Ανατομική (Θ) Ενότητα 8: Πεπτικό σύστημα Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθήνας Ανατομική (Θ) Ενότητα 8: Πεπτικό σύστημα Φραγκίσκη Αναγνωστοπούλου Ανθούλη Τμήμα Ιατρικών Εργαστηρίων Το περιεχόμενο του μαθήματος διατίθεται με άδεια Creative Commons εκτός και αν αναφέρεται διαφορετικά Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

1. Η Στοματική Κοιλότητα – οδόντες (1/4) Η Στοματική Κοιλότης περιέχει τη γλώσσα και τους οδόντες, οι οποίοι τη χωρίζουν σε 2 χώρους, στο προστόμιο έμπροσθεν και στο ιδίως κοίλον του στόματος όπισθεν. Τοίχωμα Προστόμιου: Χείλη έμπροσθεν Παρειές στα πλάγια Ούλα και οδόντες όπισθεν Ο άνθρωπος έχει 2 οδοντοφυΐες: Νεογιλική (20) που αρχίζει τον 6ο μήνα μετά τη γέννηση και ολοκληρώνεται στο 6ο έτος Μόνιμη (32) που αρχίζει από το 6ο έτος και ολοκληρώνεται στο 21ο έτος ή και αργότερα. “Illu mouth” από Arcadian διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

1. Η Στοματική Κοιλότητα – οδόντες (2/4) Οι οδόντες σε κάθε γνάθο χωρίζονται σε: Τομείς (4) και για τις 2 οδοντοφυϊες (νεογιλική και μόνιμη) Κυνόδοντες (2) και για τις 2 οδοντοφυϊες (νεογιλική και μόνιμη) Προγόμφιους (4)-Δεν υπάρχουν στη νεογιλική οδοντοφυΐα Γομφίοι (4) για τη νεογιλική οδοντοφυΐα και (6) για τη μόνιμη (ο τελευταίος γομφίος λέγεται και φρονιμίτης ή σωφρονιστήρας) “Gray997” από Pngbot διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

1. Η Στοματική Κοιλότητα – οδόντες (3/4) Τμήματα Οδόντα: Ρίζα (εισέρχεται στη φατνιακή κοιλότητα) Μύλη ή Στεφάνη (ελεύθερο τμήμα προεξέχον του φατνίου) Αυχένα (το στενότερο τμήμα) Πολφική Κοιλότητα (εσωτερικό ρίζας και μύλης περιέχουσα τον πολφό, δηλαδή τον συνδετικό ιστό με τα αγγεία και νεύρα) “Tooth Section” από Indolences διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 2.0

1. Η Στοματική Κοιλότητα – οδόντες (4/4) Τμήματα Οδόντα: Οδοντίνη: Κύρια ουσία του δοντιού καλύπτουσα ολόκληρο τον οδόντα. Οστέινη: Καλύπτει την οδοντίνη μόνο στην ρίζα. Αδαμαντίνη: Καλύπτει την οδοντίνη μόνο στην μύλη. “Tooth Section” από Indolences διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 2.0

2. Έδαφος στόματος (1/3) Σχηματίζεται από τη γλώσσα Η γλώσσα έχει πολλές λειτουργίες (μάσηση, κατάποση τροφής, ομιλία, αφή και γεύση). Τμήματα Γλώσσας Βάση ή Ρίζα Σώμα Κορυφή “1109 Muscles that Move the Tongue” από CFCF διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0

2. Έδαφος στόματος (2/3) Στην πάνω επιφάνεια της γλώσσας το σώμα χωρίζεται από τη βάση με μία σχισμή, σχήματος Λ, την τελική αύλακα. Στην κορυφή της τελικής αύλακος υπάρχει το τυφλό τρήμα (άκρη του θυρεογλωσσικού πόρου στο έμβρυο). Ο βλεννογόνος της γλώσσας στην πάνω επιφάνεια έχει πολλές προεξοχές, τις θηλές, που ανάλογα με το σχήμα τους ονομάζονται: Τριχοειδείς (κορυφή και σώμα) Μυκητοειδείς (σώμα και το 1/5 στο γευστικό Λ) Φυλλοειδείς (πλάγια της γλώσσας) Περιχαρακωμένες (αποτελούνται από μία αύλακα που τις περιβάλλει, την τάφρο, όλες στο γευστικό Λ)

