ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ-ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΕΡΩΤΗΜΑ: ΠΟΙΕΣ ΗΤΑΝ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ (1914-1918) ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΠΟΥ ΣΥΜΜΕΤΕΙΧΑΝ ΣΕ ΑΥΤΟΝ(ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΗΣ ΑΝΤΑΝΤ.

Παρουσίαση με θέμα: "ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ-ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΕΡΩΤΗΜΑ: ΠΟΙΕΣ ΗΤΑΝ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ (1914-1918) ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΠΟΥ ΣΥΜΜΕΤΕΙΧΑΝ ΣΕ ΑΥΤΟΝ(ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΗΣ ΑΝΤΑΝΤ."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΘΕΜΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ-ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΕΡΩΤΗΜΑ: ΠΟΙΕΣ ΗΤΑΝ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥ Α΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ( ) ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΠΟΥ ΣΥΜΜΕΤΕΙΧΑΝ ΣΕ ΑΥΤΟΝ(ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΗΣ ΑΝΤΑΝΤ ΚΑΙ ΚΕΝΤΡΙΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ); ΣΠΟΥΔΑΣΤΗΣ: ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΕΞΑΜΗΝΟ: ΣΤ΄ ΑΕΜ: 6693

2 ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΜΑΣ ΘΑ ΤΕΘΕΙ ΣΤΟΥΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΡΙΕΣ ΤΗΣ ΣΤ΄ ΤΑΞΗΣ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ (ΛΟΓΩ ΚΥΡΙΩΣ ΤΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ, ΠΟΥ ΘΑ ΕΠΙΤΡΕΨΕΙ ΤΗΝ ΠΙΟ ΕΥΚΟΛΗ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΩΡΙΜΗ ΕΠΑΦΗ ΜΕ ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ) ΚΑΙ ΥΠΟΛΟΓΙΖΟΥΜΕ ΤΗΝ ΧΡΟΝΙΚΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΣΤΙΣ 4-5 ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΩΡΕΣ.

3 ΣΤΟΧΟΙ Οι στόχοι της εργασίας μας κατηγοριοποιούνται σε: Δηλωτικούς
Μεθοδολογικούς Εννοιολογικούς Καλλιέργειας στάσεων και αντιλήψεων

4 1. Δηλωτικοί στόχοι Οι δηλωτικοί στόχοι αναφέρονται στη γνώση του περιεχομένου. Στη συγκεκριμένη περίπτωση στόχος μας είναι να μάθουν οι μαθητές και οι μαθήτριες για τα ιστορικά γεγονότα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και για τις συνέπειες που είχε στις χώρες που συμμετείχαν. Σκοπός μας είναι με το τέλος της διδασκαλίας μας να καταφέρουν τα παιδιά, όχι μόνο να αποκτήσουν αυτές τις γνώσεις, αλλά να είναι πλέον σε θέση να τις αντιπαραθέτουν σε σχέση με αυτές που έχουν λάβει από τη διδασκαλία άλλων πολέμων και να μπορούν να διακρίνουν τις συνέπειες του πολέμου στην πορεία του χρόνου και σε σχέση με το σήμερα.

5 2. Μεθοδολογικοί στόχοι Οι μεθοδολογικοί στόχοι συνδέονται με τη γνώση της ιστορικής μεθόδου. Μέσω της χρήσης και παρουσίασης των ιστορικών πηγών στην τάξη, επιδιώκουμε να αποκτήσουν τα παιδιά τις γνώσεις που είναι απαραίτητες για να διακρίνουν τα είδη των πηγών (πρωτογενείς - δευτερογενείς) και ταυτόχρονα στοχεύουμε στην δημιουργία ενεργών μαθητών που θα μπορούν να αναλύουν τις πηγές, να τις επεξεργάζονται, να προβληματίζονται και να εξάγουν συμπεράσματα. Τέλος, τα παιδιά θα συμμετέχουν ενεργά κατά τη διάρκεια του μαθήματος και σκοπός μας είναι να απομακρυνθούμε από την στενή έννοια της μετάδοσης γνώσεων (τυπική επαφή πομπού- δέκτη), δίνοντας χώρο στα παιδιά να αναπτύξουν την προσωπικότητά τους και αντιληφθούν καλύτερα τις γνώσεις που προσφέρουν οι πηγές μας.

