Η οικολογία της επικοινωνίας Αποστόλου Σέβη Υπ. Διδάκτωρ ΤΕΠΑΕΣ, Παν. Αιγαίου Ψυχολόγος (ΚΕΔΔΥ Δωδεκανήσου 09-10) Επικοινωνία:

Παρουσίαση με θέμα: "Η οικολογία της επικοινωνίας Αποστόλου Σέβη Υπ. Διδάκτωρ ΤΕΠΑΕΣ, Παν. Αιγαίου Ψυχολόγος (ΚΕΔΔΥ Δωδεκανήσου 09-10) Επικοινωνία:"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Η οικολογία της επικοινωνίας Αποστόλου Σέβη Υπ. Διδάκτωρ ΤΕΠΑΕΣ, Παν. Αιγαίου Ψυχολόγος (ΚΕΔΔΥ Δωδεκανήσου 09-10) Επικοινωνία: surrey@otenet.gr surrey@otenet.gr © Σεβαστή Αποστόλου 2010

2 Μερικές έννοιες... Το επιστημονικό πεδίο των Proxemics: η μελέτη της χρήσης του χώρου σαν μέσο διαπροσωπικής επικοινωνίας (Hall,1966) Το επιστημονικό πεδίο των Proxemics: η μελέτη της χρήσης του χώρου σαν μέσο διαπροσωπικής επικοινωνίας (Hall,1966) Όπου οικολογία: η συμπεριφορά στο χώρο Όπου οικολογία: η συμπεριφορά στο χώρο Συμπεριφορικό πλαίσιο (Barker, 1968): υπόσταση σε συγκεκριμένο χώρο, χρόνο, με συγκεκριμένο σκοπό και συμμετοχή συγκεκριμένων μελών Συμπεριφορικό πλαίσιο (Barker, 1968): υπόσταση σε συγκεκριμένο χώρο, χρόνο, με συγκεκριμένο σκοπό και συμμετοχή συγκεκριμένων μελών Τα ‘φυσικά’ πλαίσια που δρούμε: αίθουσα του νηπιαγωγείου και κλασική αίθουσα Τα ‘φυσικά’ πλαίσια που δρούμε: αίθουσα του νηπιαγωγείου και κλασική αίθουσα Τόπος: η αρχαϊκή οντότητα του τόπου (Canter, 1977) είναι αυτή που προσδιορίζει πάνω από όλα την έννοια του χώρου Τόπος: η αρχαϊκή οντότητα του τόπου (Canter, 1977) είναι αυτή που προσδιορίζει πάνω από όλα την έννοια του χώρου

3 Προσκόλληση τόπου και ταυτότητα τόπου Προσκόλληση τόπου (place attachment) (Proshansky & Kamminoff, 1980): ο τόπος φέρει όλες τις εμπειρίες μας, μέσω των οποίων δενόμαστε συναισθηματικά με αυτόν Προσκόλληση τόπου (place attachment) (Proshansky & Kamminoff, 1980): ο τόπος φέρει όλες τις εμπειρίες μας, μέσω των οποίων δενόμαστε συναισθηματικά με αυτόν Ταυτότητα τόπου (place identity) (Proshansky, 1978): είναι κομμάτι της ταυτότητας του εαυτού, αποτελεί όλο το γνωστικό-συναισθηματικό πλαίσιο της συμπεριφορά μας σε σχέση με το χώρο Ταυτότητα τόπου (place identity) (Proshansky, 1978): είναι κομμάτι της ταυτότητας του εαυτού, αποτελεί όλο το γνωστικό-συναισθηματικό πλαίσιο της συμπεριφορά μας σε σχέση με το χώρο Λίγο πιο αναλυτικά τα υλικά στοιχεία ενός χώρου προκαλούν κάποιες συμπεριφορές μας (μη λεκτικές ) σε σχέση με αυτόν, που είναι προϊόν όλης αυτής της γνωστικό-συναισθηματικής μας εμπλοκής με το χώρο, την οποία αποτυπώνει ευρύτερα η ταυτότητα του τόπου, μια τέτοια γνωστικό- συναισθηματική διαδικασία εμπλοκής μας με το χώρο είναι και η προσκόλληση του τόπου (ο συναισθηματικός μας δεσμός με τον τόπο- χώρο) Λίγο πιο αναλυτικά τα υλικά στοιχεία ενός χώρου προκαλούν κάποιες συμπεριφορές μας (μη λεκτικές ) σε σχέση με αυτόν, που είναι προϊόν όλης αυτής της γνωστικό-συναισθηματικής μας εμπλοκής με το χώρο, την οποία αποτυπώνει ευρύτερα η ταυτότητα του τόπου, μια τέτοια γνωστικό- συναισθηματική διαδικασία εμπλοκής μας με το χώρο είναι και η προσκόλληση του τόπου (ο συναισθηματικός μας δεσμός με τον τόπο- χώρο) Επομένως η ταυτότητα του τόπου αποτυπώνει την κοινωνικοποίηση μας με το γύρω περιβάλλον Επομένως η ταυτότητα του τόπου αποτυπώνει την κοινωνικοποίηση μας με το γύρω περιβάλλον

4 Αρχική υπόθεση Δεν υπάρχει φυσικό πλαίσιο που να μην είναι κοινωνικό και το αντίστροφο (Ittelson, Proshansky, Rivlin, & Winkel, 1974) Δεν υπάρχει φυσικό πλαίσιο που να μην είναι κοινωνικό και το αντίστροφο (Ittelson, Proshansky, Rivlin, & Winkel, 1974) Κοινωνική και υλική δομή συνυπάρχουν (Γερμανός, 2003) Κοινωνική και υλική δομή συνυπάρχουν (Γερμανός, 2003) Το φυσικό πλαίσιο ξεπερνά τη ‘θνησιμότητα’ της ύλης του με τον κοινωνιοπλαστικό χαρακτήρα που αποκαλύπτει μέσα από την επιρροή του στην ταυτότητα του τόπου και άρα στην ευρύτερη προσωπική ταυτότητα Το φυσικό πλαίσιο ξεπερνά τη ‘θνησιμότητα’ της ύλης του με τον κοινωνιοπλαστικό χαρακτήρα που αποκαλύπτει μέσα από την επιρροή του στην ταυτότητα του τόπου και άρα στην ευρύτερη προσωπική ταυτότητα

5 Σημεία ανάπτυξης Παιδαγωγική επικοινωνία: αλληλεπίδραση και επικοινωνία (Γκότοβος, 2002) Παιδαγωγική επικοινωνία: αλληλεπίδραση και επικοινωνία (Γκότοβος, 2002) Λεκτική-μη λεκτική επικοινωνία και μη λεκτική συμπεριφορά-μη λεκτική επικοινωνία (Βρεττός, 2003) Λεκτική-μη λεκτική επικοινωνία και μη λεκτική συμπεριφορά-μη λεκτική επικοινωνία (Βρεττός, 2003) Όπου λεκτική επικοινωνία: γλώσσα, επικοινωνία, λόγος, ομιλία, γλωσσική ικανότητα, γλωσσική πλήρωση, επικοινωνιακή ικανότητα (Κατή, 2000)- έννοιες που συνήθως ταυτίζονται, αλλά η καθεμία φέρει διαφορετικό νόημα Όπου λεκτική επικοινωνία: γλώσσα, επικοινωνία, λόγος, ομιλία, γλωσσική ικανότητα, γλωσσική πλήρωση, επικοινωνιακή ικανότητα (Κατή, 2000)- έννοιες που συνήθως ταυτίζονται, αλλά η καθεμία φέρει διαφορετικό νόημα Φωνητική-μη φωνητική μη λεκτική επικοινωνία και δίαυλοι επικοινωνίας (κινητικοί, φυσιοχημικοί, οικολογικοί) (Helfrich & Wallbott, 1980, Rosenbusch, 1995, Κοντάκος & Πολεμικός, 2000) Φωνητική-μη φωνητική μη λεκτική επικοινωνία και δίαυλοι επικοινωνίας (κινητικοί, φυσιοχημικοί, οικολογικοί) (Helfrich & Wallbott, 1980, Rosenbusch, 1995, Κοντάκος & Πολεμικός, 2000) Παιδαγωγική μη λεκτική επικοινωνία και φιλοσοφικό στίγμα Παιδαγωγική μη λεκτική επικοινωνία και φιλοσοφικό στίγμα Σημασία της καθολικότητας της μη λεκτικής επικοινωνίας (Burgoon, Buller & Woodall, 1989), πρόθεση (Mellon, 2002) και σημειωτική επικοινωνιακή διαδικασία (Πουρκός, 2002) Σημασία της καθολικότητας της μη λεκτικής επικοινωνίας (Burgoon, Buller & Woodall, 1989), πρόθεση (Mellon, 2002) και σημειωτική επικοινωνιακή διαδικασία (Πουρκός, 2002) Είδωση σχολικού χώρου ως σύστημα (Γερμανός, 2003) Είδωση σχολικού χώρου ως σύστημα (Γερμανός, 2003)

