Διαγνωστική νοσηλευτική σημειολογία Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθήνας Διαγνωστική νοσηλευτική σημειολογία Ενότητα 2: Κεφαλή – Τράχηλος Αντωνία Καλογιάννη, Καθηγήτρια Εφαρμογών Τμήμα Νοσηλευτικής Το περιεχόμενο του μαθήματος διατίθεται με άδεια Creative Commons εκτός και αν αναφέρεται διαφορετικά Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Κεφαλή

Εξέταση της κεφαλής Σχήμα. Μέγεθος. Τριχωτό της κεφαλής. Πρόσωπο.

Μέγεθος και σχήμα Αύξηση Ελάττωση Μεσογειακή αναιμία. Νόσος του Paget. Μεγαλακρία. Υδροκέφαλος. Ελάττωση Συγγενή διαμαρτία. Συνοδεύεται από μικρό ανάστημα και διανοητική καθυστέρηση.

Τριχωτό της κεφαλής Κατανομή Αλωπεκία Κληρονομική (φαλάκρα). Συμπτωματική ή επίκτητη. Λοιμώδη νοσήματα. Ενδοκρινοπάθειες. Μυξοίδημα. Υπογοναδισμός . Φάρμακα (χημειοθεραπεία). Ακτινοβολία. ΣΕΛ.

Υπερτρίχωση Γυναίκες Ενδοκρινοπάθειες. Cushing. Αδρενογεννητικό σύνδρομο. Μεγαλακρία. Φάρμακα. Κορτικοειδή. Αναβολικά.

Ποιοτικές μεταβολές των τριχών Υποθυρεοειδισμός Ξηρές, θαμπές, «τσακίζουν» εύκολα. Υπερθυρεοειδισμός Λεπτές, ξηρές, εύθραυστες.

Εξέταση του προσώπου Έκφραση Πόνος, άγχος, λύπη, φόβος, ανησυχία, απάθεια, χαρά, θυμός κ.λ.π. Συμμετρία / αρμονία. Δερματικές βλάβες. Διάφορα προσωπεία.

Προσωπεία 1/5 Μυξοιδηματικό. Σύνδρομο Cushing. Μεγαλακρικό. Παρκινσωνικό. Του νεφρωσικού συνδρόμου. Μογγολοειδές. Σ.Ε.Λ. κ.α.

Προσωπεία 2/5 Μεγαλακρικό Προβολή του μετώπου. Διογκωμένα μαλακά μόρια μύτης, αυτιών και χειλέων. Προβολή της κάτω γνάθου. “Acromegaly facial features”, από Stevenfruitsmaak διαθέσιμο με άδεια CC BY 2.0

“Myxedema face”, από Doc James διαθέσιμο με άδεια CC BY 2.5 Προσωπεία 3/5 Μυξοιδηματικό Μαλλιά ξηρά και εύθραστα. Το έξω πλάγιο των βλεφάρων είναι λεπτό. Περοκογχικό οίδημα. Οιδηματώδες προσωπείο με ξηρό δέρμα. “Myxedema face”, από Doc James διαθέσιμο με άδεια CC BY 2.5

Προσωπεία 4/5 Σύνδρομο Cushing Εξέρυθρες παρειές. Υπερτρίχωση. Πανσεληνοειδές προσωπείο. hormone.org

“Gezichtsoedeem”, από CharlesPicavet διαθέσιμο ως κοινό κτήμα Προσωπεία 5/5 Νεφρωσικό σύνδρομο Περικογχικό οίδημα. Οιδηματώδες ωχρό πρόσωπο. Τα χείλη μπορεί να είναι οιδηματώδη. “Gezichtsoedeem”, από CharlesPicavet διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

Αναδημιουργία από:“μάτι”, από uroburos διαθέσιμο ως κοινό κτήμα Οφθαλμός Άνω βλέφαρο Κόρη Σκληροκερατοειδές όριο Ίριδα Κάτω βλέφαρο Έξω κανθός Σκληρός (καλύπτεται από επιπεφυκότα) Έσω κάνθος Αναδημιουργία από:“μάτι”, από uroburos διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

Εξέταση οφθαλμών Συμμετρία οφθαλμών. Βλέφαρα. Επιπεφυκότες. Βολβός. Κόρες. Παρουσία εξόφθαλμου ή ενόφθαλμου.