6 3. Εννοιολογικοί στόχοι Μιλώντας για εννοιολογικούς στόχους στρεφόμαστε άμεσα στην κατανόηση των ιστορικών εννοιών. Βασικός στόχος μας είναι να κατανοήσουν τα παιδιά τις έννοιες που προσφέρονται από το ιστορικό ερώτημα και τις πηγές που το πλαισιώνουν. Σκοπός μας είναι να αντιληφθούν οι μαθητές- τριες τον χώρο και τον χρόνο εξέλιξης των γεγονότων, τους λόγους έκρηξης του πολέμου και των συμβάντων που ακολούθησαν.

7 4. Καλλιέργεια στάσεων και αντιλήψεων
Τελευταίος, αλλά εξίσου σημαντικός στόχος μας είναι να καταφέρουμε να καλλιεργήσουμε στα παιδιά στάσεις και αντιλήψεις. Μέσω των προσφερόμενων πηγών που πλαισιώνουν το συγκεκριμένο ιστορικό ερώτημα, επιδιώκουμε να αναπτύξουμε την ιστορική και κριτική σκέψη των παιδιών για να είναι σε θέση να προβληματίζονται για τα θέματα της ιστορίας και να αξιοποιούν κατάλληλα τις πληροφορίες που δέχονται με στόχο τη δημιουργία ενεργών πολιτών με αντιπολεμικά και ειρηνικά συναισθήματα . Η επαφή των παιδιών με τα επιτεύγματα της τεχνολογίας θα τους προσφέρει ένα νέο τρόπο μάθησης και επεξεργασίας πληροφοριών ενώ, τέλος, η ομαδικότητα και η συνεργασία κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας θα καλλιεργήσει νέες κοινωνικές αρετές, όπως την αλληλεγγύη, την συνεργασία και φυσικά την υγιή φιλία.

8 Ιστορικό σημείωμα «Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, γνωστός και ως Μεγάλος Πόλεμος, ήταν μια σύγκρουση των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων από τον Αύγουστο του 1914 ως τις 11 Νοεμβρίου του Οι Ενωμένες Δυνάμεις (κυρίως η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία, η Ρωσία και οι Η.Π.Α.) νίκησαν τις Κεντρικές Δυνάμεις (Γερμανία, Αυστροουγγαρία, Οθωμανική Αυτοκρατορία και Βουλγαρία) και οδήγησαν στην κατάρρευση 4 αυτοκρατοριών και σε ριζικές αλλαγές στον ευρωπαϊκό χάρτη. Τεράστιες ήταν οι απώλειες ανθρώπινων ζωών, ενώ πολύ μεγάλες ήταν και οι οικονομικές απώλειες των χωρών. Οι Ενωμένες Δυνάμεις ονομάζονται και Δυνάμεις της Αντάντ, ενώ οι Κεντρικές Δυνάμεις είναι γνωστές και ως Τριπλή Συμμαχία»

9 Συνοψίζοντας, το τέλος του Α’ παγκοσμίου πολέμου επέφερε τεράστιες αλλαγές σε 3 κατηγορίες:
Πολιτικές Οικονομικές Κοινωνικές

10 ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ Η εργασία περιέχει τις παρακάτω πηγές, που θα χρησιμοποιηθούν για την ανάλυση των γεγονότων και την απάντηση του ιστορικού ερωτήματος: Φωτογραφίες Μελέτες Ιστορικοί χάρτες Άρθρα από εφημερίδες Αναφορά σε ιστορικά εγχειρίδια Προβολή ντοκιμαντέρ

11 Αρχικά θα ξεκινήσουμε την διδασκαλία των γεγονότων θέτοντας κάποιες γενικές ερωτήσεις στα παιδιά, με βάση το ιστορικό ερώτημά μας. Προσπαθούμε σε πρώτη φάση να ανακαλύψουμε αν διαθέτουν προγενέστερες γνώσεις για το θέμα (για παράδειγμα από οικογένεια, ανάγνωση βιβλίων, παρακολούθηση ταινιών κτλ) ώστε να εντάξουμε πιο ομαλά τα παιδιά στην διδασκαλία για τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο και τις συνέπειές του.

12 Πολιτικές συνέπειες Οι πολιτικές συνέπειες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου υπήρξαν πολύ σημαντικές δεδομένου ότι κατέρρευσαν τέσσερις μεγάλες αυτοκρατορίες (γερμανική, ρώσικη, αυστριακή, οθωμανική) και δημιουργήθηκαν νέα κράτη ή μεταβλήθηκαν τα σύνορα υπαρχόντων κρατών. Οι χάρτες αλλάζουν και επηρεάζονται έντονα από τις συνθήκες που υπογράφτηκαν.