6 Επικοινωνία-τι στοιχειοθετεί ένα πλαίσιο επικοινωνίας? Η αλληλεπίδραση, δηλαδή η δυναμική μεταξύ των μελών (Lewin, 1938, Moreno, 1934, 1964, Rogers, 1951, 1970) Η αλληλεπίδραση, δηλαδή η δυναμική μεταξύ των μελών (Lewin, 1938, Moreno, 1934, 1964, Rogers, 1951, 1970) Οι τρεις διαστάσεις της επικοινωνίας: η αυτοκεντρική, η αλλοκεντρική και η ομοκεντρική (Μπακιρτζής, 2003) Οι τρεις διαστάσεις της επικοινωνίας: η αυτοκεντρική, η αλλοκεντρική και η ομοκεντρική (Μπακιρτζής, 2003) Η διαφοροποίηση μεταξύ παιδαγωγικής αλληλεπίδρασης και παιδαγωγικής επικοινωνίας στο σημείο της σκοπιμότητας που παρουσιάζει η επικοινωνία (Γκότοβος, 2002) Η διαφοροποίηση μεταξύ παιδαγωγικής αλληλεπίδρασης και παιδαγωγικής επικοινωνίας στο σημείο της σκοπιμότητας που παρουσιάζει η επικοινωνία (Γκότοβος, 2002) Τα χαρακτηριστικά και οι λειτουργίες του σχολικού πλαισίου που διαμορφώνουν αντίστοιχα το ύφος της παιδαγωγικής επικοινωνίας (Κωνσταντίνου 2004) Τα χαρακτηριστικά και οι λειτουργίες του σχολικού πλαισίου που διαμορφώνουν αντίστοιχα το ύφος της παιδαγωγικής επικοινωνίας (Κωνσταντίνου 2004)

7 Επικοινωνία ειδικότερα Το διαλεκτικό μοντέλο επικοινωνίας: το άτομο επιδρά πάνω σε αυτές τις δυνάμεις, επηρεάζεται από αυτές και οι ίδιες αλληλεπιδρούν μεταξύ τους-αυτοκεντρική πχ. συμβολικό παιχνίδι, αλλοκεντρική πχ. εκπαιδευτική διαδικασία, ομοκεντρική πχ. κοινωνική αλληλεπίδραση, η δράση Το διαλεκτικό μοντέλο επικοινωνίας: το άτομο επιδρά πάνω σε αυτές τις δυνάμεις, επηρεάζεται από αυτές και οι ίδιες αλληλεπιδρούν μεταξύ τους-αυτοκεντρική πχ. συμβολικό παιχνίδι, αλλοκεντρική πχ. εκπαιδευτική διαδικασία, ομοκεντρική πχ. κοινωνική αλληλεπίδραση, η δράση Σημεία διαφοροποίησης αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας: α) σε ένα πλαίσιο επικοινωνίας το ζητούμενο είναι μια αποτελεσματική αλληλεπίδραση (πληρότητα πράξης) και το μέσο για την επίτευξη της είναι η αποτελεσματική επικοινωνία (πληρότητα επικοινωνίας), β) η αλληλεπίδραση φέρει το στοιχείο του συμβολισμού και της σημειολογίας, γ) ειδικότερα η παιδαγωγική επικοινωνία έχει ως σκοπό, την ακαδημαϊκή και κοινωνική μάθηση Σημεία διαφοροποίησης αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας: α) σε ένα πλαίσιο επικοινωνίας το ζητούμενο είναι μια αποτελεσματική αλληλεπίδραση (πληρότητα πράξης) και το μέσο για την επίτευξη της είναι η αποτελεσματική επικοινωνία (πληρότητα επικοινωνίας), β) η αλληλεπίδραση φέρει το στοιχείο του συμβολισμού και της σημειολογίας, γ) ειδικότερα η παιδαγωγική επικοινωνία έχει ως σκοπό, την ακαδημαϊκή και κοινωνική μάθηση

8 Σημείωση Σύσταση αλληλεπίδρασης: ταυτότητα, σημειολογικό σύστημα, πλαίσιο δράσης, γνωστικά σχήματα, νόρμες συμπεριφοράς, σκοπός Σύσταση αλληλεπίδρασης: ταυτότητα, σημειολογικό σύστημα, πλαίσιο δράσης, γνωστικά σχήματα, νόρμες συμπεριφοράς, σκοπός Σύσταση επικοινωνιακής πράξης: αναπόφευκτο, σχέση μεταξύ ατόμων, νοηματοδοτικός και χρονικός κώδικας, ποιοτικό- ποσοτικό (μη λεκτικό-λεκτικό) σύστημα κωδικοποίησης, ομοιότητα-διαφορά ως προς κοινωνική ομάδα Σύσταση επικοινωνιακής πράξης: αναπόφευκτο, σχέση μεταξύ ατόμων, νοηματοδοτικός και χρονικός κώδικας, ποιοτικό- ποσοτικό (μη λεκτικό-λεκτικό) σύστημα κωδικοποίησης, ομοιότητα-διαφορά ως προς κοινωνική ομάδα Ως προς τον κοινωνικοποιητικό ρόλο του σχολικού πλαισίου- διευκρίνιση εννοιών: παιδαγωγική σχέση (θεσμικό πλαίσιο), παιδαγωγική αλληλεπίδραση (διαδραστικότητα με παιδαγωγική χροιά) και παιδαγωγική επικοινωνία (το μέσο για την πραγμάτωση της αλληλεπίδρασης με ακριβή στοχοθεσία) Ως προς τον κοινωνικοποιητικό ρόλο του σχολικού πλαισίου- διευκρίνιση εννοιών: παιδαγωγική σχέση (θεσμικό πλαίσιο), παιδαγωγική αλληλεπίδραση (διαδραστικότητα με παιδαγωγική χροιά) και παιδαγωγική επικοινωνία (το μέσο για την πραγμάτωση της αλληλεπίδρασης με ακριβή στοχοθεσία)

9 Λεκτική επικοινωνία-διευκρίνιση εννοιών (Κατή, 2000) Επικοινωνία: συμβολική αναπαράσταση της αλληλεπίδρασης Επικοινωνία: συμβολική αναπαράσταση της αλληλεπίδρασης Σύμβολα: λεκτικοί και μη λεκτικοί κώδικες Σύμβολα: λεκτικοί και μη λεκτικοί κώδικες Γλώσσα: σύστημα ήχων και νοημάτων Γλώσσα: σύστημα ήχων και νοημάτων Λόγος: κοινή χρήση γλώσσας Λόγος: κοινή χρήση γλώσσας Ομιλία: ατομική χρήση γλώσσας (Saussure, 1916) Ομιλία: ατομική χρήση γλώσσας (Saussure, 1916) Γλωσσική ικανότητα: γνώση γλώσσας ως αντικείμενο Γλωσσική ικανότητα: γνώση γλώσσας ως αντικείμενο Γλωσσική πλήρωση: αποτελεσματική χρήση γλώσσας- ικανοποίηση πρόθεσης Γλωσσική πλήρωση: αποτελεσματική χρήση γλώσσας- ικανοποίηση πρόθεσης Επικοινωνιακή ικανότητα: επάρκεια στη χρήση της γλώσσας- επιτέλεση επικοινωνιακού σκοπού (Hymes, 1972) Επικοινωνιακή ικανότητα: επάρκεια στη χρήση της γλώσσας- επιτέλεση επικοινωνιακού σκοπού (Hymes, 1972)

10 Κοινωνική διάσταση και μη λεκτικότητα λεκτικής επικοινωνίας Η επικοινωνιακή ικανότητα είναι μεταγενέστερη της γλωσσικής λόγω της συνθετότητας της, λόγω του χρωματισμού που παίρνει από την κάθε κοινωνική περίσταση Η επικοινωνιακή ικανότητα είναι μεταγενέστερη της γλωσσικής λόγω της συνθετότητας της, λόγω του χρωματισμού που παίρνει από την κάθε κοινωνική περίσταση Περιλαμβάνει γνώσεις σε σχέση με το φυσικό πλαίσιο (πραγματολογικές), τους γλωσσικούς κανόνες (κειμενικές) και κοινωνιοπολιτισμικά στοιχεία (κοινωνιογλωσσικές) Περιλαμβάνει γνώσεις σε σχέση με το φυσικό πλαίσιο (πραγματολογικές), τους γλωσσικούς κανόνες (κειμενικές) και κοινωνιοπολιτισμικά στοιχεία (κοινωνιογλωσσικές) Χωρίς το μη λεκτικό στοιχείο το νόημα των λεκτικών αναφορών θα έμενε ανολοκλήρωτο Χωρίς το μη λεκτικό στοιχείο το νόημα των λεκτικών αναφορών θα έμενε ανολοκλήρωτο Η μη λεκτικότητα διέπει τις παραπάνω γνώσεις:α) οικολογική διάσταση πραγματολογικών γνώσεων, β) φωνητική μη λεκτική εκφορά κειμενικών γνώσεων (σιωπή, ένταση, κανόνες ακολουθίας ομιλίας, σειρά λήψης λόγου), μη φωνητική μη λεκτική εκφορά κοινωνιογλωσσικών γνώσεων (ένδυση, αρχιτεκτονική, αισθητική, χειρονομίες, βλέμμα, στάση σύμφωνα με πολιτισμό, κουλτούρα) Η μη λεκτικότητα διέπει τις παραπάνω γνώσεις:α) οικολογική διάσταση πραγματολογικών γνώσεων, β) φωνητική μη λεκτική εκφορά κειμενικών γνώσεων (σιωπή, ένταση, κανόνες ακολουθίας ομιλίας, σειρά λήψης λόγου), μη φωνητική μη λεκτική εκφορά κοινωνιογλωσσικών γνώσεων (ένδυση, αρχιτεκτονική, αισθητική, χειρονομίες, βλέμμα, στάση σύμφωνα με πολιτισμό, κουλτούρα) Η γνώση της επικοινωνιακής διαδικασίας (κοινωνική και θεματική μεταεπικοινωνία-ρόλοι και κανόνες) συνιστά την ‘επικοινωνιακή υγιεινή’ (Κοντάκος, Σταμάτης, 2000) στην παιδαγωγική σχέση: γνώση κοινωνικής περίστασης, γλωσσική επάρκεια, υποστήριξη χώρου, αρμονία μεταξύ κοινωνικής και υλικής δομής Η γνώση της επικοινωνιακής διαδικασίας (κοινωνική και θεματική μεταεπικοινωνία-ρόλοι και κανόνες) συνιστά την ‘επικοινωνιακή υγιεινή’ (Κοντάκος, Σταμάτης, 2000) στην παιδαγωγική σχέση: γνώση κοινωνικής περίστασης, γλωσσική επάρκεια, υποστήριξη χώρου, αρμονία μεταξύ κοινωνικής και υλικής δομής