Βλέφαρα Βλεφαρόσπασμος (σύσπαση ανελκτήρος μυός) Ετερόπλευρος, αμφοτερόπλευρος (όταν συνυπάρχει με εξόφθαλμος σημαίνει υπερθυρεοειδισμός). Βλεφαρόπτωση (παράλυση ανελκτήρος μυός) ετερόπλευρος (παράλυση του κοινού κινητικού ,βλάβη συμπαθητικού), αμφοτερόπλευρος (βαρειά μυασθένεια). Οίδημα (νεφρωσικό σύνδρομο). Ξανθελάσματα (υπερχοληστεριναιμία).

Βολβός οφθαλμού Εξόφθαλμος ετερόπλευρος (τοπικά αίτια: όγκοι, φλεγμονές, ανευρύσματα), αμφοτερόπλευρος (υπερθυρεοειδισμός, νόσος Cushing). Ενόφθαλμος ετερόπλευρος (βλάβη του συμπαθητικού), αμφοτερόπλευρος (βαρειά αφυδάτωση, καχεξία). Ενδοφθάλμιος πίεση (Ε.Π.) αύξηση Ε.Π. (σκληρός βολβός: γλαύκωμα), μείωση Ε.Π.( ευπίεστος βολβός: αφυδάτωση).

“ChemosisSide”, από Gabipetrovay διαθέσιμο με άδεια CC0 1.0 Επιπεφυκότες Χρώμα αναιμία, ίκτερος. Οίδημα. Σημεία αιμορραγίας Αιμορραγική νόσος, μικροβιακή ενδοκαρδίτιδα, κακώσεις του κρανίου. “ChemosisSide”, από Gabipetrovay διαθέσιμο με άδεια CC0 1.0

Κόρες 1/2 Μυδρίαση Ανοξαιμία στο ανώτερο εγκεφαλικό στέλεχος, Φάρμακα (ατροπίνη). Μύση Έντονος φωτισμός, Υπερδοσολογία φαρμάκων (πιλοκαρπίνη, φυσοστιγμίνη, μορφίνη), Νευροσύφιλη, Βλάβη του ΚΝΣ.

Κόρες 2/2 Ανισοκορία Φυσιολογική σε 2-4% του υγιούς πληθυσμού, Χρήση κολλυρίων, Εγκεφαλική βλάβη, Παθήσεις της ίριδος, του αμφιβληστροειδούς, Γλαύκωμα.

Αντανακλαστικά κορών Αντανακλαστικό φωτός Άμεσο, Συνεργές. Αντανακλαστικό προσαρμογής Εγγύς όρασης.

Οδοί αντίδρασης στο φως “1204 Optic Nerve vs Optic Tract”, από CFCF διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0 “Gray722-svg”, από KDS444 διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

“Illu nose nasal cavities”, από Arcadian διαθέσιμο ως κοινό κτήμα Ρίνα (μύτη) 1/2 Μετωπιαίος κόλπος Μέση ρινική κόγχη Άνω ρινική κόγχη Κάτω ρινική κόγχη Ρινοφάρυγγας Σκληρή υπερώα Μαλακή υπερώα “Illu nose nasal cavities”, από Arcadian διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

“724 Paranasal Sinuses”, από CFCF διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0 Παραρρίνιοι “724 Paranasal Sinuses”, από CFCF διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0

“Nez d'homme”, από Jeremie63 διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0 Ρίνα (μύτη) 2/2 Χρώμα. Σχήμα. Μέγεθος. Διάφραγμα. Ρινόρροια. Αλλοιώσεις και βλάβες του δέρματος. Επίσταξη ή αιμορραγία. Ρίζα της μύτης Κορυφή Πρόσθιο στόμιο (ρώθωνας) Προθάλαμος Πτερύγιο “Nez d'homme”, από Jeremie63 διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

Ώτα (αυτιά) 1/3 Σχήμα και μέγεθος. Πτερύγιο και λοβός ουρικοί τόφοι. Έξω ακουστικός πόρος. Τυμπανικός υμένας (ωτοσκόπιο). Ωτόρροια Πύον, Αίμα, Ορώδες υγρό.