13 Συνθήκη των Βερσαλλιών Συνθήκη του Νεϊγύ Συνθήκη του Τριανόν
ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΕΙΡΗΝΗΣ Συνθήκη των Βερσαλλιών Συνθήκη του Νεϊγύ Συνθήκη του Τριανόν Συνθήκη των Σεβρών

14 1. Συνθήκη των Βερσαλλιών:
Υπογράφτηκε μεταξύ των Συμμάχων και της Γερμανίας (28 Ιουνίου 1919) αποζημιώσεις 226 δισεκατομ. χρυσών μάρκων για τις καταστροφές μείωση του στρατού και του στόλου της εδαφικές παραχωρήσεις: στην Πολωνία και στη Γαλλία

15 1η πηγή: «1919: Συνθήκη Βερσαλλιών, το τέλος του Μεγάλου Πολέμου»
90 χρόνια συμπληρώνονται το 2009 από την υπογραφή της Συνθήκης των Βερσαλλιών που επισημοποιούσε το τέλος του Μεγάλου Πολέμου [..] Έξι μήνες διαπραγματεύσεων μεταξύ των Συμμάχων [..] κατέληξαν σ’ένα ιστορικό κείμενο το οποίο συνέταξαν οι πρωθυπουργοί της Γαλλίας, της Αγγλίας και της Αμερικής[..] Η Συνθήκη των Βερσαλλιών τιμωρούσε την Γερμανία- την κατονόμαζε ως ‘απολύτως υπεύθυνη’ (Άρθρο 231) του πολέμου και την υποχρέωνε να εγκαταλέιψει εδάφη της στη Γαλλία και στην Πολωνία, να παραχωρήσει τις αποικίες της στην Αφρική στις νικήτριες Γαλλία και Αγγλία και να αποζημιώσει το Βέλγιο και τη Γαλλία με 34 δις δολλάρια. Η Συνθήκη δημιουργούσε το ‘νέο χάρτη της Ευρώπης’, αλλά με πολλές ασάφειες και παραδοξότητες. Έτσι, τα σύνορα με τη Ρωσία έμειναν ακαθόριστα. Καθώς δεν προσδιοριζόταν το μέλλον της Φινλανδίας, της Ουκρανίας και της Γεωργίας. Στο εθνικό κράτος της Γιουγκοσλαβίας, που δημιουργήθηκε τεχνητά και μόνο για να αποτελέσει φράγμα στον επεκτατισμό της κομμουνιστικής Ρωσίας, περιελήφθησαν γερμανόφωνοι Σλοβένοι, οι οποίοι δεν είχαν την παραμικρή σχέση με τους Σέρβους ή τους Κροάτες. Γενικά, 30 εκ άτομα έμειναν εκτός των εθνικών κρατών στα οποία, λόγω εθνότητας έπρεπε να ανήκουν. [εφημερίδα ‘’Το Βήμα’’ (online)]

16 2η πηγή: «Η υπογραφή της συνθήκης των Βερσαλλιών», από το βιβλίο <Α’ παγκόσμιος πόλεμος>, Livesey Anthony

17 3η πηγή: «Η υπογραφή της συνθήκης στην αίθουσα με τους καθρέφτες», Πίνακας του William Orpen

18 2. ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΝΕΫΓΥ Υπογράφτηκε μεταξύ των Συμμάχων και της Βουλγαρίας (27 Νοεμβρίου 1919) εδαφικές παραχωρήσεις: στην Ελλάδα (Κομοτηνή, Αλεξανδρούπολη) και στη Γιουγκοσλαβία.

19 4η πηγή: Η Βουλγαρία μετά τη συνθήκη του Νεϊγύ. Με έντονο πορτοκαλί χρώμα απώλειες εδαφών και με καφέ νέα πρόσκτηση (από Ευρωπ. Τουρκία)