11 Σημασία μη λεκτικής επικοινωνίας Τη μη λεκτική συμπεριφορά συστήνουν το εσώτερο κίνητρο (πρόθεση) (Mellon, 2002) και το σώμα που το εξωτερικεύει Τη μη λεκτική συμπεριφορά συστήνουν το εσώτερο κίνητρο (πρόθεση) (Mellon, 2002) και το σώμα που το εξωτερικεύει Η επικοινωνιακή πρόθεση μπορεί να είναι: σκόπιμη, αντανακλαστική, κοινωνιοενισχυτική, και σημειολογική Η επικοινωνιακή πρόθεση μπορεί να είναι: σκόπιμη, αντανακλαστική, κοινωνιοενισχυτική, και σημειολογική Βαθιά κοινωνικός της χαρακτήρας: ως υπέρτατο κοινωνικό συμβόλαιο με καθολική συναίνεση και οικουμενική αποδοχή Βαθιά κοινωνικός της χαρακτήρας: ως υπέρτατο κοινωνικό συμβόλαιο με καθολική συναίνεση και οικουμενική αποδοχή

12 Ειδικότερα για τη σημειωτική επικοινωνιακή πράξη Σκέψη, ομιλία και σώμα χαρτογραφούν την επικοινωνιακή δράση Σκέψη, ομιλία και σώμα χαρτογραφούν την επικοινωνιακή δράση Η οικοσωματική βιωματική προσέγγιση (Πουρκός, 1997, 2000) δίνει την οικολογική διάσταση της συσχέτισης σώματος, βιώματος (υποκειμενική εμπειρία) και συνθηκών περιβάλλοντος Η οικοσωματική βιωματική προσέγγιση (Πουρκός, 1997, 2000) δίνει την οικολογική διάσταση της συσχέτισης σώματος, βιώματος (υποκειμενική εμπειρία) και συνθηκών περιβάλλοντος Σημειωτική επικοινωνιακή πράξη: αλληλεπίδραση σώματος, βιώματος και περιβάλλοντος Σημειωτική επικοινωνιακή πράξη: αλληλεπίδραση σώματος, βιώματος και περιβάλλοντος Χαρακτηριστικά σωματικής έκφρασης: ελεύθερος αυτοσχεδιασμός, κοινωνικότητα, πλαίσιο, επικοινωνιακή πρόθεση, συλλογικό ασυνείδητο, χρονική οριοθέτηση, επικοινωνιακός σκοπός Χαρακτηριστικά σωματικής έκφρασης: ελεύθερος αυτοσχεδιασμός, κοινωνικότητα, πλαίσιο, επικοινωνιακή πρόθεση, συλλογικό ασυνείδητο, χρονική οριοθέτηση, επικοινωνιακός σκοπός Δυο τρόποι έκφρασης της σκέψης: ομιλία και σωματική έκφραση Δυο τρόποι έκφρασης της σκέψης: ομιλία και σωματική έκφραση Σκέψη-δράση: ισοτιμία και αμφίδρομη επιρροή Σκέψη-δράση: ισοτιμία και αμφίδρομη επιρροή Σωματική έκφραση: πιο συμβατή με τη σκέψη σε σύγκριση με την ομιλία, λόγω της ταχύτητας της σκέψης, συντονισμός ρυθμού Σωματική έκφραση: πιο συμβατή με τη σκέψη σε σύγκριση με την ομιλία, λόγω της ταχύτητας της σκέψης, συντονισμός ρυθμού Ευφυΐα σώματος: αιχμαλωτίζει σημεία σκέψης που χάνει η ομιλία, κρίση λόγω της μοναδικότητας της έκφρασης που παρουσιάζει στον καθένα, πιο κοντά στις ρίζες της επικοινωνίας από τη γλωσσική επικοινωνία Ευφυΐα σώματος: αιχμαλωτίζει σημεία σκέψης που χάνει η ομιλία, κρίση λόγω της μοναδικότητας της έκφρασης που παρουσιάζει στον καθένα, πιο κοντά στις ρίζες της επικοινωνίας από τη γλωσσική επικοινωνία

13 Φωνητική-μη φωνητική μη λεκτική επικοινωνία Μη λεκτική συμπεριφορά προϋπάρχει της μη λεκτικής επικοινωνίας Μη λεκτική συμπεριφορά προϋπάρχει της μη λεκτικής επικοινωνίας Μη λεκτική συμπεριφορά: ενστικτώδης, σημειολογική, οικουμενική Μη λεκτική συμπεριφορά: ενστικτώδης, σημειολογική, οικουμενική Μη λεκτική επικοινωνία: εκλεπτυσμένη, επιτηδευμένη, απόρροια τεχνογνωσίας, επάρκεια λεκτικής επικοινωνίας Μη λεκτική επικοινωνία: εκλεπτυσμένη, επιτηδευμένη, απόρροια τεχνογνωσίας, επάρκεια λεκτικής επικοινωνίας Η διάκριση της μη λεκτικής επικοινωνίας σε φωνητική και μη φωνητική γίνεται με το κριτήριο ενός άξονα δυο κατευθύνσεων με τις διαστάσεις το λόγου και του χώρου (Παπαδάκη- Μιχαηλίδη, 1998) Η διάκριση της μη λεκτικής επικοινωνίας σε φωνητική και μη φωνητική γίνεται με το κριτήριο ενός άξονα δυο κατευθύνσεων με τις διαστάσεις το λόγου και του χώρου (Παπαδάκη- Μιχαηλίδη, 1998) Επομένως δυο ομάδες περιβαλλοντικών ερεθισμάτων: τα λεκτικά ακουστικά (ποιοτική- αντιληπτική διάσταση) και τα κινητικά (πρακτική- λειτουργική διάσταση) (Argyle, 1979, Κοντάκος, Πολεμικός, 2000) Επομένως δυο ομάδες περιβαλλοντικών ερεθισμάτων: τα λεκτικά ακουστικά (ποιοτική- αντιληπτική διάσταση) και τα κινητικά (πρακτική- λειτουργική διάσταση) (Argyle, 1979, Κοντάκος, Πολεμικός, 2000)

14 Φωνητική μη λεκτική επικοινωνία Προσωδιακά χαρακτηριστικά φωνής: διάρκεια, τόνος, ένταση (Παπαηλιού, 2002) Προσωδιακά χαρακτηριστικά φωνής: διάρκεια, τόνος, ένταση (Παπαηλιού, 2002) Επίσης συχνότητα, ύψος, έμφαση, διακυμάνσεις, ταχύτητα και επαφικά στοιχεία του λόγου (ε, α, μα): στερεότυπες εκφράσεις, επαναλήψεις, παραδρομές του λόγου, παύσεις, διαστήματα σιωπής (Παπαδάκη- Μιχαηλίδη, 1998) Επίσης συχνότητα, ύψος, έμφαση, διακυμάνσεις, ταχύτητα και επαφικά στοιχεία του λόγου (ε, α, μα): στερεότυπες εκφράσεις, επαναλήψεις, παραδρομές του λόγου, παύσεις, διαστήματα σιωπής (Παπαδάκη- Μιχαηλίδη, 1998) Δύο τύποι παραγλωσσικών φαινομένων: α) φωνητικοί (άρθρωση, ένταση, ροή λόγου, τόνος, παύσεις, επιτονικά φαινόμενα, προσωδία) και β) αυτόνομοι (χαμόγελο, γέλιο, αναστεναγμός, βήχας, ξερή κατάποση (Σταμάτης, 2005) Δύο τύποι παραγλωσσικών φαινομένων: α) φωνητικοί (άρθρωση, ένταση, ροή λόγου, τόνος, παύσεις, επιτονικά φαινόμενα, προσωδία) και β) αυτόνομοι (χαμόγελο, γέλιο, αναστεναγμός, βήχας, ξερή κατάποση (Σταμάτης, 2005) Ανήκουν στον ακουστικό δίαυλο επικοινωνίας (ακουστικός, οπτικός, οσφρητικός, γευστικός, και θερμικός) (Κοντάκος, Πολεμικός, 2000) Ανήκουν στον ακουστικό δίαυλο επικοινωνίας (ακουστικός, οπτικός, οσφρητικός, γευστικός, και θερμικός) (Κοντάκος, Πολεμικός, 2000) Ρόλος: αποκάλυψη συναισθηματικού φορτίου των λεχθέντων (Carrell, Tiffany, 1960), συμπλήρωση γνωστικής πληροφορίας, πληροφόρηση για τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά του ατόμου, ανάπτυξη των κοινωνικών δεξιοτήτων (γνώση της σημειολογίας και των κοινωνικών κανόνων του πλαισίου) (Παπαδάκη-Μιχαηλίδη, 1998) Ρόλος: αποκάλυψη συναισθηματικού φορτίου των λεχθέντων (Carrell, Tiffany, 1960), συμπλήρωση γνωστικής πληροφορίας, πληροφόρηση για τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά του ατόμου, ανάπτυξη των κοινωνικών δεξιοτήτων (γνώση της σημειολογίας και των κοινωνικών κανόνων του πλαισίου) (Παπαδάκη-Μιχαηλίδη, 1998) Φωνή: συντονισμός συνομιλίας, εγρήγορση, κατανόηση (Scherer, 1974) Φωνή: συντονισμός συνομιλίας, εγρήγορση, κατανόηση (Scherer, 1974) Σιωπή: ανασυγκρότηση, επεξεργασία, ανάλυση, ανάπτυξη σκέψης (Grobsmith, 1973) Σιωπή: ανασυγκρότηση, επεξεργασία, ανάλυση, ανάπτυξη σκέψης (Grobsmith, 1973) Γενικός σκοπός: η πλαισίωση του λόγου Γενικός σκοπός: η πλαισίωση του λόγου

15 Μη φωνητική μη λεκτική επικοινωνία Εκφράσεις προσώπου (συναισθήματα: χαρά ευτυχία, λύπη, αποστροφή, άγχος, φόβος, έκπληξη, ενδιαφέρον (Eibl, Eibesfeld, 1973, Boucher, 1979, Izard, 1980) Εκφράσεις προσώπου (συναισθήματα: χαρά ευτυχία, λύπη, αποστροφή, άγχος, φόβος, έκπληξη, ενδιαφέρον (Eibl, Eibesfeld, 1973, Boucher, 1979, Izard, 1980) Βλεμματική επαφή (εστίαση/ απομάκρυνση, κατεύθυνση, ένταση, διάρκεια, συχνότητα) Βλεμματική επαφή (εστίαση/ απομάκρυνση, κατεύθυνση, ένταση, διάρκεια, συχνότητα) Κινήσεις χεριών (συνοδευτικές, κατευθυντικές (Wallbott, 1982, Freedman, 1977,), υποκατάστασης λόγου (Kuppersbusch, 1994, Ekman, Friesen, 1969) Κινήσεις χεριών (συνοδευτικές, κατευθυντικές (Wallbott, 1982, Freedman, 1977,), υποκατάστασης λόγου (Kuppersbusch, 1994, Ekman, Friesen, 1969) Κινήσεις σώματος/στάση Κινήσεις σώματος/στάση Απόσταση Απόσταση Θέση (κυκλική/ ημικυκλική, παραλληλόγραμμη/ τριγωνική, μετωπική διευθέτηση καθισμάτων (Sommer, 1961, 1965), απέναντι/ δίπλα Θέση (κυκλική/ ημικυκλική, παραλληλόγραμμη/ τριγωνική, μετωπική διευθέτηση καθισμάτων (Sommer, 1961, 1965), απέναντι/ δίπλα Εσωτερική διαρρύθμιση Εσωτερική διαρρύθμιση Χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικής: complexity, novelty, incongruity, surprisingness (Berlyne, 1960, 1972, 1974), coherence, legibility, complexity, mystery (Kaplan & Kaplan, 1975, 1987) Χαρακτηριστικά αρχιτεκτονικής: complexity, novelty, incongruity, surprisingness (Berlyne, 1960, 1972, 1974), coherence, legibility, complexity, mystery (Kaplan & Kaplan, 1975, 1987) Περιβαλλοντικές συνθήκες: σχήμα, παράθυρα, φυσικός φωτισμός, εξαερισμός, χρώματα, διάταξη επίπλων, ακουστική, πηγές θορύβου, υλικά, δυνατότητα προσωπικού χώρου, πυκνότητα (Sommer, 1969), απόσταση (οικεία, προσωπική, κοινωνική), απτική συμπεριφορά (Βρεττός, 2003) Περιβαλλοντικές συνθήκες: σχήμα, παράθυρα, φυσικός φωτισμός, εξαερισμός, χρώματα, διάταξη επίπλων, ακουστική, πηγές θορύβου, υλικά, δυνατότητα προσωπικού χώρου, πυκνότητα (Sommer, 1969), απόσταση (οικεία, προσωπική, κοινωνική), απτική συμπεριφορά (Βρεττός, 2003)

16 Μη φωνητική-δίαυλοι επικοινωνίας Κινητικοί: πρόσωπο, χέρια, πόδια, στάση σώματος, άγγιγμα Κινητικοί: πρόσωπο, χέρια, πόδια, στάση σώματος, άγγιγμα Φυσικοχημικοί Φυσικοχημικοί Οικολογικοί:επικοινωνιακή διάσταση του χώρου, αρχιτεκτονική διαρρύθμιση, ευελιξία, κινητά στοιχεία, διαπροσωπική απόσταση, υλικοτεχνική υποδομή Οικολογικοί:επικοινωνιακή διάσταση του χώρου, αρχιτεκτονική διαρρύθμιση, ευελιξία, κινητά στοιχεία, διαπροσωπική απόσταση, υλικοτεχνική υποδομή

17 Μη φωνητική μη λεκτική επικοινωνία-δίαυλοι πιο αναλυτικά Κινήσεις μυών-χειρονομίες (λειτουργικές, εκφραστικές, συμβατικές (Allport, 1961), επικοινωνιακές, εργασιακές (Heinemann, 1972)-χαρακτηριστικά κίνησης (ένταση, έκταση, διάρκεια, ρυθμός (Birdwhistell, 1970)-άγγιγμα (διάρκεια, ένταση και αμοιβαιότητα) Κινήσεις μυών-χειρονομίες (λειτουργικές, εκφραστικές, συμβατικές (Allport, 1961), επικοινωνιακές, εργασιακές (Heinemann, 1972)-χαρακτηριστικά κίνησης (ένταση, έκταση, διάρκεια, ρυθμός (Birdwhistell, 1970)-άγγιγμα (διάρκεια, ένταση και αμοιβαιότητα) Αισθήσεις (δίαυλοι): γεύσης (γευστικός), όσφρησης (οσφρητικός), όρασης (οπτικός), αφής (απτικός, θερμικός) Αισθήσεις (δίαυλοι): γεύσης (γευστικός), όσφρησης (οσφρητικός), όρασης (οπτικός), αφής (απτικός, θερμικός) Ειδικότερα για την παιδαγωγική επικοινωνιακή πρακτική σημαντικές αναδεικνύονται η κλίση του κορμού και της κεφαλής, η διαπροσωπική απόσταση, το βλέμμα, οι κινήσεις των χεριών και των ποδιών, ο χώρος, η σωματική επαφή και το πρόσωπο Ειδικότερα για την παιδαγωγική επικοινωνιακή πρακτική σημαντικές αναδεικνύονται η κλίση του κορμού και της κεφαλής, η διαπροσωπική απόσταση, το βλέμμα, οι κινήσεις των χεριών και των ποδιών, ο χώρος, η σωματική επαφή και το πρόσωπο

18 Μη φωνητική μη λεκτική επικοινωνία-συνέχεια Εμφάνιση Εμφάνιση Απτική συμπεριφορά Απτική συμπεριφορά Εκφράσεις προσώπου Εκφράσεις προσώπου Βλέμμα (διάρκεια εστίασης, αμοιβαιότητα, συχνότητα, άνοιγμα βολβού, διαστολή ίριδας, κατεύθυνση, συχνότητα βλεφαρισμού) Βλέμμα (διάρκεια εστίασης, αμοιβαιότητα, συχνότητα, άνοιγμα βολβού, διαστολή ίριδας, κατεύθυνση, συχνότητα βλεφαρισμού) Στάση σώματος Στάση σώματος Χώρος: ιδιωτικός, δημόσιος, προσωπικός (ευελιξία, προσαρμογή και περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά ως δείκτες, όπως τυπικότητα, ζεστασιά, απομόνωση, οικειότητα, περιορισμός, απόσταση) (Knapp, 1978) Χώρος: ιδιωτικός, δημόσιος, προσωπικός (ευελιξία, προσαρμογή και περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά ως δείκτες, όπως τυπικότητα, ζεστασιά, απομόνωση, οικειότητα, περιορισμός, απόσταση) (Knapp, 1978) Σε μια ψυχοθεραπευτική σχέση σημαντικές η χειραψία (απόσταση, φορά παλάμης, δύναμη, διάρκεια), η διαπροσωπική απόσταση, το βλέμμα, οι χειρονομίες, οι εκφράσεις προσώπου, η στάση σώματος (Waxer, 1972, Κοντάκος, Πολεμικός, 2002) Σε μια ψυχοθεραπευτική σχέση σημαντικές η χειραψία (απόσταση, φορά παλάμης, δύναμη, διάρκεια), η διαπροσωπική απόσταση, το βλέμμα, οι χειρονομίες, οι εκφράσεις προσώπου, η στάση σώματος (Waxer, 1972, Κοντάκος, Πολεμικός, 2002)

