Μάθημα: Λαϊκοί πολιτισμοί και σύνορα στα Βαλκάνια Διδάσκων: κ. Αυδίκος Ε. Παρουσίαση άρθρου: Ονοματεπώνυμο: Τσάπε Καλλιόπη Εξάμηνο: 10 ο Βαλκανισμός και.

Παρουσίαση με θέμα: "Μάθημα: Λαϊκοί πολιτισμοί και σύνορα στα Βαλκάνια Διδάσκων: κ. Αυδίκος Ε. Παρουσίαση άρθρου: Ονοματεπώνυμο: Τσάπε Καλλιόπη Εξάμηνο: 10 ο Βαλκανισμός και."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Μάθημα: Λαϊκοί πολιτισμοί και σύνορα στα Βαλκάνια Διδάσκων: κ. Αυδίκος Ε. Παρουσίαση άρθρου: Ονοματεπώνυμο: Τσάπε Καλλιόπη Εξάμηνο: 10 ο Βαλκανισμός και οριενταλισμός: πρόκειται για διαφορετικές κατηγορίες ; της Maria Todorova

2 Ποια είναι η Maria Todorova;  Η Maria Todorova, κόρη του πρώην προέδρου της Βουλγαρίας Nikolai Todorov, γεννήθηκε το 1949 στη Σόφια της Βουλγαρίας. Είναι ιστορικός και φιλόσοφος και έγινε γνωστή κυρίως για την μελέτη της πάνω στην έννοια του ¨οριενταλισμού¨ στα Βαλκάνια που αναλύει στο έργο του ο Edward Said.  Σπούδασε ιστορία και αγγλικά στο πανεπιστήμιο της Σόφιας και ολοκλήρωσε το διδακτορικό της το 1977. Η τρέχουσα έρευνά της περιστρέφεται γύρω απ’ τα ζητήματα που αφορούν τους βαλκανικούς λαούς, όπως είναι ο εθνικισμός, οι εθνικοί ήρωες των Βαλκανίων, η σχέση των Βαλκανίων με τον δυτικό κόσμο κ.α.  Σήμερα είναι καθηγήτρια ιστορίας στο πανεπιστήμιο Illinois του με ειδίκευση στην ιστορία των Βαλκανίων.

3 Ο χάρτης των Βαλκανίων

4  Ένα φάντασμα στοιχειώνει το δυτικό πολιτισμό: το φάντασμα των Βαλκανίων.  Έχει σχηματιστεί μια ιερή συμμαχία που αποτελείται από: πολιτικούς, δημοσιογράφους, συντηρητικούς ακαδημαϊκούς, ριζοσπάστες διανοούμενους, ηθικολόγους κάθε είδους και προέλευσης, με στόχο να ξορκίσουν το φάντασμα αυτό.  Ποιοι είναι όμως αυτοί οι αντιπαθητικοί τύποι, που οι αντίπαλοί τους τούς δυσφημίζουν ως «Βαλκάνιους» ή «βαλκανοποιημένους»;

5 Βαλκανιοποίηση: Ο όρος βαλκανιοποίηση έχει καθιερωθεί να σημαίνει όχι μόνο τη διάσπαση μεγάλων βιώσιμων πολιτικών ενοτήτων, αλλά και την επιστροφή στο παρελθόν, σε πρωτόγονες και βάρβαρες φάσεις της ανθρώπινης ιστορίας. Στην πιο πρόσφατη υπόστασή του, ειδικά όπως τον χρησιμοποιούν πολλοί Αμερικανοί ακαδημαϊκοί, ο όρος έχει αποσυνδεθεί πλήρως από το περιβάλλον των Βαλκανίων και χρησιμοποιείται σε σχέση με ποικιλία άλλων προβλημάτων. Η «άλλη» Ευρώπη Τα Βαλκάνια έχουν χαρακτηριστεί και ως «άλλη» Ευρώπη, όπου οι άνθρωποι δεν ενδιαφέρονται να συμμορφωθούν στα πρότυπα συμπεριφοράς που θεωρούνται γενικώς αποδεκτά από και για τον πολιτισμένο κόσμο.