20 5η πηγή: «90 χρόνια από την Συνθήκη του Νεϊγύ»  [..]Στις 27 Νοεμβρίου του 1919, στην κωμόπολη Νεϊγύ, προάστιο του Παρισιού, υπογράφτηκε συνθήκη ειρήνης που επίσημα έθεσε το τέλος της βουλγαρικής συμμετοχής στον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο [..] Η Γερμανία και η Αυστροουγγαρία προτείνουν στην Βουλγαρία άνευ όρων επιστροφή των εδαφών που η χώρα μας έχασε συνεπεία του Β’ Βαλκανικού Πολέμου το 1913, ενώ η Αντάντα, στο πρόσωπο της Βρετανίας, Γαλλίας και Ρωσίας προτείνουν μόνο ορισμένα εδάφη στην Μακεδονία και την Ανατολική Θράκη σε περίπτωση που η Βουλγαρία κηρύξει πόλεμο κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Επί τρία χρόνια ο βουλγαρικός στρατός μάχεται σε τρία μέτωπα, γνωρίζει τεράστιες απώλειες, κερδίζει μάχες. Με την ήττα της Γερμανίας όμως στο Δυτικό μέτωπο και την συνθηκολόγηση που ακολούθησε, οι βουλγαρικές επιχειρήσεις στο Βαλκανικό μέτωπο πλέον χάνουν την σημασία τους. [..] «Με τη συνθήκη αυτή, λέει ο ακαδημαϊκός Μάρκοφ, που από την βουλγαρική ιστοριογραφία έχει χαρακτηριστεί ως η δεύτερη εθνική καταστροφή, η Βουλγαρία υποχρεώθηκε να αναγνωρίσει την εκχώρηση υπέρ της Σερβίας, των περιοχών Τσάριμπροντ, Τιμόκ, Τριν και Μποσίλεγκραντ που ήταν σημαντικές από στρατηγική άποψη. Υποχρεώθηκε επίσης την παραιτηθεί όλων των κυριαρχικών της δικαιωμάτων επί της μεσημβρινής δυτικής Θράκης και με την υποχρέωση ν’ αναγνωρίσει εκ των προτέρων τις μεταγενέστερες αποφάσεις των Δυνάμεων περί αυτής. [..] Στη χώρα μας επιβάλλονται επίσης σκληρές χρηματικές αποζημιώσεις στους συμμάχους ύψους χρυσών φράγκων. Οι στρατιωτικές ρήτρες της συνθήκης επιβάλλουν στη χώρα μας να περιορίσει το στρατό της σε μόνο εθελοντές άνδρες και για τα σώματα ασφαλείας. (Βουλγαρική Ραδιοφωνία)

21 3. ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΤΡΙΑΝΟΝ Υπογράφτηκε μεταξύ των Συμμάχων και της Αυστρίας (10 Σεπτεμβρίου 1919). εδαφικές παραχωρήσεις: στην Πολωνία, στην Τσεχοσλοβακία και στην Ιταλία.

22 6η πηγή: Εθνικός χάρτης Ουγγαρίας

23 4. ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΩΝ ΣΕΒΡΩΝ Υπογράφτηκε μεταξύ των Συμμάχων και της Τουρκίας
(10 Αυγούστου 1920) η Τουρκία περιορίστηκε στο μικρασιατικό της τμήμα η Συρία δινόταν στη Γαλλία η Μεσοποταμία, η Αραβία, η Παλαιστίνη στην Αγγλία τα Δωδεκάνησα και το Καστελόριζο στην Ιταλία, αναγνωρίστηκε η προσάρτηση της Κύπρου στην Αγγλία δόθηκαν στην Ελλάδα η Ανατολική Θράκη και τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος, Ελλάδα - δυνατότητα εξάσκησης κυριαρχικών δικαιωμάτων στην περιοχή της Σμύρνης

24 7η πηγή:

25 8η πηγή: Ο Βενιζέλος υπογράφει τη συνθήκη των Σεβρών (1920)

26 9η πηγή: Τα αντίπαλα στρατόπεδα πριν και μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο

27 Η Ευρώπη, όπως διαμορφώθηκε
μετά τις συνθήκες ειρήνης

28 10η πηγή: «Οι 3 ΄ μεγάλοι ’ ορίζουν τα σύνορα του κόσμου» - Γελοιογραφία

29 Δραστηριότητες Ξεκινάμε μια συζήτηση με τους μαθητές και τις μαθήτριες ζητώντας τους να χαρακτηρίσουν τις συνθήκες (πχ δίκαιες-άδικες). Ποιες χώρες ευνοήθηκαν με το τέλος του πολέμου και που πιστεύετε ότι οφείλεται αυτό; Χωρίζουμε τα παιδιά σε 4 ίσες (αν γίνεται) ομάδες. Δίνουμε, με κλήρωση, μια συνθήκη (αντίγραφο των όσων τους έχουμε ήδη αναφέρει και των άρθρων, αν υπάρχουν)σε κάθε ομάδα και ζητάμε από τα παιδιά να καταγράψουν με τη μορφή σχεδιαγράμματος τα αποτελέσματα των συνθηκών. Ξεκινάει ένας διάλογος μεταξύ των παιδιών, όπου η κάθε ομάδα πρέπει να υποστηρίξει ότι η δική της επιλογή είχε τις σημαντικότερες συνέπειες και ήταν η πιο αναγκαία ιστορικά. Παρατηρώντας την 3η πηγή, σκεφτείτε πως η υπογραφή των συνθηκών επηρέασε την τέχνη.

