Πρόσθετες Ύλες Ενότητα 4: Συντηρητικά Αναστασία Κανέλλου, Τμήμα Τεχνολογίας Τροφίμων Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθήνας Το περιεχόμενο του μαθήματος διατίθεται με άδεια Creative Commons εκτός και αν αναφέρεται διαφορετικά Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Μόλυνση τροφίμων από μικρόβια Το ένστικτο της πείνας ώθησε τον άνθρωπο να βρει τρόπους συντήρησης της τροφής του: Χωρίς να αλλάζουν τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά. Χωρίς να μεταβάλλεται η θρεπτική αξία. Χωρίς να κινδυνεύει η ασφάλεια του από την κατανάλωσή του. 1

Εξωτερικοί παράγοντες 1/2 Αιτίες μείωσης συντηρησιμότητας: Θερμοκρασία. Υγρασία. Φως. Οξυγόνο. Τρωκτικά. Έντομα. Σημαντικότερο αίτιο μείωσης διατηρησιμότητας: μόλυνση από μικρόβια μέσω δράσης ενζύμων ή αύξησης συντήρησης (πχ γιαούρτι από γάλα, κρασί). 2

Εξωτερικοί παράγοντες 2/2 Για παράταση χρόνου συντήρησης Ψύχος Θέρμανση Ξήρανση Χρήση ασφαλών αποθηκών Χρήση πρόσθετων ουσιών o Ξύδι o Αλάτι 3

Φυσικές πηγές μόλυνσης Το περιβάλλον o Το έδαφος o Το νερό o Ο αέρας o Τα φυτά o Τα ζώα o Ο άνθρωπος 4 Στάδια μόλυνσης Πρωτογενής παραγωγή τροφίμων. Επεξεργασία. Διάρκεια συντήρησης. Κατανάλωση. Τροφές αποτελούν για περισσότερα μικρόβια άριστο υπόστρωμα για ανάπτυξή τους.

Κατηγορίες μικροβίων βάσει επίδρασής τους στην υγεία Μικρόβια κοινής μικροβιακής χλωρίδας o Προκαλούν αλλοιώσεις συνήθως επιθυμητές (πχ ζυμώσεις) και ευεργετικές στην υγεία καταναλωτή. Παθογόνα μικρόβια o Προκαλούν μεταδοτικές ασθένειες (πχ τύφος, χολέρα, βρουκέλωση). Τοξινογόνα μικρόβια o Παράγουν τοξίνες (δηλητήρια) κατά το μεταβολισμό τους δηλαδή τροφοτοξινώσεις (πχ σαλμονέλλα). 5

Ενδογενείς παράγοντες πολλαπλασιασμού μικροβίων 1/2 Το νερό, ενεργότητα νερού o Αφυδάτωση o Συστατικά που μειώνουν a w >0.91 Οξύτητα ή pH o Ιδανικό pH: όξινο ως ουδέτερο Το οξειδωαναγωγικό δυναμικό o Αερόβια μικρόβια: οξείδωση o Αναερόβια μικρόβια: αναγωγή 6

Ενδογενείς παράγοντες πολλαπλασιασμού μικροβίων 2/2 Η δομή και η υφή (φλούδα φρούτων, τσόφλι αβγών) Αλληλεπιδράσεις με μικροβιακή χλωρίδα o Οι συνθήκες o Η ύπαρξη θρεπτικών συστατικών o Ο αριθμός του πληθυσμού Οδηγούν είτε σε o Συμβίωση o Ανταγωνισμός Φυσικές αντιμικροβιακές ουσίες (σκόρδο, μπαχαρικά) 7