6 Πώς όμως οδηγήθηκε ο δυτικός κόσμος να στο να σχηματίσει μια τέτοια άποψη για τους Βαλκάνιους, η οποία είναι τόσο ανθεκτική στον χρόνο; Τι συνέβη; Η Maria Todorova ορίζει ως βαλκανισμό αυτό που διαμορφώθηκε βαθμιαία στην πορεία δύο αιώνων και αποκρυσταλλώθηκε την εποχή των Βαλκανικών πολέμων και του Α’ Παγκοσμίου πολέμου. Πράγματι, τα Βαλκάνια συγκλόνισαν πρώτη φορά τον «πολιτισμένο κόσμο» την εποχή των Βαλκανικών πολέμων 1912-13. Οι ειδήσεις για τις φρικαλεότητες που ελάμβαναν χώρα σ’ αυτήν την απομακρυσμένη μεσογειακή χερσόνησο της Ευρώπης, κατέκλυσαν τη Δυτική Ευρώπη κ αποτέλεσαν πρόκληση για τα ειρηνιστικά κινήματα, που όχι μόνο αποκτούσαν δύναμη τότε, αλλά είχαν αρχίσει να θεσμοποιούνται.

7 Το Ίδρυμα Κάρνεγκι ια τη Διεθνή Ειρήνη (Carnegie Endowment for International Peace)  Ιδρύθηκε το 1910.  Συγκρότησε μια διεθνή επιτροπή που θα «διερευνούσε τα αίτια και τον τρόπο διεξαγωγής των Βαλκανικών πολέμων».  Η επιτροπή αποτελούταν από την Γαλλία, τις ΗΠΑ, τη Μεγάλη Βρετανία, τη Ρωσία, τη Γερμανία και την Αυστροουγγαρία.  Η έκθεσή τους δημοσιεύθηκε το 1914 και επρόκειτο για magnum opus (= μεγάλο έργο).

8 Ο βαρόνος d’ Estournelle de Constant  Διαχωρίζει τον Α’ και τον Β΄ Βαλκανικό πόλεμο: Α΄ Βαλκανικός Β΄ Βαλκανικός πόλεμος αμυντικός, πόλεμος ανεξαρτησίας πόλεμος αρπακτικός, «νικητές και ηττημένοι βγήκαν χαμένοι, υλικά και ηθικά»  Ο ρόλος του πολιτισμένου κόσμου απέναντι στα Βαλκάνια: α) να πάψει να εκμεταλλεύεται τα έθνη αυτά για ίδιον όφελος, β) πρέπει να τους ενθαρρύνει να συνάψουν συνθήκες ειρήνης και να τις τηρήσουν, γ) θα πρέπει να δώσει λύσεις για όλες τις διεθνείς διαφορές Οι πραγματικοί ένοχοι αυτού του μακροσκελούς καταλόγου εκτελέσεων, δολοφονιών, πνιγμών, εμπρησμών, σφαγών και ωμοτήτων ο οποίος συνοδεύει την έκθεσή μας, δεν είναι, επαναλαμβάνουμε, οι βαλκανικοί λαοί. Η θλίψη δεν πρέπει να εκφραστεί ως αγανάκτηση. Ας μη βιαστούμε να καταδικάσουμε τα θύματα… Οι πραγματικοί ένοχοι είναι εκείνοι που, από συμφέρον ή διάθεση, με λόγια ή έργα, καθιστούν τον πόλεμο αναπόφευκτο, δηλώνοντας αδύναμοι να τον εμποδίσουν. D’ Estournelle de Constant

9 O George Kennan O George Kennan Αυτό που διαπιστώνουμε είναι θλιβερό γεγονός. Χαρακτηριστικά παλαιότερων εποχών, όχι μόνο από την περίοδο της Τουρκοκρατίας, αλλά και ακόμη παλαιότερων, έχουν επιζήσει στο νοτιοανατολικό άκρο της ευρωπαϊκής ηπείρου, δημιουργώντας μια νησίδα μη ευρωπαϊκού πολιτισμού, η οποία εξακολουθεί μέχρι σήμερα να διατηρεί μη ευρωπαϊκά χαρακτηριστικά. George Kennan Mary Edith Durham Ο πόλεμος τελείωσε. Σε όλη τη διάρκειά του έλεγα στον εαυτό μου: «Ο πόλεμος είναι τόσο αποτρόπαιος, τόσο υποτιμητικός, τόσο στερημένος από κάθε ίχνος ανθρωπιάς, ώστε είναι αδύνατο να γίνει ποτέ κάτι τέτοιο στη Δυτική Ευρώπη … Όσο για τους Σλάβους των Βαλκανίων και τον καταπιεσμένο χριστιανισμό τους, νομίζω ότι όλες οι πολιτισμένες χώρες θα πρέπει να ξεσηκωθούν και να μην τους επιτρέψουν να διαπράξουν άλλες ωμότητες». Mary E. Durham