30 5. Καταγράψτε (αν υπάρχουν) επιπλέον στοιχεία για τη Συνθήκη των Βερσαλλιών, στην 1η πηγή.
6. Μελετήστε την 5η πηγή. αλλάζει ο τρόπος παρουσίασης της Συνθήκης; Παίζει ρόλο η καταγωγή του δημιουργού του εντύπου; 7. Σχολιάστε τις πηγές 2 και 8. Ποια στοιχεία παρουσιάζουν οι φωτογραφίες αυτές; 8. Η 10η πηγή είναι μια γελοιογραφία. Σε τι χρησιμεύει και ποιο το μήνυμά της; Ποιες χώρες παρουσιάζονται ως οι «3 μεγάλοι»;

31 Δραστηριότητες Τέλος, θα ασχοληθούμε με την ανάλυση των χαρτών.
Παρατηρήστε τις πηγές 4,6,7 και 9 και σημειώστε ποιες πληροφορίες μας δίνουν. Σήμερα υπάρχουν όλες οι χώρες που παρουσιάζονται σε αυτούς τους χάρτες; Μοιράζουμε στα παιδιά μικρογραφίες των χαρτών όπου παρουσιάζεται η κατάσταση πριν και μετά το τέλος του πολέμου. Με βάση τον προηγούμενο διαχωρισμό των παιδιών σε ομάδες (ανάλογα με την συνθήκη) τους ζητάμε να παρατηρήσουν προσεκτικά τους χάρτες τους και να καταγράψουν αν οι συνέπειες της συνθήκης που έχουν επιλέξει φαίνονται σε κάποιον χάρτη. Ακολουθεί συζήτηση, σχολιασμός και διόρθωση τυχόν λαθών.

32 Οικονομικές συνέπειες
Σε οικονομικό επίπεδο η Ευρώπη πληγώθηκε σημαντικά, απώλεσε την ηγετική θέση της στον κόσμο την οποία κατέλαβαν οι ΗΠΑ και εγκλωβίστηκε σε τεράστια χρέη, οικονομικά προβλήματα, υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων της.

33 1η πηγή: «Ο πόλεμος και η ειρήνη που ακολούθησε έδειξε πόσο εύθραυστη ήταν η οικονομική οργάνωση της Ευρώπης..[..]Δυσχέρειες αντιμετώπιζαν και οικονομικά ισχυρές χώρες, όπως η Γαλλία και η Βρετανία, η πρώτη εξαιτίας της απώλειας μεγάλου μέρους των επενδύσεών της στην προεπαναστατική Ρωσία και η δεύτερη εξαιτίας της μεταβιβάσεως στις Η.Π.Α. μεγάλου μέρους των επενδύσεών της έξω από την Ευρώπη για να αντιμετωπίσει τις ανάγκες του πολέμου- μεταβίβαση που μετέτρεψε την Βρετανία από δανειστή σε οφειλέτη..» Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία, , Ι. Σ. Κολιόπουλος (σελ.327) [η’ ανατύπωση, εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001]

34 2η πηγή: «Η ανάγκη καταβολής υπέρογκων αποζημιώσεων σε ορισμένες περιπτώσεις, η περίθαλψη και η εγκατάσταση μεγάλου αριθμού προσφύγων σε άλλες περιπτώσεις, η ανοικοδόμηση κατεστραμμένων πόλεων και ο πληθωρισμός είχαν δυσμενείς επιπτώσεις στην οικονομία τόσο των ηττημένων όσο και των νικητών. Από τον πόλεμο μόνες κερδισμένες οικονομικά φαίνονταν οι Η.Π.Α. και η Ιαπωνία, οι οποίες είχαν επωφεληθεί από τον ευρωπαϊκό πόλεμο και καταλάβει τις αγορές στην Λατινική Αμερική και Κίνα αντίστοιχα.» Νεώτερη Ευρωπαική Ιστορία, , Ι.Σ.Κολιόπουλος (σελ.328) [η’ ανατύπωση, εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001]