Τιμές ενεργότητας νερού διαφόρων τροφίμων ΤρόφιμαAwΕίδος μικροβίου που αναπτύσσεται Νωπά κρέατα, ψάρια, γάλα, λαχανικά >0,98Περισσότερα μικρόβια και τα παθογόνα Συμπυκνωμένα γάλα, ψωμί, λουκάνικα 0,93-0,98Περισσότερα μικρόβια και τα παθογόνα εντεροβακτηριακά Σακχαρούχο γάλα, αφυδατωμένα κρέατα 0,85-0,93Οι μύκητες, οι ζύμες και τα παθογόνα σταφυλόκοκκος κ οι μύκητες (μυκοτοξίνες) Σιτηρά, άλευρα, ξηροί καρποί 0,60-0,85Ωσφόφιλα μικρόβια κ μύκητες (μυκοτοξίνες) Γάλα σκόνη, μπισκότα, προϊόντα ζαχαροπλαστικής <0,60Δεν πολλαπλασιάζονται μικρόβια αλλά παραμένουν στα τρόφιμα 8

Ευνοϊκές τιμές pH για ανάπτυξη μικροβίων ΤρόφιμαpHΤρόφιμαpH θαλασσινάΦρούτο οστρακόδερμα6,8-7,0Μπανάνες4,5-4,7 ΜαλάκιαΠορτοκάλι3,6-4,3 ΨάριαΔαμάσκηνα2,8-4,6 Κρέας θηλαστικών και πουλερικά 5,6-6,8Μήλα2,9-3,3 ΓαλακτοκομικάΛαχανικά γάλα6,3-6,8Πατάτες5,6-6,2 βούτυρο6,1-6,4Σπανάκι5,5-5,6 ΔημητριακάΦασολάκια4,6-6,5 καλαμπόκι7,3 9

Εξωγενείς παράγοντες πολλαπλασιασμού μικροβίων 1/2 Θερμοκρασία συντήρησης o Ψυχρόφιλα (10 ο -25 ο ) o Μεσόφιλα (25 ο -40 ο ) o Θερμόφιλα (40 ο -55 ο )  65 ο δεν επιβιώνει μικρόβιο Σχετική υγρασία περιβάλλοντος χώρου Υψηλή υγρασία o ιδανική για ανάπτυξη Χαμηλή υγρασία o Παρεμποδίζει ανάπτυξη o Αφυδατώνει τρόφιμο αν το επιτρέπει η συσκευασία του 10

Εξωγενείς παράγοντες πολλαπλασιασμού μικροβίων 2/2 Παρουσία αερίων στο περιβάλλον: Έλεγχος ατμόσφαιρας για αναερόβιες συνθήκες o με απομάκρυνση O 2 o με εμπλουτισμό CO 2 ή Ν 2 Η περαιτέρω επιμόλυνση από φυσικές πηγές (δευτερογενής μόλυνση) Αναπόφευκτη επαφή Λανθασμένοι χειρισμοί o Εξοπλισμός o Περιέκτες o Προσωπικό o Κανόνες υγιεινής 11

Συντήρηση (food preservation) Η λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση των αιτιών που προκαλούν: την ποιοτική υποβάθμιση ή την αλλοίωση των τροφίμων, έτσι ώστε αυτά να είναι: αποδεκτά από τον καταναλωτή και ασφαλή για την υγεία του, για καθορισμένο χρονικό διάστημα, όταν διατηρούνται κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες. 12

Αποτελέσματα συντήρησης Επιμήκυνση χρόνου διατήρησης επιτρέπει τη διάθεση και εμπορία τους σε απομακρυσμένες περιοχές. Βελτίωση γεωργικού εισοδήματος. Ο εφοδιασμός των πόλεων με τρόφιμα. Η διάθεση καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Η διατήρηση αποθεμάτων για έκτακτες καταστάσεις. 13

Μέθοδοι συντήρησης τροφίμων 1/5 Αφυδάτωση o Απομάκρυνση νερού δημιουργεί δυσμενείς συνθήκες ανάπτυξης μικροβίων. o Βιομηχανία και οικοτεχνία για κρέας, ψάρια, λαχανικά, φρούτα. Κάπνισμα o Ουσίες που περιέχονται στον καπνό έχουν αντιμικροβιακή τάση. o Συνδυάζεται με αποξήρανση και πάστωμα με αλάτι. 14