19 Μη φωνητική μη λεκτική επικοινωνία-σωματική έκφραση Στάση σώματος Στάση σώματος Χειρονομίες Χειρονομίες Εκφράσεις προσώπου Εκφράσεις προσώπου Προσωδιακά στοιχεία (Πουρκός, 2002) Προσωδιακά στοιχεία (Πουρκός, 2002) Διαχωρισμός κίνησης σε δυο ομάδες, τη θέση του σώματος (αδρή) και τη χρήση των βραχιόνων (εκλεπτυσμένη- κίνηση κεφαλιού, βλεμματική επαφή, έκφραση προσώπου, προσωδία, χειρονομίες (εικονίζουσες, μεταφορικές, δεικτικές, ρυθμικές, συνδετικές και συνειδητές, αυθόρμητες, ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξης- πρωτοχειρονομίες, (Trevarthen, 1977, 1986, 1990) πρωτοεικονίζουσες, εικονίζουσες (Mc Neill, 1992), αφαιρετικές (Karmiloff, Smith, 1979) Διαχωρισμός κίνησης σε δυο ομάδες, τη θέση του σώματος (αδρή) και τη χρήση των βραχιόνων (εκλεπτυσμένη- κίνηση κεφαλιού, βλεμματική επαφή, έκφραση προσώπου, προσωδία, χειρονομίες (εικονίζουσες, μεταφορικές, δεικτικές, ρυθμικές, συνδετικές και συνειδητές, αυθόρμητες, ανάλογα με το στάδιο ανάπτυξης- πρωτοχειρονομίες, (Trevarthen, 1977, 1986, 1990) πρωτοεικονίζουσες, εικονίζουσες (Mc Neill, 1992), αφαιρετικές (Karmiloff, Smith, 1979)

20 Μη φωνητική μη λεκτική επικοινωνία-λειτουργίες Βλεμματική επαφή-ρύθμιση συμπεριφοράς Βλεμματική επαφή-ρύθμιση συμπεριφοράς Κινήσεις χεριών-υποστήριξη λόγου (Mc Neill, 1982) Κινήσεις χεριών-υποστήριξη λόγου (Mc Neill, 1982) Κινήσεις και στάση σώματος: πληροφόρηση για σχέση αλληλεπιδρώντων, και κοινωνικά χαρακτηριστικά (Mehrabian, 1968, 1972) Κινήσεις και στάση σώματος: πληροφόρηση για σχέση αλληλεπιδρώντων, και κοινωνικά χαρακτηριστικά (Mehrabian, 1968, 1972) Απόσταση: η πιο σχετική μεταβλητή με το χώρο Απόσταση: η πιο σχετική μεταβλητή με το χώρο Θέση: στοιχεία για κοινωνικό ρόλο, ιδιότητα, σχέση με άλλους Θέση: στοιχεία για κοινωνικό ρόλο, ιδιότητα, σχέση με άλλους Διευθέτηση επίπλων, θέση του μαθητή, απόσταση εκπαιδευτικού-μαθητή επηρεάζουν: παιδαγωγική σχέση, σχέση μαθητών, επίδοση και παιδαγωγική επικοινωνία (Rosenthal, Jacobson, 1968) Διευθέτηση επίπλων, θέση του μαθητή, απόσταση εκπαιδευτικού-μαθητή επηρεάζουν: παιδαγωγική σχέση, σχέση μαθητών, επίδοση και παιδαγωγική επικοινωνία (Rosenthal, Jacobson, 1968) Ειδικές περιβαλλοντικές συνθήκες επηρεάζουν: λεκτική συμπεριφορά (Sommer, 1969), επιθετικότητα, ενεργητικότητα (Pomney, 1974), συμμετοχή, συνεργασία, επίδοση, σχέσεις (Rosenfeld, 1977, Thomson, 1973) πχ. ανοιχτές αίθουσες επηρεάζουν συγκέντρωση προσοχής, ενεργητικότητα, ιδιωτικότητα, δυνατότητα προσωπικού χώρου (Weinstein, 1979), συμπεριφορά εκπαιδευτικού (Grant, 1973,Brody, Zimmerman, 1975) Ειδικές περιβαλλοντικές συνθήκες επηρεάζουν: λεκτική συμπεριφορά (Sommer, 1969), επιθετικότητα, ενεργητικότητα (Pomney, 1974), συμμετοχή, συνεργασία, επίδοση, σχέσεις (Rosenfeld, 1977, Thomson, 1973) πχ. ανοιχτές αίθουσες επηρεάζουν συγκέντρωση προσοχής, ενεργητικότητα, ιδιωτικότητα, δυνατότητα προσωπικού χώρου (Weinstein, 1979), συμπεριφορά εκπαιδευτικού (Grant, 1973,Brody, Zimmerman, 1975) Άγγιγμα: φυσιολογική λειτουργία οργανισμού (Evoniku, Kuhn, Schanberg, 1979, Παπαδάκη-Μιχαηλίδη, 2002), ανάπτυξη εγκεφάλου, διάθεση, κοινωνική συμπεριφορά (Field, 2001, Κοντάκος, Πολεμικός, 2000, Σταμάτης, 2005) Άγγιγμα: φυσιολογική λειτουργία οργανισμού (Evoniku, Kuhn, Schanberg, 1979, Παπαδάκη-Μιχαηλίδη, 2002), ανάπτυξη εγκεφάλου, διάθεση, κοινωνική συμπεριφορά (Field, 2001, Κοντάκος, Πολεμικός, 2000, Σταμάτης, 2005)

21 Γενικό συμπέρασμα Η μη φωνητική μη λεκτική επικοινωνία επιτελεί λειτουργίες, όπως έκφραση των συναισθημάτων, παρουσίαση ατομικών χαρακτηριστικών, πληροφόρηση για κοινωνικούς ρόλους, ρύθμιση αλληλεπίδρασης, πλαισίωση λόγου, και ειδικά για το σχολικό χώρο δημιουργία πρόσφορου πλαισίου επικοινωνίας, ευχάριστου συναισθηματικού κλίματος της τάξης, συγκέντρωση προσοχής, ανάπτυξη εσωτερικού κινήτρου στους μαθητές, μετάδοση γνώσης χωρίς αισθητηριακή υπερφόρτωση ή υποτονικότητα (Klinzing, 1980, Κοντάκος, Πολεμικός, 2000) Η μη φωνητική μη λεκτική επικοινωνία επιτελεί λειτουργίες, όπως έκφραση των συναισθημάτων, παρουσίαση ατομικών χαρακτηριστικών, πληροφόρηση για κοινωνικούς ρόλους, ρύθμιση αλληλεπίδρασης, πλαισίωση λόγου, και ειδικά για το σχολικό χώρο δημιουργία πρόσφορου πλαισίου επικοινωνίας, ευχάριστου συναισθηματικού κλίματος της τάξης, συγκέντρωση προσοχής, ανάπτυξη εσωτερικού κινήτρου στους μαθητές, μετάδοση γνώσης χωρίς αισθητηριακή υπερφόρτωση ή υποτονικότητα (Klinzing, 1980, Κοντάκος, Πολεμικός, 2000)

22 Ειδικές περιβαλλοντικές συνθήκες- χαρακτηριστικά χώρου Αδρά χαρακτηριστικά του χώρου: η κοινωνικότητας της ύλης (κοινωνικής και υλική δομή) (Mead, 1934), η οργάνωση (πώς πρέπει να λειτουργεί) και χρήση (πώς τελικά λειτουργεί) (αφορούν τρόπο δόμησης) Αδρά χαρακτηριστικά του χώρου: η κοινωνικότητας της ύλης (κοινωνικής και υλική δομή) (Mead, 1934), η οργάνωση (πώς πρέπει να λειτουργεί) και χρήση (πώς τελικά λειτουργεί) (αφορούν τρόπο δόμησης) Οι περιβαλλοντικές συνθήκες επιτάσσουν κάποιους κανόνες χρήσης του χώρου και προκαλούν κάποιες μη λεκτικές συμπεριφορές σε σχέση με το χώρο από τους χρήστες που προκύπτουν ως συνισταμένη (που ανακύπτει μέσα από τη σύγκρουση) αυτών που επιτάσσει ο χώρος και αυτών που επιθυμούν οι χρήστες Οι περιβαλλοντικές συνθήκες επιτάσσουν κάποιους κανόνες χρήσης του χώρου και προκαλούν κάποιες μη λεκτικές συμπεριφορές σε σχέση με το χώρο από τους χρήστες που προκύπτουν ως συνισταμένη (που ανακύπτει μέσα από τη σύγκρουση) αυτών που επιτάσσει ο χώρος και αυτών που επιθυμούν οι χρήστες