35 3η πηγή: «Η Γερμανία [..] ήταν υποχρεωμένη, σύμφωνα με τους υπολογισμούς ειδικής επιτροπής το 1921, να καταβάλει αποζημιώσεις ύψους 132 δισεκ. χρυσών μάρκων (33 δισεκ δολάρια).[..] Η ηττημένη χώρα ήταν επίσης υποχρεωμένη να καταβάλλει ετησίως το 26% των εσόδων από τις εξαγωγές της, ποσοστό που ισοδυναμούσε με το 10% του εθνικού της εισοδήματος. Οι αποζημιώσεις αυτές ήταν κατά γενική ομολογία πάνω από τις δυνατότητες της Γερμανίας, […]ο μόνιμα ελλειμματικός προϋπολογισμός και το διαρκώς αυξανόμενο έλλειμμα των τρεχουσών συναλλαγών απειλούσαν σοβαρά τη σταθερότητα του εθνικού νομίσματος της Γερμανίας.[…]Ο πληθωρισμός έπληξε καίρια τα μεσαία κοινωνικά στρώματα της χώρας και όσους είχαν εισοδήματα από καταθέσεις και μετοχές κάθε είδους.» Νεώτερη Ευρωπαική Ιστορία, , Ι.Σ.Κολιόπουλος (σελ ) [η’ ανατύπωση, εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001]

36 4η πηγή: Καταστροφή της Γαλλικής πόλης Βερντέν, 1917.

37 5η πηγή: Εξαθλιωμένοι λαοί, χωρίς χρήματα λόγω των δαπανηρών πολέμων, προσπαθούν να ανακάμψουν.

38 Δραστηριότητες: Μελετήστε τις πηγές 1,2 και 3 και καταγράψτε ποιες πόλεις δέχτηκαν τις περισσότερες οικονομικές καταστροφές; Αντίστοιχα ποιες χώρες ευνοήθηκαν και γιατί; Συγκρίνεται την οικονομία των κρατών της εποχής εκείνης με την σημερινή τους οικονομία; Υπήρξαν αλλαγές με την πάροδο του χρόνου; Ποια ήταν τα αίτια της οικονομικής αλλαγής των χωρών με την λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου;

39 5. Μελετήστε προσεκτικά την 3η πηγή
5. Μελετήστε προσεκτικά την 3η πηγή. Σε ποιο στρατόπεδο ανήκε η Γερμανία και ποιες συνέπειες δέχτηκε σε οικονομικό επίπεδο; 6. Η 4η πηγή παρουσιάζει την καταστροφή της Γαλλικής πόλης Βερντέν. Υπάρχει αυτή η πόλη και σήμερα; Γνωρίζετε άλλες πόλεις που να καταστράφηκαν κατά την διάρκεια του Α’ παγκοσμίου πολέμου. Σκεφτείτε πόσο χρήματα χρειάστηκαν για να ξαναχτιστούν ουσιαστικά οι κατεστραμμένες χώρες από την αρχή. Επηρέασε αυτό το γεγονός την οικονομία των χωρών;

40 Κοινωνικές συνέπειες Μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και τον θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων, πολεμιστών και μη, κυριάρχησε το εθνικιστικό μίσος, ενισχυμένο σε μερικές περιπτώσεις από την πρακτική της ανταλλαγής των πληθυσμών.

41 1η πηγή: «Στην αρχή του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου η κοινή γνώμη πίστευε ότι δε θα κρατήσει πάνω από 4 μήνες, ότι η επιστήμη του σύγχρονου πολέμου θα πετύχαινε να μην πληρώσουν οι άνθρωποι τέτοιο φόρο αίματος, ότι το ανθρώπινο γένος θα ζητούσε να τελειώσει αυτή η βαρβαρότητα. Αλλά κάναμε λάθος. Μας παρέσυρε σαν χιονοστιβάδα μια τρελή καταστροφικότητα και ένα σκληρό μακελειό, που κράτησε 4 χρόνια και έφερε σε απόγνωση την ανθρωπότητα. Στη διάρκεια του πολέμου επισκέφτηκα στο νοσοκομείο του Μπράιτον τους αρρώστους του πολέμου που δεν μπορούσαν να θεραπευτούν. Ήταν τρομερά σκληρό να κοιτάζεις όλα τα νεανικά πρόσωπα και να βλέπεις ότι κάθε ελπίδα έχει χαθεί. Ένας άνθρωπος ήταν τόσον παράλυτος που ζωγράφιζε με ένα πινέλο στο στόμα του, το μόνο μέρος του σώματός του που μπορούσε να κουνήσει..[…]Κάποιοι ασθενείς βρίσκονταν σε τόσο άσχημη κατάσταση που δεν με άφησαν να τους δω..» Τσάρλι Τσάπλιν, «Η αυτοβιογραφία μου», έτος 1964