10  Τα Βαλκάνια αντιμετωπίζονται από την Ευρώπη ως μία προβληματική περιοχή.  Κάποιοι απ’ τους μελετητές θεωρούν πως πρόκειται για δύο κόσμους. Απ’ τη μία ο Δυτικός πολιτισμός απ’ την άλλη οι βαλκάνιοι λαοί.  Έχουμε λοιπόν ορατά σύνορα, τα γεωγραφικά. Και αόρατα σύνορα, τα πολιτικά.  Προκύπτει το πρόβλημα της ετερότητας.  Υπο-θέμα του προβλήματος της ετερότητας – ο οριενταλισμός

11 Ο Οριενταλισμός  Η σύγχρονη έννοια του όρου, αναλύεται πολύ εύστοχα στο έργο του παλαιστινιακής καταγωγής Αμερικανού κριτικού της λογοτεχνίας και πολιτικού σχολιαστή Έντουαρντ Σαΐντ.  Ο Έντουρντ Σαΐντ αναλύει τη στάση της δυτικής διανόησης απέναντι στην Ανατολή και κυρίως τον αραβικό κόσμο, από την περίοδο του Διαφωτισμού έως σήμερα. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι καλλιεργήθηκε συστηματικά στο πλατύ κοινό η εντύπωση της κατωτερότητας αυτών των λαών και πολιτισμών, προσφέροντας έτσι άλλοθι  Η δουλειά του Σαΐντ έχει επηρεαστεί από τις ιδέες του Αντόνιο Γκράμσι και του Μισέλ Φουκώ.  Πιστεύει δηλαδή πως υπάρχει μια δυτική νοοτροπία, η οποία παρατηρεί την Ανατολή αφ’ υψηλού. Ένας δυτικός μηχανισμός που στόχο έχει την επικυριαρχία, την αναδιάρθρωση και την επιβολή εξουσίας στην Ανατολή. στις προσπάθειες της Δύσης να κυριαρχήσει επάνω τους.

12  Ισχύει όμως το ίδιο και για τα Βαλκάνια;  «Βαλκανισμός» και «οριενταλισμός»: πρόκειται για διαφορετικές κατηγορίες;  Η Μaria Todorova έχει ως στόχο να αποστασιοποιηθεί από τον οριενταλισμό και να μελετήσει τον «βαλκανισμό» ο οποίος φαίνεται πανομοιότυπος με τον οριενταλισμό όμως είναι απλώς ένα παρόμοιο φαινόμενο.  Επομένως οριενταλισμός και βαλκανισμός δύο φαινόμενα με αρκετές διαφορές.

13 Διαφορές: α) Τα Βαλκάνια είναι συγκεκριμένη ιστορική και γεωγραφική οντότητα, σε αντίθεση με την Ανατολή (Orient), που είναι μια αφηρημένη έννοια. Η Ανατολή - Η Ανατολή και η Δύση ανέκαθεν διαχωρίζονταν. -Ο κόσμος ανατολικά μειονεκτούσε έναντι της Δυτικής Ευρώπης ως προς την οικονομική ανάπτυξη. Έτσι, ο όρος Ανατολή άρχισε να χρησιμοποιείται ως συνώνυμο της βιομηχανικής καθυστέρησης, της έλλειψης προχωρημένων θεσμών και κοινωνικών σχέσεων που χαρακτηρίζουν την ανεπτυγμένη Δύση. Προστίθεται μια νέα διάσταση στη σχέση μεταξύ Ανατολής και Δύσης: Ο χρόνος - Η Ανατολή είχε ένα μυστήριο, έναν πλούτο που ήταν εύκολο να δελεάσει. Η κατά φαντασίαν Ανατολή δεν χρησίμευε μόνο ως καταφύγιο από την αλλοτρίωση μιας Δύσης που εκβιομηχανιζόταν με ταχύτατους ρυθμούς, αλλά και ως σύμβολο του απαγορευμένου.