“Blausen 0328 EarAnatomy”, από BruceBlaus διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0 Ώτα (αυτιά) 2/3 “Blausen 0328 EarAnatomy”, από BruceBlaus διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0

Ώτα (αυτιά) 3/3 Ευαισθησία κατά την μετακίνηση του πτερυγίου, την πίεση στην προωτιαία περιοχή, σημαίνει  Οξεία εξωτερική ωτίτιδα.

“Mouth and tongue”, από Fæ διαθέσιμο ως κοινό κτήμα Στοματική κοιλότητα 1/2 “Mouth and tongue”, από Fæ διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

Στοματική κοιλότητα 2/2 Χείλη. Οδόντες. ούλα . Γλώσσα. Υπερώα. Φάρυγγας. Αμυγδαλές. Βλεννογόνος. “Blausen 0653 MouthAnatomy”, από BruceBlaus διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0

“Kwashiorkor 6180”, από BetacommandBot διαθέσιμο ως κοινό κτήμα Χείλη 1/2 Χρώμα Κυάνωση, Ωχρότητα. Έλκη Συφυλιδικό έλκος, Γωνιακή στοματίτιδα, Χειλίτιδα. Γωνιακή στοματίτιδα “Kwashiorkor 6180”, από BetacommandBot διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

Χείλη 2/2 Άλλες βλάβες Δυσμορφίες Μέγεθος Έρπητας, Κηλίδες. Ca χειλέων. Μέγεθος Αγγειονευρωτικό οίδημα, Μεγαλακρία, Μυξοίδημα. “Herpes(PHIL 1573 lores)”, από Doc James διαθέσιμο ως κοινό κτήμα “Blausen 0023 Angioedema”, από BruceBlaus διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0

Στοματικός βλεννογόνος Επισκοπηση Κηλίδες (ιλαρά), Έλκη ή διαβρώσεις, Αιμορραγική διάθεση, Στόμιο παρωτίτιδας. Ψηλάφηση Όγκοι, Σκληρίες. “Aphthe Unterlippe”, από Maksim διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

“Leukoplakia02-04-06”, από Dozenist διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0 Λευκοπλακία “Leukoplakia02-04-06”, από Dozenist διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0 Μυκητίαση υπερώας

Δόντια - Ούλα Δόντια Αριθμός, Τερηδόνα, Τεχνητή οδοντοστοιχία. Ούλα Οίδημα, Αιμορραγία.

“Lgive lashon”, από חיים 7 διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0 Γλώσσα Ράχη. Βάση. Πλάγια. Χρώμα Κυανό, Ερυθρό, Λευκό. Θηλές. Επίχρισμα. Σχήμα (φορά). “Lgive lashon”, από חיים 7 διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

Επίχρισμα γλώσσας Σύσταση επιχρίσματος υπολείμματα τροφών, επιθηλιακά κύτταρα, Μικροοργανισμοί. Φυσιολογικό ελαφρά λευκωπό καλύπτει την ραχιαία επιφάνεια. Παθολογικό αυξάνεται σε ‘‘βαρύ κάπνισμα, τοπικές λοιμώξεις, λοιμώξεις αναπνευστικού, εμπύρετα νοσήματα, αφυδάτωση, ξηροστομία. “Human tongue infected with oral candidiasis”, από Alexbrn διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

Υπερώα Χρώμα. Αρχιτεκτονική σκληρής υπερώας συγγενείς ανωμαλίες, αμαρτίες «περί τη διάπλαση». Κινητικότητα μαλακής υπερώας (έλεγχος 10ης συζυγίας).