Μέθοδοι συντήρησης τροφίμων 2/5 Θέρμανση = θερμική επεξεργασία τροφίμων σε ορισμένη θερμοκρασία για ορισμένο χρόνο. Για μεταβολές στην πεπτικότητα και τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά. Για να καταστραφούν: o Τα ενδογενή ενζυμα, o Τα έντομα και παράσιτα. Για απομάκρυνση υγρασίας με εξάτμιση. Για απομάκρυνση πτητικών ουσιών (πχ αλκοόλ). 15

Θέρμανση Εφαρμόζεται: Κατά το μαγείρεμα Ζεμάτισμα Παστερίωση Εμπορική αποστείρωση Κονσερβοποίηση Ασηπτική επεξεργασία 16 Θερμική εξώθηση Μαγείρεμα υπό κενό Συμπύκνωση με εξάτμιση Αφυδάτωση Ψήσιμο Τηγάνισμα Απόσταξη

Παστερίωση  Κυρίως στη βιομηχανία.  Καταστρέφονται όλα τα παθογόνα μικρόβια και μέρος της κοινής μικροβιακής χλωρίδας.  Τρόφιμα μπορούν να διατηρηθούν για αρκετό χρονικό διάστημα. Χαμηλή παστερίωση o Θερμοκρασίες 60 ο - 65 ο για min. Yψηλή παστερίωση o Θερμοκρασίες 70 ο - 85 ο για 1-5 min. 17

Θερμική επεξεργασία Επεξεργασία UHT για καταστροφή βλαστικών μορφών μικροβίων o Υψηλή θερμοκρασία ~150 ο C για λίγα δευτερόλεπτα και Ψύξη. o Γαλακτοβιομηχανία για παρασκευή γάλακτος μακράς διαρκείας (long life). Αποστείρωση o ~150 ο C, καταστρέφονται βλαστικές μορφές και σπόρια. o Αποστειρώνεται προϊόν και περιέκτης. o Κονσέρβες. 18

Μέθοδοι συντήρησης τροφίμων 3/5 Χρήση χαμηλών θερμοκρασιών Ψύξη: o Μικροοργανισμοί παραμένουν ζωντανοί αλλά δεν πολλαπλασιάζονται με γρήγορους ρυθμούς (εκτός από ψυχρόφιλους). o Διατήρηση θερμοκρασίας από 1 ο C ως 8 ο C. o Κοινά οικιακά ψυγεία. Κατάψυξη: o Διατήρηση τροφίμων -5 ο C ως - 22 ο C για 1 ως 12 μήνες. o Οικιακοί και επαγγελματικοί καταψύκτες. 19

Μέθοδοι συντήρησης τροφίμων 4/5 Ζύμωση Προσθήκη μικροβιακών καλλιεργιών (εξειδικευμένα στελέχη) για διάσπαση συστατικών των τροφίμων -> παράγονται νέα τρόφιμα πχ αλκοολική ζύμωση. Παθογόνα / τοξικογόνα μικρόβια δεν αναπτύσσονται εύκολα λόγω ανταγωνισμού με κυρίαρχα στελέχη των καλλιεργειών. 20

Μέθοδοι συντήρησης τροφίμων 5/5 Προσθήκη υδατοδιαλυτών ουσιών (αλάτι, ζάχαρη). Συντήρηση με αλάτι: o Προσθήκη 8%-20% επί του βάρους τροφίμου. o Οικοτεχνική βάση και βιομηχανία κυρίως σε: Αλλαντικά, Ψάρια, Κάποια λαχανικά. Συντήρηση σε ζάχαρη: o Κυρίως για συντήρηση φρούτων (μαρμελάδες, γλυκά κουταλιού). o Μεγάλες συγκεντρώσεις ζάχαρης 50%-60% του βάρους τροφίμου. 21

Συντήρηση με προσθήκη συντηρητικών Τρόφιμα συνοδεύονται από δισεκατομμύρια μικρόβια που εντοπίζονται: Κατά πλειοψηφία στο πεπτικό σύστημα των ζώων. Στην επιφάνεια των φυτών. Αρχικά είναι στείροι μικροβίων στο εσωτερικό τους. Υγιείς ζωικοί οργανισμοί (πχ κρέας). Φυτικοί ιστοί. Μολύνονται όμως από περιβάλλον ή χειρισμούς. 22