14 Τα Βαλκάνια - Έχουν συγκριμένη ιστορική ύπαρξη. - Ως πολύ συγκεκριμένη γεωγραφική οντότητα και στερημένη από το μυστήριο και τον πλούτο της Ανατολής, δεν είχε τη δύναμη να εξάπτει τη φαντασία, συναντούσαν την αδιάφορη και συχνά αρνητική στάση των δυτικών. - Έφερναν πάντοτε την εικόνα της γέφυρας ή του σταυροδρομιού. Είναι γέφυρα μεταξύ των φάσεων της ανάπτυξης, κι αυτό φέρνει στο νου τη χρήση χαρακτηριστικών όπως ημι-αναπτυγμένος, ημι-πολιτισμένος και ημι-ανατολίτης. - Ο βαλκανισμός εξελίχθηκε σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητα απ τον οριενταλισμό.

15 β) Ο χριστιανικός χαρακτήρας των Βαλκανίων -Παρά τις πολυάριθμες προσπάθειες να παρουσιαστεί η Ορθοδοξία ως χριστιανική παραλλαγή του δεσποτισμού της Ανατολής, δηλαδή ως στοιχείο μη ευρωπαϊκό και μη δυτικό, η κύρια διαχωριστική γραμμή χαρασσόταν πάντοτε μεταξύ χριστιανισμού και μωαμεθανισμού. - Μία από τις ιστορικές εκδοχές της διχοτομίας Ανατολής – Δύσης ήταν το σχίσμα μεταξύ ελληνικής Ορθοδοξίας και Καθολικισμού. Οι καθολικοί έστω κι αν θεωρούσαν την ορθοδοξία αίρεση δεν την έβλεπαν ως μεταβατική θρησκεία μεταξύ χριστιανισμού και Ισλάμ. Αντίθετα, τόνιζαν ότι υπάρχει χάσμα αγεφύρωτο μεταξύ χριστιανισμού και μωαμεθανισμού. - Επομένως η θρησκεία είναι ένα στοιχείο που διαχωρίζει τα Βαλκάνια από την Ανατολή.

16 γ) Ο οριενταλισμός ασχολείται με τη διαφορά μεταξύ τύπων, ενώ ο βαλκανισμός ασχολείται με τις διαφορές στο εσωτερικό ενός μόνο τύπου. Ενώ ο οριενταλισμός ασχολείται με τη Δύση και ποια πράγματα τη χωρίζουν απ την Ανατολή, ή πως θέλει να επιδράσει στην Ανατολή, ο βαλκανισμός έχει να κάνει με τη μελέτη του εσωτερικού των Βαλκανίων και πως αυτό που συμβαίνει στο εσωτερικό μπορεί να οδηγήσει στη διάκριση από τον δυτικό πολιτισμό.

17 Συνοψίζοντας:  Δύση – Βαλκάνια : υπάρχει ένα αόρατο σύνορο μεταξύ τους που στηρίζεται στο πως είναι οι λαοί που κατοικούν σε αυτή τη γεωγραφική περιοχή.  Η επικρατούσα αντίληψη για τους λαούς αυτούς διαμορφώθηκε μετά τους βαλκανικούς πολέμους, όταν οι φρικαλεότητες που έλαβαν χώρα έκαναν το γύρω του κόσμου.  Είναι οι «άλλοι», οι διαφορετικοί, αυτοί που δεν έχουν τους δυτικούς τρόπους συμπεριφοράς.  Ο οριενταλισμός, ένα παρόμοιο φαινόμενο με τον βαλκανισμό. Έχουν διαφορές μεταξύ τους.  Ο οριενταλισμός εκφράζει τη στάση της δυτικής διανόησης απέναντι στην Ανατολή και κυρίως τον αραβικό κόσμο, από την περίοδο του Διαφωτισμού έως σήμερα. Σύμφωνα με τη στάση αυτή οι λαοί αυτοί είναι κατώτεροι από τους λαούς της Δύσης.

18  Ο βαλκανισμός εξελίχθηκε σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητα από τον οριενταλισμό για διάφορους λόγους.  Επομένως, επιστρέφοντας στην αρχική ερώτηση για το αν ο οριενταλισμός και ο βαλκανισμός είναι δύο διαφορετικές κατηγορίες, μπορούμε πλέον να δώσουμε καταφατική απάντηση.

19 ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ!