ελληνικής σε προτάσεις από την ηλικία των οκτώ (Papafragou et al. 2002), σε αφηγήματα από την ηλικία των τεσσάρων και σε συνομιλίες νωρίτερα και από τα δύο έτη (Selimis & Katis 2010). Στα αγγλικά πιο συστηματικά ο τρόπος της κίνησης. 74

Μάλιστα οι ομιλητές γλωσσών που δεν κωδικοποιούν συστηματικά τον τρόπο της κίνησης δεν καταφεύγουν σε εναλλακτικά μέσα (π.χ. επιρρήματα όπως «μπήκε γρήγορα») για να αναπληρώσουν την ισχνή παρουσία της έννοιας του τρόπου. Αντιθέτως, οι ομιλητές γλωσσών που κωδικοποιούν συστηματικά τον τρόπο καταφεύγουν και σε εναλλακτικά μέσα για να τον τονίσουν ακόμη περισσότερο. 75

Διαγλωσσικές διαφορές και στον διόλου αυθόρμητο έντεχνο λόγο. Λογοτέχνες κάποιων γλωσσών δεν δηλώνουν τον τρόπο εξίσου συχνά με αυτούς άλλων γλωσσών, παρότι διαθέτουν άπλετο χρόνο και κίνητρο για να αξιοποιήσουν και ασυνήθιστες εκφράσεις της γλώσσας τους. Π.χ. Τετραπλάσια ρήματα τρόπου στην αγγλική απ’ ότι στην τουρκική (Slobin 2004) Ακόμη πιο ενδιαφέρουσα η λογοτεχνική μετάφραση γιατί προϋποθέτει εξαντλητική προσπάθεια να αξιοποιηθούν όλα τα μέσα μιας γλώσσας ώστε να αποδοθούν νοήματα μιας άλλης. Εντούτοις,): σε ισπανικές μεταφράσεις αγγλικής χάνεται τουλάχιστον το ένα τρίτο των ρημάτων τρόπου ενώ, αντιστρόφως, σε άγγλικές μεταφράσεις ισπανικής προστίθενται στοιχεία τρόπου ανύπαρκτα στο πρωτότυπο (Slobin 2003). 76

Η κίνηση σε νοητικές διεργασίες πέραν της ομιλίας όπως η οπτική προσοχή, η νοητική απεικόνιση και η μη λεκτική κατηγοριοποίηση Ισχυρή σχετικότητα; Αντικρουόμενα ευρήματα. Αφενός, καμιά διαφορά, π.χ. Πειραματική μελέτη Papafragou et al. (2002) με αγγλόφωνους και ελληνόφωνους. Σε δοκιμασία κατηγοριοποίησης, όπου έπρεπε να υποδειχτεί ποιες δύο ανάμεσα σε τρεις εικόνες κίνησης έμοιαζαν περισσότερο, για παράδειγμα ένα άτομο που ανεβαίνει σκάλες τρέχοντας με ένα άτομο που τις ανεβαίνει αργά (διαφορά τρόπου) ή τις κατεβαίνει τρέχοντας (διαφορά κατεύθυνσης) καμιά διαφορά ανάμεσα στα δύο είδη ομιλητών 77

Αφετέρου όμως σημαντική διαφορά: Oh (2003) Σε πείραμα ανάκλησης βιντεοσκοπημένων γεγονότων κίνησης . Παρότι όλοι οι ομιλητές ανακαλούσαν εξίσου ποικίλες λεπτομέρειες όπως τα ρούχα των πρωταγωνιστών ή την πορεία της κίνησης, αγγλόφωνοι ανακάλεσαν πολύ περισσότερες λεπτομέρειες τρόπου από κορεατόφωνους. 78