23 Ειδικές περιβαλλοντικές συνθήκες- σχολικός χώρος ως σύστημα Χαρακτηριστικά του συστήματος: οργάνωση (υποσυστήματα), μέγεθος (κλίμακα) (Bronfenbrenner, 1979), μορφή (ανοιχτό- κλειστό), δομές (υλική-μη υλική), λειτουργίες (διατήρηση), μεταβολή (αλλαγή- εξέλιξη) Χαρακτηριστικά του συστήματος: οργάνωση (υποσυστήματα), μέγεθος (κλίμακα) (Bronfenbrenner, 1979), μορφή (ανοιχτό- κλειστό), δομές (υλική-μη υλική), λειτουργίες (διατήρηση), μεταβολή (αλλαγή- εξέλιξη) Σχολική τάξη-δυο δομές: κοινωνική (έμψυχο δυναμικό) και υλική (υλικό στοιχείο) δομή-αλληλεξάρτηση (Vayer, 1991) Σχολική τάξη-δυο δομές: κοινωνική (έμψυχο δυναμικό) και υλική (υλικό στοιχείο) δομή-αλληλεξάρτηση (Vayer, 1991) Υλική δομή-α) στοιχεία και β) λειτουργίες: α) 5 παράγοντες: κτιστός χώρος, διαμορφωμένος χώρος, τεχνητοί περιβαλλοντικοί παράγοντες, επίπλωση/ εξοπλισμός, εκπαιδευτικό υλικό, β) οργανώνει κτιστό περιβάλλον, υποστηρίζει εκπαιδευτική διαδικασία μέσω λειτουργικότητας και χρηστικότητας και παρέχει γνωστικές πληροφορίες μέσω αισθητηριακών ερεθισμάτων Υλική δομή-α) στοιχεία και β) λειτουργίες: α) 5 παράγοντες: κτιστός χώρος, διαμορφωμένος χώρος, τεχνητοί περιβαλλοντικοί παράγοντες, επίπλωση/ εξοπλισμός, εκπαιδευτικό υλικό, β) οργανώνει κτιστό περιβάλλον, υποστηρίζει εκπαιδευτική διαδικασία μέσω λειτουργικότητας και χρηστικότητας και παρέχει γνωστικές πληροφορίες μέσω αισθητηριακών ερεθισμάτων

24 Θεματικές αναζητήσεις και ειδικές περιβαλλοντικές συνθήκες Διαφορετικότητα των δομών Διαφορετικότητα των δομών Η διττή υπόσταση του χώρου Η διττή υπόσταση του χώρου Υφιστάμενη κατάσταση υλικής δομής σχολικού χώρου και προοπτικές Υφιστάμενη κατάσταση υλικής δομής σχολικού χώρου και προοπτικές Η παρουσία της ομάδας Η παρουσία της ομάδας Διαμόρφωση υλικής δομής στο σημερινό σχολείο Διαμόρφωση υλικής δομής στο σημερινό σχολείο Η αίθουσα νηπιαγωγείου Η αίθουσα νηπιαγωγείου Ευελιξία, ασυνέχεια, στατικότητα Ευελιξία, ασυνέχεια, στατικότητα Πρότυπες περιβαλλοντικές παράμετροι Πρότυπες περιβαλλοντικές παράμετροι

25 Ειδικότερα θεματικές αναζητήσεις- διαφορετικότητα δομών Διαφορετικότητα δομών: Κοινωνική-ευέλικτη, υλική- μη ευέλικτη Διαφορετικότητα δομών: Κοινωνική-ευέλικτη, υλική- μη ευέλικτη Συμπόρευση-συνομορφία (Weinstein, 1997): το υλικό περιβάλλον να κινητοποιεί το έμψυχο δυναμικό για δράση, αλλά και η κοινωνική δομή να επενεργεί στην υλική προκειμένου να τη θέσει στην υπηρεσία των αναγκών της Συμπόρευση-συνομορφία (Weinstein, 1997): το υλικό περιβάλλον να κινητοποιεί το έμψυχο δυναμικό για δράση, αλλά και η κοινωνική δομή να επενεργεί στην υλική προκειμένου να τη θέσει στην υπηρεσία των αναγκών της Η υλική δομή έχει την δύναμη να διαμορφώσει τον τρόπο εργασίας και τη μορφή επικοινωνίας (Loughlin, Suina, 1982) Η υλική δομή έχει την δύναμη να διαμορφώσει τον τρόπο εργασίας και τη μορφή επικοινωνίας (Loughlin, Suina, 1982)

26 Διττή υπόσταση του χώρου και υφιστάμενη κατάσταση Δυο μορφές χώρου: χώρος αντικειμένων και βιωματικός ή αλλιώς οργάνωση και χρήση χώρου και αυτό που εκπροσωπεί η καθεμία, την κλειστή και στερεότυπη μορφή (οργάνωση) και την ανοιχτή που φέρει την εξέλιξη (χρήση) Δυο μορφές χώρου: χώρος αντικειμένων και βιωματικός ή αλλιώς οργάνωση και χρήση χώρου και αυτό που εκπροσωπεί η καθεμία, την κλειστή και στερεότυπη μορφή (οργάνωση) και την ανοιχτή που φέρει την εξέλιξη (χρήση) Διερεύνηση σε ποιο βαθμό στη σημερινή σχολική πραγματικότητα μπορούμε να μιλούμε για ευελιξία, ποικιλία, συνομορφία, συμβατότητα κανόνων χρήσης και καθεαυτού χρήσης του χώρου, ανοιχτά συστήματα και εξέλιξη? Μήπως τελικά οι χρήστες είναι αυτοί που υφίστανται τη σύγκρουση της οργάνωσης και της χρήσης στα πλαίσια ενός κλειστού συστήματος με άτεγκτους κανόνες λειτουργίας? Διερεύνηση σε ποιο βαθμό στη σημερινή σχολική πραγματικότητα μπορούμε να μιλούμε για ευελιξία, ποικιλία, συνομορφία, συμβατότητα κανόνων χρήσης και καθεαυτού χρήσης του χώρου, ανοιχτά συστήματα και εξέλιξη? Μήπως τελικά οι χρήστες είναι αυτοί που υφίστανται τη σύγκρουση της οργάνωσης και της χρήσης στα πλαίσια ενός κλειστού συστήματος με άτεγκτους κανόνες λειτουργίας?

27 Η ομάδα και η πραγματική διαμόρφωση της υλικής δομής Η φιλοσοφία της ομάδας συνδέεται με τη νεωτεριστική προσέγγιση των ανοιχτών συστημάτων, την αλληλεπίδραση των συστημάτων, την ενσωμάτωση στοιχείων, τον πλουραλισμό στις μορφές επικοινωνίας και παιδαγωγικής εργασίας, την ευελιξία και το πρόσφορο πλαίσιο του νηπιαγωγείου για την ανάπτυξη της Η φιλοσοφία της ομάδας συνδέεται με τη νεωτεριστική προσέγγιση των ανοιχτών συστημάτων, την αλληλεπίδραση των συστημάτων, την ενσωμάτωση στοιχείων, τον πλουραλισμό στις μορφές επικοινωνίας και παιδαγωγικής εργασίας, την ευελιξία και το πρόσφορο πλαίσιο του νηπιαγωγείου για την ανάπτυξη της Το τρίπτυχο τύπος αλληλεπίδρασης-μορφή εργασίας και ανάπτυξη χώρου παραμένει αδιάσπαστο Το τρίπτυχο τύπος αλληλεπίδρασης-μορφή εργασίας και ανάπτυξη χώρου παραμένει αδιάσπαστο Στη σημερινή σχολική πραγματικότητα η ανάπτυξη του χώρου αφορά 3 πεδία, τους εσωτερικούς χώρους, τη σύνδεση με τους εξωτερικούς χώρους και τη χρήση του χώρου Στη σημερινή σχολική πραγματικότητα η ανάπτυξη του χώρου αφορά 3 πεδία, τους εσωτερικούς χώρους, τη σύνδεση με τους εξωτερικούς χώρους και τη χρήση του χώρου

28 Αίθουσα του νηπιαγωγείου και το στοιχείο της ευελιξίας Χαρακτηριστικά αίθουσας νηπιαγωγείου: ποικιλία ερεθισμάτων, μικρότεροι χώροι (σύμφωνα με δραστηριότητα, παρεμβατικότητα εκπαιδευτικού, συμμετοχή παιδιών, για τη συνύπαρξή τους απαραίτητη η οργάνωση, οι πολλαπλές ταυτότητες και η ανανέωση τους), οικειότητα Χαρακτηριστικά αίθουσας νηπιαγωγείου: ποικιλία ερεθισμάτων, μικρότεροι χώροι (σύμφωνα με δραστηριότητα, παρεμβατικότητα εκπαιδευτικού, συμμετοχή παιδιών, για τη συνύπαρξή τους απαραίτητη η οργάνωση, οι πολλαπλές ταυτότητες και η ανανέωση τους), οικειότητα Ερώτημα κατορθώνει τελικά η αίθουσα του νηπιαγωγείου να παρουσιάζει ευελιξία, ποικιλία και εναλλακτικά συμπεριφορικά μοτίβα? Ερώτημα κατορθώνει τελικά η αίθουσα του νηπιαγωγείου να παρουσιάζει ευελιξία, ποικιλία και εναλλακτικά συμπεριφορικά μοτίβα?

29 Ευελιξία-ασυνέχεια-στατικότητα Η υφιστάμενη κατάσταση της υλικής δομής του σχολικού χώρου δείχνει να είναι ανακόλουθη της ευελιξίας Η υφιστάμενη κατάσταση της υλικής δομής του σχολικού χώρου δείχνει να είναι ανακόλουθη της ευελιξίας Μερικές ερμηνείες της ευελιξίας: αφορά την ανάπτυξη εσωτερικών χώρων, την ικανοποίηση των αναγκών (Ehrenkranz, 1964), την εξάλειψη συγκρουσιακών συμπεριφορών (Alexander, 1977), τη μετατροπή διαρρύθμισης και εξοπλισμού, την οικειοποίηση του χώρου, τη δυνατότητα επιλογών, την ποικιλία ερεθισμάτων, την εξειδίκευση περιοχών (Moore, 1994), απόρροια σχεδιασμού (Dudek, 2000) και δημιουργικότητα (van Eyck, 1966) Μερικές ερμηνείες της ευελιξίας: αφορά την ανάπτυξη εσωτερικών χώρων, την ικανοποίηση των αναγκών (Ehrenkranz, 1964), την εξάλειψη συγκρουσιακών συμπεριφορών (Alexander, 1977), τη μετατροπή διαρρύθμισης και εξοπλισμού, την οικειοποίηση του χώρου, τη δυνατότητα επιλογών, την ποικιλία ερεθισμάτων, την εξειδίκευση περιοχών (Moore, 1994), απόρροια σχεδιασμού (Dudek, 2000) και δημιουργικότητα (van Eyck, 1966) Αντίθετα η ασυνέχεια είναι χαρακτηριστικό της υφιστάμενης κατάστασης: κλειστή μορφή υποσυστημάτων, μη σύνδεσή τους, δυσχέρεια επικοινωνίας, πολλαπλών λειτουργιών, συνύπαρξης δραστηριοτήτων και μετάλλαξης δραστηριοτήτων Αντίθετα η ασυνέχεια είναι χαρακτηριστικό της υφιστάμενης κατάστασης: κλειστή μορφή υποσυστημάτων, μη σύνδεσή τους, δυσχέρεια επικοινωνίας, πολλαπλών λειτουργιών, συνύπαρξης δραστηριοτήτων και μετάλλαξης δραστηριοτήτων Αποτέλεσμα: μονολειτουργικοί χώροι, τυποποιημένη υλική δομή, μονοδιάσταστο προφίλ παιδαγωγικής αλληλεπίδρασης Αποτέλεσμα: μονολειτουργικοί χώροι, τυποποιημένη υλική δομή, μονοδιάσταστο προφίλ παιδαγωγικής αλληλεπίδρασης Τρόπος συσχέτισης ευελιξίας-ποικιλίας-προκύπτει η στατικότητα του νηπιαγωγείου Τρόπος συσχέτισης ευελιξίας-ποικιλίας-προκύπτει η στατικότητα του νηπιαγωγείου Προνομιακή θέση νηπιαγωγείου: διαρρύθμιση, επίπλωση, αισθητηριακά ερεθίσματα, Προνομιακή θέση νηπιαγωγείου: διαρρύθμιση, επίπλωση, αισθητηριακά ερεθίσματα, Όμως η ευελιξία στο νηπιαγωγείο μπορεί να εξαντλείται στην πληθώρα των ίδιων αντικειμένων Όμως η ευελιξία στο νηπιαγωγείο μπορεί να εξαντλείται στην πληθώρα των ίδιων αντικειμένων Ευελιξία σημαίνει συνεχής αναδιοργάνωση και εμπλουτισμός και ευαισθησία παιδαγωγού Ευελιξία σημαίνει συνεχής αναδιοργάνωση και εμπλουτισμός και ευαισθησία παιδαγωγού

30 Πρότυπες περιβαλλοντικές παράμετροι-νηπιαγωγείο Δυνατότητα εξερεύνησης, έκταση στην κίνηση, δημιουργία μικρότερων χώρων, ιδιωτικότητα, φυσικό φώς, προοπτική, αισθητική, χρώμα, επιφάνειες, διαχωρισμός χώρων για αγόρια και κορίτσια, διαμόρφωση μυστικών χώρων για απόσυρση και απομόνωση (ιδιωτικότητα, αυτονομία, φαντασία), πρόσβαση σε φυσικά στοιχεία (Duden, 1996) Δυνατότητα εξερεύνησης, έκταση στην κίνηση, δημιουργία μικρότερων χώρων, ιδιωτικότητα, φυσικό φώς, προοπτική, αισθητική, χρώμα, επιφάνειες, διαχωρισμός χώρων για αγόρια και κορίτσια, διαμόρφωση μυστικών χώρων για απόσυρση και απομόνωση (ιδιωτικότητα, αυτονομία, φαντασία), πρόσβαση σε φυσικά στοιχεία (Duden, 1996) Κινητή στο μέγεθος του παιδιού επίπλωση (έλεγχος και επάρκεια αυτοεξυπηρέτησης) (Παπανικολάου, 1996), φωτεινότητα χρωμάτων, μη συνωστισμός επίπλων, επιφάνειες δαπέδου (υγιεινή, ασφάλεια), εναλλασσόμενη αισθητική (χωρίς αισθητηριακή υπερφόρτωση) Κινητή στο μέγεθος του παιδιού επίπλωση (έλεγχος και επάρκεια αυτοεξυπηρέτησης) (Παπανικολάου, 1996), φωτεινότητα χρωμάτων, μη συνωστισμός επίπλων, επιφάνειες δαπέδου (υγιεινή, ασφάλεια), εναλλασσόμενη αισθητική (χωρίς αισθητηριακή υπερφόρτωση) Αποτελέσματα περιβαλλοντικής πολυπλοκότητας και αισθητηριακού εμπλουτισμού: διάσπαση προσοχής, υπερφόρτωση, κορεσμός, αρνητική απόδοση, λιτότητα: μονοτονία (Bell, Fisher, Paul, Baum, 1990) Αποτελέσματα περιβαλλοντικής πολυπλοκότητας και αισθητηριακού εμπλουτισμού: διάσπαση προσοχής, υπερφόρτωση, κορεσμός, αρνητική απόδοση, λιτότητα: μονοτονία (Bell, Fisher, Paul, Baum, 1990)

31 Πρότυπες περιβαλλοντικές συνθήκες για κάθε σχολική αίθουσα Αντιληπτικά ερεθίσματα από χρώμα, σχήμα, υφή (Γερμανός, 1995) Αντιληπτικά ερεθίσματα από χρώμα, σχήμα, υφή (Γερμανός, 1995) Κοινωνιοκεντρική διαρρύθμιση-επικοινωνία, αλληλεπίδραση Κοινωνιοκεντρική διαρρύθμιση-επικοινωνία, αλληλεπίδραση Ευελιξία, πολυπλοκότητα-μεταμόρφωση, αλλαγή, προσθήκες, προεκτάσεις, ανάπλαση Ευελιξία, πολυπλοκότητα-μεταμόρφωση, αλλαγή, προσθήκες, προεκτάσεις, ανάπλαση Προσδιορισμός κάθε στοιχείου υλικής δομής απο: μορφολογία, λειτουργία, θέση, δεκτικότητα παρέμβασης και αλλαγής Προσδιορισμός κάθε στοιχείου υλικής δομής απο: μορφολογία, λειτουργία, θέση, δεκτικότητα παρέμβασης και αλλαγής Δυνατότητα παρέμβασης-διαμόρφωση ταυτότητας τόπου Δυνατότητα παρέμβασης-διαμόρφωση ταυτότητας τόπου Σύνδεση υποπεριοχών- διευκόλυνση επικοινωνίας Σύνδεση υποπεριοχών- διευκόλυνση επικοινωνίας

32 Κάποιες ιδιαίτερες μη λεκτικές συμπεριφορές σε σχέση με το χώρο Εδαφικότητα Εδαφικότητα Ιδιωτικότητα Ιδιωτικότητα Προσωπικός χώρος Προσωπικός χώρος Πυκνότητα (συνωστισμός)- περιβαλλοντική συνθήκη Πυκνότητα (συνωστισμός)- περιβαλλοντική συνθήκη *δεν είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους *δεν είναι ανεξάρτητες μεταξύ τους

33 Συνωστισμός 3 διαστάσεις χώρου: φυσική, κοινωνική, προσωπικά χαρακτηριστικά (Moos, 1976)- επηρεάζουν αντίληψη επάρκειας του χώρου 3 διαστάσεις χώρου: φυσική, κοινωνική, προσωπικά χαρακτηριστικά (Moos, 1976)- επηρεάζουν αντίληψη επάρκειας του χώρου Αποτέλεσμα: είτε ισορροπία, είτε φυσιολογικές, ψυχολογικές και συμπεριφορικές αντιδράσεις (απόσυρση, γνωστική-αντιληπτική προσαρμογή, επιλεκτικότητα ερεθισμάτων) Αποτέλεσμα: είτε ισορροπία, είτε φυσιολογικές, ψυχολογικές και συμπεριφορικές αντιδράσεις (απόσυρση, γνωστική-αντιληπτική προσαρμογή, επιλεκτικότητα ερεθισμάτων)