“Pharyngitis”, από Dake~commonswiki διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 2.5 Φάρυγγας 1/2 Οπίσθια καμάρα Πρόσθια καμάρα Σκληρή υπερώα Μαλακή υπερώα Σταφυλή Φάρυγγας Γλώσσα “Pharyngitis”, από Dake~commonswiki διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 2.5

Φάρυγγας 2/2 Ελέγχουμε: Πρόσθιες και οπίσθιες καμάρες. Σταφυλή. Αμυγδαλές. Οπίσθιο φάρυγγα. Ελέγχουμε: Χρώμα. Συμμετρία 2 ημιμορίων. Ύπαρξη εξιδρώματος. Ύπαρξη επιχρίσματος. Οίδημα. Έλκη. “Blausen 0859 Tonsils&Adenoids”, από BruceBlaus διαθέσιμο με άδεια CC BY 3.0

“Pharyngitis”, από Dake~commonswiki διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 2.5 Φαρυγγίτιδα “Pharyngitis”, από Dake~commonswiki διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 2.5

Στρεπτοκοκκική αμυγδαλίτιδα “Pos strep”, από MPF διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

Τράχηλος

Επισκόπηση τραχήλου Συμμετρία. Σφύξεις. Διόγκωση θυρεοειδή αδένα. Διόγκωση λεμφαδένων. Δερματικές βλάβες.

“Gray507”, από Quibik διαθέσιμο ως κοινό κτήμα Αγγεία τραχήλου “Gray507”, από Quibik διαθέσιμο ως κοινό κτήμα

Σφαγίτιδες 1/2 Φυσιολογική Διάταση σφαγίτιδων Υπτία θέση, Εισπνοή. Παθολογική Διάταση σφαγίτιδων (θέση 45ο). Αυξημένη φλεβική πίεση Δεξιά καρδιακή ανεπάρκεια, Στένωση τριγλώχινας, Θρόμβωση άνω κοίλης φλέβας, Συμπιεστική περικαρδίτις, επιπωματισμός κλπ.

Σφαγίτιδες 2/2 Παθολογικά σημεία Σημείο kussmaul: Διάταση σφαγίτιδων κατά την εισπνοή . Είναι ένδειξη συμπιεστικής περικαρδίτιδας ή καρδιακής ανεπάρκειας ή πνευμονικού εμφυσήματος. Σημείο ηπατοσφαγιτιδικής παλινδρόμησης: Διάταση σφαγίτιδων όταν ασκηθεί πίεση κατά την εισπνοή στο ήπαρ. Εμφανίζεται σε δεξιά καρδιακή ανεπάρκεια. Οφείλεται σε αυξημένη φλεβική επαναφορά από το ήπαρ στο δεξιό κόλπο.

Καρωτίδες Ορατές Σφύξεις Σε υπερκινητικές καταστάσεις. Υπερθυρεοειδισμός. Έντονη σωματική άσκηση. Αναιμία. Πυρετός. Αρτηριακή υπέρταση κλπ. «Χορός των καρωτίδων» Σημείο ανεπάρκειας της αορτικής βαλβίδας.

Ψηλάφηση τραχήλου Θυρεοειδής αδένας. Τραχεία. Λεμφαδένες. Αγγεία.

Εξέταση αυχένα Δυσκαμψία αυχένα: Αδυναμία κάμψης της κεφαλής εξαιτίας σύσπασης των εκτείνοντων τον αυχένα μυών. Σημείο Brudzinski: ακούσια κάμψη των γονάτων σε απόπειρα κάμψης του αυχένα. Ένδειξη: ερεθισμός των μηνίγγων. Αίτια: μηνιγγίτιδα, υπαραχνοειδής αιμορραγία, αύξηση της ενδοκρανιακής πίεσης.

Οπισθότονος Υπερέκταση της αυχενικής μοίρας και όλης της Σ.Σ. εξαιτίας σύσπασης των παρασπονδυλικών μυών. Ο άρρωστος στέκεται με το ινίο και της πτέρνες.

Ψηλάφηση τραχείας Μετατόπιση τραχείας Από έλξη Ατελεκτασία. Πνευμονεκτομή. Πνευμονική ίνωση. Από απώθηση Άφθονη συλλογή πλευριτικού υγρού. Πνευμοθώρακας. Χωροκατακτητικές βλάβες.

“Anterior thyroid”, από CFCF διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0 Θυρεοειδής αδένας “Anterior thyroid”, από CFCF διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 3.0

Ψηλάφηση θυρεοειδούς αδένα 1/2 Διόγκωση συμμετρική και διάχυτη Φυσιολογική εγκυμοσύνη, προεμμηνορροϊκή φάση. Παθολογική απλή βρογχοκήλη, διάχυτη τοξική βρογχοκήλη (νόσος του Graves ή Basedow).