2. Έδαφος στόματος (3/3) Οι περιχαρακωμένες θηλές και το 1/5 των μυκητοειδών θηλών περιέχουν ειδικά κύτταρα για τη γεύση, τους γευστικούς κάλυκες, και σχηματίζουν το γευστικό Λ (παράλληλο και έμπροσθεν της τελικής σχισμής). Όπισθεν της τελικής αύλακας, υπάρχει λεμφικός ιστός (αμυντικός), η γλωσσική αμυγδαλή. Νεύρα Γλώσσας: Υπογλώσσιο (11η ΕΣ=κινητικό ν.) Γλωσσοφαρυγγικό (9η ΕΣ=αισθητικό και γευστικό)

3. Οροφή στόματος (Υπερώα) Η υπερώα (ουρανίσκος) αποτελεί το άνω τοίχωμα της στοματικής κοιλότητας και χωρίζεται σε: Σκληρά: Υπερώιες αποφύσεις άνω γνάθων και τα 2 υπερώια Μαλθακή ή Υπερώιο Ιστίο: Aποτελείται από βλεννογόνο και μυς (σταφυλίτης, ανελκτήρας υπερώας, διατείνοντας υπερώας, γλωσσοϋπερώιος, φαρυγγοϋπερώιος κινούντες την μαλθακή υπερώα στην κατάποση). Το οπίσθιο ελεύθερο χείλος της έχει στο κέντρο μία προσεκβολή, τη σταφυλή ή κιονίδα και σχηματίζει 2 πτυχές τη γλωσσοϋπερώιο και φαρυγγοϋπερώιο (ή παρίσθμιες), σχηματίζουσες μεταξύ τους μία κοιλότητα, τον αμυγδαλικό κόλπο που περιέχει λεμφικό ιστό, την παρίσθμια αμυγδαλή.

4. Φάρυγγας (1/2) Είναι ινομυώδης σωλήν συνδέων το στόμα με τον οισοφάγο και τη ρίνα με τον λάρυγγα, εξυπηρετών το πεπτικό και το αναπνευστικό σύστημα. Χωρίζεται σε 3 τμήματα: Ρινοφάρυγγας (τμήμα του αναπνευστικού συστήματος) Συνδέεται προς τα άνω με τη ρινική κοιλότητα και προς τα κάτω με τον στοματοφάρυγγα. Στο οπίσθιο τοίχωμά του υπάρχει λεμφικός ιστός (αμυντικός), η φαρυγγική αμυγδαλή. Στα πλάγια τοιχώματά του υπάρχουν τα στόμια των ευσταχιανών σαλπίγγων και λεμφικός ιστός, οι σαλπιγγικές αμυγδαλές. Οι αμυγδαλές αυτές μαζί με τις παρίσθμιες και τη γλωσσική, σχηματίζουν ζώνη άμυνας του οργανισμού, τον δακτύλιο του Waldayer.

4. Φάρυγγας (2/2) Στοματοφάρυγγας (τμήμα του αναπνευστικού και του πεπτικού συστήματος). Συνδέεται προς τα άνω με τον ρινοφάρυγγα, έμπροσθεν με την κοιλότητα του στόματος και κάτω με τον λάρυγγα και τον λαρυγγοφάρυγγα. Λαρυγγοφάρυγγας (τμήμα πεπτικού συστήματος). Είναι όπισθεν του λάρυγγα. Συνδέεται άνω με τον στοματοφάρυγγα και κάτω με τον οισοφάγο. Ο φάρυγγας αποτελείται από γραμμωτό μυϊκό ιστό που σχηματίζει 3 σφιγκτήρες (άνω: κεφαλοφαρυγγικός, μέσος: υοφαρυγγικός, κάτω: λαρυγγοφαρυγγικός)