34 Ιδιωτικότητα Απόρροια συνισταμένων: διαπροσωπικοί μηχανισμοί ελέγχου, προσωπικός χώρος, εδαφικότητα, λεκτική-μη λεκτική συμπεριφορά (Altman, 1975) Απόρροια συνισταμένων: διαπροσωπικοί μηχανισμοί ελέγχου, προσωπικός χώρος, εδαφικότητα, λεκτική-μη λεκτική συμπεριφορά (Altman, 1975) Ο συνωστισμός μπορεί να επηρεάσει την αντίληψη της ιδιωτικότητας Ο συνωστισμός μπορεί να επηρεάσει την αντίληψη της ιδιωτικότητας

35 Προσωπικός χώρος Ζώνη γύρω απο τον εαυτό Ζώνη γύρω απο τον εαυτό Αναπροσαρμόζεται ανάλογα με τις συνθήκες, τα ατομικά χαρακτηριστικά, τον τύπο σχέσης με τους άλλους Αναπροσαρμόζεται ανάλογα με τις συνθήκες, τα ατομικά χαρακτηριστικά, τον τύπο σχέσης με τους άλλους Ψυχολογικές λειτουργίες: προστασία εαυτού, ρύθμιση άγχους, ένδειξη αυτοσυναισθήματος, διαπροσωπική έλξη Ψυχολογικές λειτουργίες: προστασία εαυτού, ρύθμιση άγχους, ένδειξη αυτοσυναισθήματος, διαπροσωπική έλξη Δυο τύποι προσωπικού χώρου: ο Α-αντικειμενικά μετρήσιμη απόσταση και ο Β-υποκειμενική εμπειρία Δυο τύποι προσωπικού χώρου: ο Α-αντικειμενικά μετρήσιμη απόσταση και ο Β-υποκειμενική εμπειρία Διαπροσωπική απόσταση διαμορφώνεται μεταξύ 5-9 έτη (Weinstein & Bass, 1972) Διαπροσωπική απόσταση διαμορφώνεται μεταξύ 5-9 έτη (Weinstein & Bass, 1972) Με την αύξηση της ηλικίας αυξάνεται και η ποσότητα του χώρου Με την αύξηση της ηλικίας αυξάνεται και η ποσότητα του χώρου Σε τυπικό πλαίσιο οι αποστάσεις είναι μικρότερες Σε τυπικό πλαίσιο οι αποστάσεις είναι μικρότερες

36 Εδαφικότητα Κριτήρια: κτήση και χρήση (Goffman, 1963) Κριτήρια: κτήση και χρήση (Goffman, 1963) Δυο προσεγγίσεις: βιολογική (ενστικτώδης εκδοχή) και κοινωνική (κοινωνικός ρόλος εδαφικότητας-ρύθμιση κοινωνικής αλληλεπίδρασης) Δυο προσεγγίσεις: βιολογική (ενστικτώδης εκδοχή) και κοινωνική (κοινωνικός ρόλος εδαφικότητας-ρύθμιση κοινωνικής αλληλεπίδρασης) Το προφίλ της εξαρτάται από το κοινωνικοπολιτισμικό επίπεδο Το προφίλ της εξαρτάται από το κοινωνικοπολιτισμικό επίπεδο Ψυχολογικές λειτουργίες: ιδιωτικότητα, οικειότητα, απομόνωση, προστασία ταυτότητας, ανάγκες διαβίωσης Ψυχολογικές λειτουργίες: ιδιωτικότητα, οικειότητα, απομόνωση, προστασία ταυτότητας, ανάγκες διαβίωσης 3 τύποι εδαφικότητας: πρωτογενής (κτήση μακρόχρονη και κεντρικής σημασίας), δευτερογενής (δημόσιες περιοχές που προτιμούμε και μοιραζόμαστε), δημόσια (σειρά προτεραιότητας, ανοιχτές περιοχές για όλους) 3 τύποι εδαφικότητας: πρωτογενής (κτήση μακρόχρονη και κεντρικής σημασίας), δευτερογενής (δημόσιες περιοχές που προτιμούμε και μοιραζόμαστε), δημόσια (σειρά προτεραιότητας, ανοιχτές περιοχές για όλους) Ή και διαπροσωπική (προσωρινή αλληλεπίδραση ατόμων) και σωματική (προσωποποίηση εαυτού) (Lyman & Scott, 1978) Ή και διαπροσωπική (προσωρινή αλληλεπίδραση ατόμων) και σωματική (προσωποποίηση εαυτού) (Lyman & Scott, 1978) Διαφοροποίηση ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά, το φύλο (Mercer & Benjamin, 1980), το φυσικό πλαίσιο, την κοινωνική περίσταση και την κουλτούρα Διαφοροποίηση ανάλογα με τα προσωπικά χαρακτηριστικά, το φύλο (Mercer & Benjamin, 1980), το φυσικό πλαίσιο, την κοινωνική περίσταση και την κουλτούρα

37 Συμπερασματικά για την ιδιωτικότητα Εμπεριέχει την εδαφικότητα και τον προσωπικό χώρο (Altman, 1977) Εμπεριέχει την εδαφικότητα και τον προσωπικό χώρο (Altman, 1977) Είναι οικουμενική, αλλά ο τρόπος εκφοράς της διαφέρει μεταξύ των πολιτισμών Είναι οικουμενική, αλλά ο τρόπος εκφοράς της διαφέρει μεταξύ των πολιτισμών Βασικός ρόλος: παράγοντας ελέγχου κοινωνικής αλληλεπίδρασης με κριτήριο την προσβασιμότητα Βασικός ρόλος: παράγοντας ελέγχου κοινωνικής αλληλεπίδρασης με κριτήριο την προσβασιμότητα Διαμορφώνεται πάνω σε ένα συνεχές διαβάθμισης (Altman, 1975) ισορροπίας-μη ισορροπίας Διαμορφώνεται πάνω σε ένα συνεχές διαβάθμισης (Altman, 1975) ισορροπίας-μη ισορροπίας Πέρα από την εδαφικότητα και τον προσωπικό χώρος περιλαμβάνει και άλλους μηχανισμούς, όπως λεκτικές και μη λεκτικές συμπεριφορές και συμπεριφορικά μοτίβα του κάθε πολιτισμού Πέρα από την εδαφικότητα και τον προσωπικό χώρος περιλαμβάνει και άλλους μηχανισμούς, όπως λεκτικές και μη λεκτικές συμπεριφορές και συμπεριφορικά μοτίβα του κάθε πολιτισμού Συνεργία φυσικών συνθηκών και συμπεριφορικών τεχνικών Συνεργία φυσικών συνθηκών και συμπεριφορικών τεχνικών 4 κατηγορίες μηχανισμών που περιλαμβάνει: λεκτικές, μη λεκτικές, περιβαλλοντικές και πολιτισμικές πρακτικές 4 κατηγορίες μηχανισμών που περιλαμβάνει: λεκτικές, μη λεκτικές, περιβαλλοντικές και πολιτισμικές πρακτικές 3 βασικές λειτουργίες: διαχείριση κοινωνικής αλληλεπίδρασης, σχεδιασμός στρατηγικών δράσης, ανάπτυξη και διατήρηση της ταυτότητας του εαυτού (Altman, 1975, Proshansky, Ittelson & Rivlin, 1970, Westin, 1967) 3 βασικές λειτουργίες: διαχείριση κοινωνικής αλληλεπίδρασης, σχεδιασμός στρατηγικών δράσης, ανάπτυξη και διατήρηση της ταυτότητας του εαυτού (Altman, 1975, Proshansky, Ittelson & Rivlin, 1970, Westin, 1967) Έλεγχος διαπροσωπικής αλληλεπίδρασης-τόνωση αυτοσυναισθήματος-συνειδητοποίηση ταυτότητας εαυτού Έλεγχος διαπροσωπικής αλληλεπίδρασης-τόνωση αυτοσυναισθήματος-συνειδητοποίηση ταυτότητας εαυτού Ταυτότητα τόπου (κομμάτι ταυτότητας εαυτού)- συμβάλλουν έμμεσα οι παραπάνω αλληλοσχετιζόμενες μη λεκτικές συμπεριφορές σε σχέση με το χώρο Ταυτότητα τόπου (κομμάτι ταυτότητας εαυτού)- συμβάλλουν έμμεσα οι παραπάνω αλληλοσχετιζόμενες μη λεκτικές συμπεριφορές σε σχέση με το χώρο

38 Περαιτέρω διερεύνηση Σε ένα ‘ιδρυματικό’ πλαίσιο με τα χαρακτηριστικά του ελέγχου, της ρουτίνας και του περιορισμού της προσωπικής επιλογής που παρουσιάζει το σχολικό περιβάλλον (Rivlin, Bogert, Cirillo, 1981) κατα πόσο είναι εφικτή η ιδιωτικότητα τόσο σε χώρο, όσο και σε χρόνο ακόμη και σήμερα? Σε ένα ‘ιδρυματικό’ πλαίσιο με τα χαρακτηριστικά του ελέγχου, της ρουτίνας και του περιορισμού της προσωπικής επιλογής που παρουσιάζει το σχολικό περιβάλλον (Rivlin, Bogert, Cirillo, 1981) κατα πόσο είναι εφικτή η ιδιωτικότητα τόσο σε χώρο, όσο και σε χρόνο ακόμη και σήμερα?