Ψηλάφηση θυρεοειδούς αδένα 2/2 Διόγκωση ετερόπλευρη (εντοπισμένη) Είναι πάντα παθολογική οζώδης βρογχοκήλη, οξείες θυρεοειδίτιδες, καρκίνος του αδένα.

Τραχηλικοί λεμφαδένες “Diagram showing the lymph nodes in the head and neck CRUK 310”, από Fæ διαθέσιμο με άδεια CC BY-SA 4.0

Αιτίες διόγκωσης τραχηλικών λεμφαδένων 1/3 Οξείες τοπικές φλεγμονές Οξεία αμυγδαλίτις, φαρυγγίτις, φλεγμονές ούλων, χειλέων, γλώσσης. Χρόνιες ειδικές λοιμώξεις Φυματίωση, σύφιλη, τοξοπλάσμωση. Λοιμώδη εξανθηματικά νοσήματα Ιλαρά, αδενικός πυρετός, οστρακιά, ερυθρά (οπισθονωτιαίοι, υπινιακοί). AIDS: επίμονη γενικευμένη λεμφαδενοπάθεια.

Αιτίες διόγκωσης τραχηλικών λεμφαδένων 2/3 Κακοήθη λεμφώματα Νόσος Hodgkin: υπόσκληροι, ανώδυνοι, ελαστικής φύσης, δεν συμφύονται με γύρω ιστούς. Νόσος μη Hodgkin: πολυεστιακοί. Λευχαιμίες. Νοσήματα κολλαγόνου ΣΕΛ, ρευματοειδή αρθρίτιδα (εκλεκτική διόγκωση ή γενικευμένη λεμφαδενίτιδα.

Αιτίες διόγκωσης τραχηλικών λεμφαδένων 3/3 Λεμφαδενικές μεταστάσεις στον τράχηλο Νεοπλάσματα κεφαλής, τραχήλου. Νεοπλάσματα από απομακρυσμένα όργανα (στόμαχος, πνεύμονας, παχύ έντερο, προστάτης) ιδιαίτερα σε υπερκλείδιους λεμφαδένες. Σκληροί, ανώδυνοι και συμφύονται με υποκείμενους ιστούς και δέρμα. Χαρακτηριστικός μονήρης σκληρός λεμφαδένας στον αριστερό υπερκλείδιο βόθρο γνωστός ως αδένας του Virchow ή σημείο Troisier υποδηλώνει καρκίνο στομάχου.

Ακρόαση τραχήλου Καρωτίδων Επέκταση φυσημάτων από στένωση βαλβίδων, ανεύρυσμα αορτής κ.α. Θυρεοειδή αδένα Φύσημα στον υπερθυρεοειδισμό λόγω αυξημένης αιμάτωσης του αδένα.

Τέλος Ενότητας

Σημειώματα

Σημείωμα Αναφοράς Copyright Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας, Αντωνία Καλογιάννη 2014. Αντωνία Καλογιάννη. «Διαγνωστική νοσηλευτική σημειολογία. Ενότητα 2: Κεφαλή – Τράχηλος». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: ocp.teiath.gr.

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό. Οι όροι χρήσης των έργων τρίτων επεξηγούνται στη διαφάνεια «Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων». Τα έργα για τα οποία έχει ζητηθεί και δοθεί άδεια αναφέρονται στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.

Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων Δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, παρά μόνο εάν ζητηθεί εκ νέου άδεια από το δημιουργό. © διαθέσιμο με άδεια CC-BY Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου και η δημιουργία παραγώγων αυτού με απλή αναφορά του δημιουργού. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-SA Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού, και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-ND Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η δημιουργία παραγώγων του έργου. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-ND Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου και η δημιουργία παραγώγων του. διαθέσιμο με άδεια CC0 Public Domain Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού. διαθέσιμο ως κοινό κτήμα χωρίς σήμανση Συνήθως δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου.

Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς το Σημείωμα Αδειοδότησης τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.