“Illu esophagu” από Arcadian διαθέσιμο ως κοινό κτήμα 5. Οισοφάγος (1/2) Συνδέει τον λαρυγγοφάρυγγα με τον στόμαχο και αποτελείται από 4 τμήματα: Τραχηλικό (όπισθεν της τραχείας και έμπροσθεν της ΣΣ) Θωρακικό (οπίσθιο τμήμα μεσοθωρακίου) Διαφραγματικό (διέρχεται από το ομώνυμο τρήμα του διαφράγματος) Κοιλιακό Σχηματίζει 2 καμπές, μία στο τραχηλικό τμήμα με το κυρτό προς τ’ αριστερά και την άλλη στο θωρακικό με το κυρτό προς τα δεξιά. “Illu esophagu” από Arcadian διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

5. Οισοφάγος (2/2) Έχει 4 στενώματα: Κρικοειδές (από τον κρικοειδή χόνδρο του λάρυγγα) Αορτικό (από το αορτικό τόξο) Βρογχικό (από τη ρίζα του αριστερού πνεύμονα) Υπερφρενικό (άνωθεν του οισοφαγικού τρήματος του διαφράγματος). Οι μυϊκές ίνες στο άνω μέρος του οισοφάγου είναι γραμμωτές και στο κάτω λείες (κοιλιακό).

“Stomach-ca” από SMP διαθέσιμο ως κοινό κτήμα 6. Στόμαχος (1/6) Βρίσκεται στην άνω κοιλία (επιγάστριο) Έχει 2 στόμια: Καρδιακό: (συνδέεται με τον κοιλιακό οισοφάγο προς τα άνω) Πυλωρικό: (συνδέεται με τον βολβό ή 1η μοίρα του 12/λου) “Stomach-ca” από SMP διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

6. Στόμαχος (2/6) Τμήματα Στομάχου Θόλος: (άνω και αριστερά του καρδιακού στομίου- συλλογή αέρος –αεροθάλαμος) Σώμα: (τμήμα μεταξύ του θόλου και της γωνιακής εντομής) Άντρο: (τμήμα μεταξύ γωνιακής εντομής και πυλωρικού στομίου, κατώτερο ¼ στομάχου). Το στενώτερο τμήμα του στομάχου αποτελεί τον πυλωρικό σωλήνα. Μείζον Τόξο: (αριστερό χείλος του στομάχου, μακρύτερο χείλος) Έλασσον Τόξο: (δεξιό χείλος του στομάχου, κοντύτερο χείλος)

6. Στόμαχος (3/6) Στήριξη Στομάχου Το μείζον τόξο του στομάχου συνδέεται το εγκάρσιο κόλον, τον σπλήνα και το διάφραγμα με πτυχές του περιτοναίου, τον γαστροκολικό σύνδεσμο, τον γαστροσπληνικό και τον γαστροφρενικό σύνδεσμο αντίστοιχα. Από το μείζον τόξο κρέμεται το μείζον επίπλουν, δηλ. η συνέχεια του γαστροκολικού συνδέσμου προς τα κάτω. Το έλασσον επίπλουν συνδέει το έλασσον τόξο του στομάχου με τον αριστερό λοβό του ήπατος και αποτελεί τον γαστροηπατικό σύνδεσμο.

“2414 Stomach” από CFCF διαθέσιμο 6. Στόμαχος (4/6) “2414 Stomach” από CFCF διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0

6. Στόμαχος (5/6) Θέση και Στήριξη Ο γαστροκολικός, γαστροσπληνικός, γαστροφρενικός και γαστροηπατικός σύνδεσμος, στηρίζουν μαζί με τον οισοφάγο και το 12/λο τον στόμαχο στο άνω μέρος της κοιλίας. Στη θέση αυτή ο στόμαχος βρίσκεται κάτω από τον αριστερό θόλο του διαφράγματος και τον αριστερό λοβό του ήπατος, όπισθεν από το αριστερό πλευρικό τόξο και επιγάστριο (χώρος άνω κοιλίας κάτωθεν της ξιφοειδούς αποφύσεως), και έμπροσθεν του παγκρέατος. Όπισθεν του στομάχου προς τα αριστερά βρίσκεται ο σπλήνας, το αριστερό νεφρό και το αριστερό επινεφρίδιο.