Πολλαπλασιασμός μικροβίων Τροφές είναι άριστο υπόστρωμα ανάπτυξης μικροβίων. Μεταβάλλει και κάνει ποιοτικά μη αποδεκτή: o Τη σύσταση τροφίμων. o Τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά τροφίμων. o Την ασφάλεια/υγεία του καταναλωτή εάν πολλαπλασιάστηκαν παθογόνα ή τοξικογόνα μικρόβια. 23

Συντήρηση = παράταση ζωής στο ράφι Επιτυγχάνεται με αναστολή ανάπτυξης μικροβίων με: Μεθόδους επεξεργασίας. Προσθήκη αντιμικροβιακών ουσιών. Συνδυασμός των παραπάνω. Συντηρητικά ή αντιμικροβιακές ύλες χαρακτηρίζονται «οι ουσίες που προστίθενται στα τρόφιμα για να προλάβουν ή παρεμποδίσουν τη μικροβιακή ανάπτυξη». 24

Πρακτικές αποκλεισμού μικροβιακής ανάπτυξης Απενεργοποίηση των μικροοργανισμών = προσωρινή αναστολή λειτουργιών ανάπτυξης ή πολλαπλασιασμού. Γίνεται πάλι εφικτή η ανάπτυξη των μικροβίων όταν μειωθεί αντιμικροβιακή δράση συντηρητικού. o Μείωση της συγκέντρωσής του πχ λόγω μεταβολισμού από μικρόβια. o Υποβάθμιση μικροβιοστατικής δράσης πχ λόγω αντίδρασης με άλλα συστατικά του τροφίμου. Θανάτωση μικροργανισμών = οριστική αναστολή λειτουργιών ανάπτυξης ή πολλαπλασιασμού. 25

Επίδραση συντηρητικής ουσίας Απενεργοποίηση ή θανάτωση μικροβίων από προσθήκη συντηρητικού ακολουθεί πορεία: Ν = Ν 0 * e -Kt Ν 0 αρχικός αριθμός μικροβίων Ν πληθυσμός επιζώντων μετά από χρόνο t Kσταθερά ταχύτητας αντιμικροβιακής δράσης Μεγάλη τιμή Κ σε θανατηφόρα δράση συντηρητικού Μικρή τιμή Κ στην προσωρινή απενεργοποίηση 26

Παράγοντες που επηρεάζουν δραστηικότητα συντηρητικού Ολικής μικροβιακή χλωρίδα και τα μικρόβια στόχος o Προσθήκη συντηρητικού αποσκοπεί στην παρεμπόδιση ανάπτυξης μικροβίων, όχι στην εξυγίανση υπαρχόντων. Η συγκέντρωση προσθήκης κάθε συντηρητικού. o Μικροβιοκτόνο  μικροβιοστατικό Το pH του τροφίμου o Αδιάστατα μόρια είναι πιο δραστικά επειδή διαπερνούν κυτταρική μεμβράνη με ώσμωση. 27

Προϋποθέσεις εφαρμογής συντηρητικών Επαρκή αντιμικροβιακή δραστικότητα o μέχρι την ημερομηνία λήξης. Τεχνολογικά χρησιμοποιήσιμη ύλη o Διαλυτότητα (προσθήκη αλάτων = υδρόφιλα). o Αμετάβλητο pH, οσμή, γεύση, χρώμα, θρεπτική αξία. Ακίνδυνη για την υγεία o θετική λίστα. Να μην εξαπατάται ο καταναλωτής ως προς o Είδος, ποιότητα, νωπότητα, αξία τροφίμων. o πχ Αφλατοξίνες ( επικίνδυνα για δημόσια υγεία ) προϊόν τοξινογόνου μικροοργανισμού που καταστράφηκε. 28

Εθισμός μικροβίων στα συντηρητικά Μικροοργανισμοί αφομοιώνουν συντηρητικό o πχ σορβικό οξύ δεν απενεργοποιεί Clostridium και Lactobacillus, τα οποία το αξιοποιούν στο μεταβολισμό τους. Πιθανότητα ανάπτυξης αντοχής των παθογόνων μικροβίων o Αντοχή στα αντιβιοτικά (ιατρική). o Αλόγιστη χρήση απολυμαντικών. o Δημιουργία μηχανισμών αντοχής. o Απαγορεύονται τα αντιβιοτικά ως πρόσθετα.  Μόνο φυσικά αντιβιοτικά Νιασίνη, Ιμαρακίνη, υδατικά διαλύματα με πάγο, διαλύματα ισταμίνης στα θαλασσινά. 29

Ταξινόμηση συντηρητικών Διάφορα κριτήρια ταξινόμησης Χημική σύσταση o Ανόργανα συντηρητικά o Οργανικά συντηρητικά Τρόπος δράσης Εξειδίκευση Αποτελεσματικότητα Ασφάλεια 30

Ανόργανα οξέα κ άλατά τους Χλωριούχο νάτριο υποχλωριώδηΝιτρικά και νιτρώδη άλατα Θειώδη άλατα και θειώδες οξύ ΑλογόναΧλώριο για πόσιμο νερόΙώδιο στην αποθήκευση φρούτων ΥπεροξείδιαΥπεροξειδιο υγρογόνου + θέρμανση στο γάλα/γαλακτοκομικά Διάφορα αέρια για τροποποίηση της ατμόσφαιραςΝ2Ν2 CO 2 31 Ανόργανα συντηρητικά

Οργανικά συντηρητικά Οργανικά οξέα και άλατά τους με Na, K, Ca Οξικό οξύΓαλακτικό οξύ Προπιονικό οξύ Κιτρικό οξύ Βενζοϊκό οξύ Σορβικό οξύ αλκοόλεςαιθανόληγλυκερόληπροπυλενογλυκόλη 32

Σημαντικότερα επιτρεπόμενα συντηρητικά Σορβικό οξύ και τα άλατα του με K και Na Βενζοϊκό οξύ και τα άλατα του με K και Na 4-υδροξυ-βενζοϊκός εστέρας Μυρμηκικό οξύ Προπιονικό οξύ Οξικό οξύ και το διοξικό νάτριο Διοξείδιο του θείου Νιτρικά και νιτρώδη άλατα 33

Σορβικό οξύ Αρίθμηση ΕΟΚ ΟνομασίαADIΠροέλευση Σύνθεση ΤρόφιμαΠιθανές παρενέργειες Ε200Σορβικό οξύ 25χημικήΑρωματισμένα ποτά, κρασί, οινοπνευματώδη ποτά, αποξηραμένα φρούτα, λαχανικά σε ξύδι, άλμη, λάδι, προψημένες φέτες πατάτας, τυρί σε φέτες, τυρί χωρίς ωρίμανση, συσκευασμένο ψωμί σε φέτες και σικάλεως, μερικώς ψημένα αρτοσκευάσματα, σάλτσες, παρασκευασμένες σαλάτες - Ε202Σορβικό κάλιο 25 34

Βενζοϊκό οξύ και διοξείδιο του θείου Αρίθμηση ΕΟΚ ΟνομασίαADIΠροέλευση Σύνθεση ΤρόφιμαΠιθανές παρενέργειες Ε210Βενζοϊκό οξύ 5,0Χημικά από τολουένιο Όξινα κ ελαφρώς όξινα προϊόντα Αλλεργικές αντιδράσεις σε άτομα με προδιάθεση για κνησμό ή άσθμα Ε211Βενζοϊκό νάτριο 5,0 Ε212Βενζοϊκό κάλιο 5,0 Ε220Διοξείδιο του θείου 0,7Καύση S Ξερά φρούτα, θαλασσινά, αποφλοιωμένες πατάτες, οπωροκηπευτικά σε ξύδι, άλμη, λάδι (εκτός από ελιές), ζαχαρωτά, μαρμελάδες, χυμοί πυκνοί, κρασί, μπύρα, ξύδι Καταστροφή Β1, όχι για άτομα με προβλήματα στα νεφρά και στο συκώτι, κρίση άσθματος 35

Νιτρώδη / Νιτρικά Αρίθμηση ΕΟΚ ΟνομασίαADIΠροέλευση Σύνθεση ΤρόφιμαΠιθανές παρενέργειες Ε249Νιτρώδες κάλιο0,06Οργανική σύνθεσηπροϊόντα κρέατος, Τυρί, Σε ορισμένα προϊόντα ψαριών Εμποδίζουν μεταφορά Ο 2 - > απαγορεύοντα ι σε παιδικές τροφές. Δημιουργούν νιτροζαμίνες. Τα νιτρικά ανάγονται σε νιτρώδη Ε250Νιτρώδες νάτριο 0,06Εξόρυξη ή από νιτρικό κάλιο Ε251Νιτρικό κάλιο3,7Άλας με Κ νιτρικού οξέος Ε252Νιτρικό νάτριο3,7Άλας με Κ νιτρικού οξέος 36

Οξικό οξύ και άλατα 1/2 Αρίθμηση ΕΟΚ ΟνομασίαADIΠροέλευση Σύνθεση ΤρόφιμαΠιθανές παρενέργειες Ε260Οξικό οξύ-Εμπορικά από βακτηριακή ζύμωση ζάχαρης, μελάσας ή αλκοόλης. Χημικά από ακεταλδεϋδη Όξινα προϊόντα Φυσικό συστατικό των κυττάρων Να αποφεύγεται από άτομα με δυσανεξία στο ξύδι Ε261Οξικό κάλιο-Διάφορα Ε262Οξικό νάτριο Δισοξικό νάτριο (μείγμα) 15,0 37

Οξικό οξύ και άλατα 2/2 Αρίθμηση ΕΟΚ ΟνομασίαADIΠροέλευση Σύνθεση ΤρόφιμαΠιθανές παρενέργει ες Ε 214, 215, 216, 217, υδροξυβενζοϊκό οξύ 10Από τολουένιο που εστεροποιεί ται Επικαλύψεις κρεάτων, σνακ πατάτας ή δημητριακών, επικάλυψη ξηρών καρπών, υγρά διαιτητικά συμπληρώματα διατροφής, είδη ζαχαροπλαστικής Αλλεργικές αντιδράσεις σε άτομα με προδιάθεση για κνησμό ή άσθμα Ε280Προπιονικό οξύ-Από βακτήρια παχέος εντέρου Παρασκευασμένο ψωμί σε φέτες, ψωμι σικάλεως, ψωμι light, εκλεκτά αρτοσκευάσματα ζαχαροπλαστικής, απομίμηση τυριού - 38

Τέλος Ενότητας

Σημειώματα

Σημείωμα Αναφοράς Copyright Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας, Αναστασία Κανέλλου Αναστασία Κανέλλου. «Πρόσθετες Ύλες. Ενότητα 4: Συντηρητικά». Έκδοση: 1.0. Αθήνα Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: ocp.teiath.gr. ocp.teiath.gr

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό. Οι όροι χρήσης των έργων τρίτων επεξηγούνται στη διαφάνεια «Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων». Τα έργα για τα οποία έχει ζητηθεί και δοθεί άδεια αναφέρονται στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.

Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων Δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, παρά μόνο εάν ζητηθεί εκ νέου άδεια από το δημιουργό. © διαθέσιμο με άδεια CC-BY διαθέσιμο με άδεια CC-BY-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου και η δημιουργία παραγώγων αυτού με απλή αναφορά του δημιουργού. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού, και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-ND Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η δημιουργία παραγώγων του έργου. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-ND Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου και η δημιουργία παραγώγων του. διαθέσιμο με άδεια CC0 Public Domain διαθέσιμο ως κοινό κτήμα Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού. χωρίς σήμανσηΣυνήθως δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου.

Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει:  το Σημείωμα Αναφοράς  το Σημείωμα Αδειοδότησης  τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων  το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.