6. Στόμαχος (6/6) Αγγεία - Νεύρα Δεξιά γαστρική και γαστροεπιπλοϊκή αρτηρία Αριστερή γαστρική και γαστροεπιπλοϊκή αρτηρία Βραχείες γαστρικές αρτηρίες (κλάδοι σπληνικής) Οι φλέβες ακολουθούν τις αρτηρίες και καταλήγουν στην πυλαία φλέβα). Η νεύρωσή του γίνεται από το ΑΝΣ. Οι παρασυμπαθητικές ίνες μαζί με τα πνευμονογαστρικά ν. (10η ΕΣ), ευθύνονται για την γαστρική έκκριση και κινητικότητά του. Οι συμπαθητικές ίνες προέρχονται από το κοιλιακό πλέγμα.

7. Λεπτό έντερο (1/7) Αποτελείται από 3 τμήματα: Δωδεκαδάκτυλο (μήκος 12 δακτύλων) Νήστις (τμήμα του ελικώδους εντέρου: κενή περιεχομένου, άξονας ελίκων οριζόντιος και μικρότερος, αριστερά και άνω) Ειλεός (τμήμα του ελικώδους εντέρου: μεγαλύτερο σε μήκος, άξονας ελίκων κάθετος και μακρύτερος, διάμετρος ελίκων μεγαλύτερη,, δεξιά και κάτω) Ελικώδες Έντερο: Σχηματίζεται από τις έλικες της νήστιδος και του ειλεού.

7. Λεπτό έντερο (2/7) “Blausen 0817 SmallIntestine Anatomy” από BruceBlaus διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0

7. Λεπτό έντερο (3/7) Δωδεκαδάκτυλο (σχηματίζει μία αγκύλη από τον πυλωρό έως τη νήστιδα με το κοίλον προς τα αριστερά) Έχει 4 τμήματα: 1ο ή Πάνω Τμήμα Ή Βολβός (κινητό). Είναι το φαρδύτερο και συνδέεται με ήπαρ με τον ηπατοδωδεκαδακτυλικό σύνδεσμο. 2ο ή Κατιόν Τμήμα. Βρίσκεται η θηλή ή φύμα του Vater, προεξοχή του βλεννογόνου όπου συνεκβάλλουν ο χοληδόχος πόρος και ο μείζων παγκρεατικός (πόρος του Wirsung) 3ο ή Κάτω Τμήμα. Χωρίζεται από το 4ο τμήμα με τα άνω μεσεντέρια. 4ο ή Ανιόν Τμήμα. Χωρίζεται από τη νήστιδα με τον σύνδεσμο του Treitz (αποτελείται από συνδετικό ιστό και μυϊκές ίνες από το διάφραγμα καταφυόμενες στη νήστιδα=κρεμαστήρ μ. Treitz)

7. Λεπτό έντερο (4/7) Θέση: Εκτός από τo βολβό, τα υπόλοιπα τμήματα του 12/λου δεν καλύπτονται από περιτόναιο (εξωπεριτοναϊκό όργανο). Τo 12/λο έρχεται σε σχέση προς τα άνω με το ήπαρ και τη χοληδόχο κύστη, προς τα δεξιά με το δεξιό νεφρό και προς τα κάτω με το εγκάρσιον κόλον και τις εντερικές έλικες. Στην αγκύλη του 12/λου βρίσκεται η κεφαλή του παγκρέατος. Αγγεία: Άνω και κάτω παγκρεατοδωδεκαδακτυλική αρτηρία και οι συνοδεύουσες αυτές φλέβες στην πυλαία φλέβα.

7. Λεπτό έντερο (5/7) Ελικώδες Έντερο: Έχει μήκος 6-7 μέτρα και καλύπτεται πλήρως από περιτόναιο και κρέμεται από μία πτυχή του, το μεσεντέριο. Αποτελείται από τη νήστιδα που χωρίζεται από το 12/λο με τον σύνδεσμο του Treitz, ενώ αντίθετα μεταξύ νήστιδος και ειλεού δεν υπάρχει σαφής διαχωρισμός. Στηρίζεται κυρίως με το μεσεντέριο (πτυχή περιτοναίου ως ανοικτή βεντάλια και περιβάλλει ολόκληρο το λεπτό έντερο.

7. Λεπτό έντερο (6/7) Ελικώδες Έντερο Θέση: Βρίσκεται στην κεντρική και κάτω κοιλία (κάτω από το εγκάρσιο μεσόκολο) και περιβάλλεται από άνω και πλάγια από το παχύ έντερο. Έμπροσθεν καλύπτεται από το μείζον επίπλουν και όπισθεν έρχεται σε σχέση με το 12/λο, τους νεφρούς, την κοιλιακή αορτή και την κάτω κοίλη φλέβα.

7. Λεπτό έντερο (7/7) Χαρακτηριστικά Ελικώδους Εντέρου Μεγάλο μήκος Ο βλεννογόνος φέρει μικρές προσεκβολές, τις λάχνες, που αυξάνουν την απορροφητική επιφάνεια Η απόφυση του Meckel. Αποτελεί εμβρυϊκό υπόλειμμα του ομφαλομεσεντέριου πόρου, έχει μήκος συνήθως 5 εκ., βρίσκεται σε απόσταση 1 μέτρου από την ειλεοτυφλική συμβολή, και παρατηρείται στο 2% περίπου των ανθρώπων. Αιματώνεται αποκλειστικά από αρτηρίες της άνω μεσεντερίου αρτηρίας (Αλλήρειος τρίππους), και οι φλέβες καταλήγουν στην άνω μεσεντέρια φλέβα (συμμετοχή στο σχηματισμό της πυλαίας φλέβας).

“Colon-rectum” από Fæ διαθέσιμο ως κοινό κτήμα 8. Παχύ έντερο (1/5) Σχηματίζει στεφάνη γύρω από το ελικώδες έντερο, με αρχή από το τέλος του ειλεού από τον οποίο χωρίζεται με την ειλεοτυφλική βαλβίδα. “Colon-rectum” από Fæ διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

8. Παχύ έντερο (2/5) Χωρίζεται σε 6 τμήματα: Τυφλό (το πρώτο και φαρδύτερο τμήμα από το οποίο κρέμεται η σκωληκοειδής απόφυση μήκους συνήθως 5-10 εκ.) Η θέση της σκωληκοειδούς αποφύσεως είναι πυελική και βρίσκεται στο έξω τριτημόριο γραμμής που ενώνει τον ομφαλό με την πρόσθια άνω λαγόνια άκανθα (σημείο Mc Burney), στο δεξιό λαγόνιο βόθρο. Ανιόν Κόλον (δεξιά πλάγια κοιλιακή χώρα). Είναι το στενότερο και μακρύτερο τμήμα και φθάνει κάτω από το ήπαρ, όπου σχηματίζει μία καμπή προς τα αριστερά, την ηπατική ή δεξιά κολική καμπή. Εγκάρσιον Κόλον. Εκτείνεται από την δεξιά κολική καμπή μέχρι την σπληνική ή αριστερή κολική καμπή.

8. Παχύ έντερο (3/5) Χωρίζεται σε 6 τμήματα: Κατιόν Κόλον (αριστερά πλάγια κοιλιακή χώρα). Είναι η συνέχεια του εγκαρσίου κόλου προς τα κάτω. Σιγμοειδές (αριστερός λαγόνιος βόθρος). Έχει σχήμα S, είναι η συνέχεια του κατιόντος κόλου και σχηματίζει 2 καμπές πριν μεταπέσει στο ορθό. Ορθό ή Ευθύ ή Απευθυσμένο. Τελευταίο τμήμα που καταλήγει στον πρωκτό ή πρωκτικό δακτύλιο, κάτω στόμιο του εντερικού σωλήνα, στο βάθος της μεσογλουτιαίας σχισμής. Ο πρωκτικός δακτύλιος φέρει 2 σφιγκτήρες , τον έσω που αποτελείται από λείες μυϊκές ίνες και δεν υπακούει στη βούληση, και τον έξω που αποτελείται από γραμμωτές ίνες και υπακούει στη βούληση.

“Gray1035” από Pngbot διαθέσιμο ως κοινό κτήμα 8. Παχύ έντερο (4/5) To παχύ έντερο γενικά καλύπτεται από περιτόναιο, όμως στο ανιόν, κατιόν και ορθό, η κάλυψη είναι ατελής (περιοχές ακινησίας). Το εγκάρσιον κόλον, σιγμοειδές κόλον, το τυφλό με τη σκωληκοειδή απόφυση καλύπτονται πλήρως από περιτόναιο που σχηματίζει μία πτυχή από την οποία κρέμονται από το οπίσθιο τοίχωμα της κοιλίας (κινητές περιοχές). “Gray1035” από Pngbot διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

8. Παχύ έντερο (5/5) “Gray1035” από Pngbot διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

8. Παχύ έντερο - Χαρακτηριστικά Μεγάλη διάμετρο και μικρότερο μήκος Κολικές ταινίες (παρουσία 3 επιμήκων αινιών, συμπληρώνουσες την ατελή έξω επιμήκη στιβάδα των λείων μυϊκών ινών) Εκκολπώματα (περισφίξεις του τοιχώματος μεταξύ των κολικών ταινιών) Επιπλοϊκές αποφύσεις (προσεκβολές περιτοναίου περιέχουσες αγγεία και λίπος) Η αιμάτωση του παχέος εντέρου γίνεται από το τυφλό μέχρι το ήμισυ του εγκάρσιου κόλου από την άνω μεσεντέρια αρτηρία, από την κάτω μεσεντέρια που αιματώνει το υπόλοιπο εγκάρσιο κόλον, το κατιόν κόλον, το σιγμοειδές και τα 2/3 του ορθού, ενώ το υπόλοιπο 1/3 αιματώνεται από την έσω λαγόνια αρτηρία.

Τέλος Ενότητας

Σημειώματα

Σημείωμα Αναφοράς Copyright Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας, Φραγκίσκη Αναγνωστοπούλου Ανθούλη 2014. Φραγκίσκη Αναγνωστοπούλου Ανθούλη. «Ανατομική (Θ). Ενότητα 8: Πεπτικό σύστημα». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: ocp.teiath.gr.

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό. Οι όροι χρήσης των έργων τρίτων επεξηγούνται στη διαφάνεια «Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων». Τα έργα για τα οποία έχει ζητηθεί άδεια αναφέρονται στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.

Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων Δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, παρά μόνο εάν ζητηθεί εκ νέου άδεια από το δημιουργό. © διαθέσιμο με άδεια CC-BY Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου και η δημιουργία παραγώγων αυτού με απλή αναφορά του δημιουργού. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-SA Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού, και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-ND Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η δημιουργία παραγώγων του έργου. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-ND Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου και η δημιουργία παραγώγων του. διαθέσιμο με άδεια CC0 Public Domain Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού. διαθέσιμο ως κοινό κτήμα χωρίς σήμανση Συνήθως δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου.

Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς το Σημείωμα Αδειοδότησης τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.

Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων Το Έργο αυτό κάνει χρήση περιεχομένου από τα ακόλουθα έργα: Εργαστήριο Ιστολογίας, Εμβρυολογίας & Ανθρωπολογίας, Ιατρικό Τμήμα, Α.Π.Θ., 2004 Paul Bell, Barbara Safiejko-Mroczka, Department of Zoology, University of Oklahoma. All rights reserved

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθήνας» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.