42 Δραστηριότητες: Ποια είναι η μορφή της πρώτης πηγής; Ποια στοιχεία αντλούμε για τις συνέπειες του πολέμου; Καταγράψτε τα. Ποια διάρκεια του πολέμου περίμεναν οι άνθρωποι εκείνης της εποχής; Τι μπορεί να οδήγησε στην τελική 4ετία; Ποιος πιστεύετε ότι είναι ο λόγος που ο Τ. Τσάπλιν κάνει αυτή την αναφορά στην αυτοβιογραφία του; Θεωρείτε ότι η κατάσταση που παρουσιάζεται στο απόσπασμα ευαισθητοποίησε τους ανθρώπους ώστε να «δεχτούν» τους αρρώστους τους πολέμους ή οδήγησε τους τελευταίους σε κοινωνικό αποκλεισμό;

43 2η πηγή: «Πλήθος των στρατιωτών των Κεντρικών Δυνάμεων που έχασαν τη ζωή τους, από κάθε χώρα», φωτογραφικό υλικό από το διαδίκτυο

44 3η πηγή: «Πλήθος των στρατιωτών των Συμμαχικών Δυνάμεων που έχασαν τη ζωή τους, από κάθε χώρα», φωτογραφικό υλικό από το διαδίκτυο

45 Στρατιώτες των Συμμαχικών Δυνάμεων που έχασαν την ζωή τους: 4η πηγή:
1. Βέλγιο: (5.14%) 2. Βρετανική Αυτοκρατορία: 908,000 (10.20%) 3. Αυστραλία: 60,000 4. Ηνωμένο Βασίλειο: 715,000 5. Ινδία: 25,000 6. Καναδάς: 60,000 7. Νέα Ζηλανδία: 16,000 8. Νότιος Αφρική: 7,000 9. Γαλλία: 1,375,000 (16.36%) 10. Ελλάδα: 5,000 (2.17%) 11. Η.Π.Α.: 126,000 (2.89%) 12. Ιταλία: 650,000 (11.58%) 13. Ιαπωνία: 300 (0.04%) 14. Μαυροβούνιο: 3,000 (6.00%) 15. Πορτογαλία: 7,200 (7.22%) 16. Ρουμανία: 336,000 (44.76%) 17. Ρωσία: 1,700,000 (14.17%) 18. Σερβία: 45,000 (6.36%) 4η πηγή: «Καταγραφή των στρατιωτικών απωλειών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου», παγκόσμια ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια «Βικιπαίδεια»

46 Στρατιώτες των Κεντρικών Δυνάμεων που έχασαν τη ζωή τους:
Αυστρο-Ουγγαρία: 1,200,000 (15.38%) Βουλγαρία: 87,500 (7.29%) Γερμανία: 1,800,000 (16.12%) Οθωμανική Αυτοκρατορία: 325,000 (11.40%)

47 Δραστηριότητες: Παρατηρείστε την 2η και 3η πηγή. Από τα στοιχεία που παρουσιάζει η πίτα, ποια χώρα είχε τις περισσότερες απώλειες στρατιωτών; Μπορείτε να εξηγήσετε το γιατί; Συνδέστε την 4η πηγή με την 2η και 3η (ανάλογα με το στρατόπεδο που ανήκουν οι χώρες). Γιατί τα αριθμητικά ποσοστά (σε %) διαφέρουν από τα στοιχεία των πιτών; Καταγράψτε το συνολικό αριθμό θανόντων (σε στρατιωτικό δυναμικό) των Συμμαχικών και Κεντρικών Δυνάμεων αντίστοιχα. Ποιο στρατόπεδο είχε τις μεγαλύτερες απώλειες και γιατί;

48 5η πηγή: «Τον Μάρτιο του 1918, τους τελευταίους μήνες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ένας ασυνήθιστα λοιμογόνος και θανατηφόρος ιός της γρίπης εντοπίστηκε σε μια αμερικανική στρατιωτική κατασκήνωση στο Κάνσας. Μόλις 6 μήνες αργότερα, η γρίπη έχει καταστεί μια παγκόσμια πανδημία σε όλες τις ηπείρους… [….] ..Είναι ίσως η πιο θανατηφόρος πανδημία στην ιστορία της ανθρωπότητας: μεταξύ 20 και 100 εκατομμύρια άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, περισσότερο τον αριθμό που σκοτώθηκαν στον πόλεμο. Η ισπανική γρίπη δεν προερχόταν από την Ισπανία, πήρε το όνομά της όμως, επειδή εκείνη τη στιγμή, η Ισπανία δεν συμμετείχε στον πόλεμο και δεν είχε επιβληθεί λογοκρισία πολέμου, γεγονός που έλαβε μεγάλη προσοχή…» «Εφημερίδα ‘’Καθημερινή’’,2007»

49 6η πηγή: «Η ισπανική γρίπη», εφημερίδα ‘’Καθημερινή’’, 2007

50 7η πηγή: Καταγραφή νεκρών πολιτών μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (παγκόσμια ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια «Βικιπαίδεια») Αυστροουγγαρία: 300,000 Βέλγιο: 30,000 Βουλγαρία: 275,000 Γαλλία: 40,000 Γερμανία: 760,000 Ελλάδα: 132,000 Ηνωμένο Βασίλειο: 31,000 Νορβηγία: 1,900 ναυτικοί πέθαναν, οι περισσότεροι όταν τορπιλίστηκαν τα σκάφη τους από Γερμανικά υποβρύχια. Ρουμανία: 275,000 Ρωσία: 3,000,000 Σερβία: 650,000 Οθωμανική Αυτοκρατορία: 1,000,000 Ισπανική Γρίπη: εκατομμύρια

51 Δραστηριότητες: Διαβάζοντας το άρθρο της εφημερίδας (5η πηγή) καταγράψτε τις πληροφορίες που παρουσιάζονται για την ισπανική γρίπη. Συγκεντρώστε το συνολικό αριθμό αθώων πολιτών που έχασαν την ζωή τους στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Συγκρίνετε τον αριθμό αυτό με τον αντίστοιχο των νεκρών εξ’ αιτίας της ισπανικής γρίπης. Γιατί δεν υπάρχει ακριβής καταγραφή των νεκρών της πανδημίας αυτής;

52 Η τέχνη δεν έμεινε ανεπηρέαστη από το κλίμα μετά το τέλος του πολέμου
Η τέχνη δεν έμεινε ανεπηρέαστη από το κλίμα μετά το τέλος του πολέμου. Ζωγράφοι, λογοτέχνες και άλλοι καλλιτέχνες δημιούργησαν αντιπολεμικά έργα που αποτελούν κειμήλια ακόμα και σήμερα. Φανερό παράδειγμα ο Γερμανός ζωγράφος Ότο Ντιξ, που πήρε και ο ίδιος μέρος στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Μετά το τέλος του, λοιπόν, ζωγράφισε πολλούς πίνακες με αντιπολεμικά συνθήματα με πιο χαρακτηριστικό τον «Πόλεμο των χαρακωμάτων»

53 8η πηγή: «Πόλεμος των χαρακωμάτων» (1932),
Αντιπολεμικός πίνακας του Ότο Ντιξ.

54 9η πηγή: «Ο πίνακας [Πόλεμος χαρακωμάτων] πήρε 10 χρόνια μετά τον Α’ παγκόσμιο πόλεμο (για να ωριμάσει). Όλη αυτή την περίοδο μελέτησα σκληρά ώστε να μπορέσω να αποτυπώσω καλλιτεχνικά τις εμπειρίες που είχα στον πόλεμο. Το 1928 ένιωσα έτοιμος για να ασχοληθώ με το μεγάλο αυτό θέμα.[…] Ο κόσμος είχε ήδη αρχίσει να ξεχνάει πόσο είχε υποφέρει από τον πόλεμο. Δεν ήθελα να προξενήσω φόβο και πανικό, αλλά να δείξω πόσο φρικτός ήταν ο πόλεμος και να ξεσηκώσω στους ανθρώπους την δύναμη της αντίστασης..» Συνέντευξη του Ότο Ντιξ στην εφημερίδα Νέα Γερμανία, Δεκέμβριος 1964

55 Δραστηριότητες Πως αντιλαμβάνεστε την επιρροή και επηρεασμό της τέχνης μετά το τέλος του πολέμου; Ο Ότο Ντιξ έχει γερμανική καταγωγή. Στοιχεία της καταγωγής του διακρίνονται στην συνέντευξη του;(9η πηγή) Μετά το τέλος του πολέμου, και παρότι ανήκει στο στρατόπεδο των χαμένων, μιλά και απεικονίζει την φρίκη του πολέμου σε παγκόσμιο επίπεδο και όχι μόνο με τις συνέπειες στην χώρα του. Σχολιάστε το. Ποια συναισθήματα γεννιούνται βλέποντας τον πίνακα αυτό; (8η πηγή) Γνωρίζετε άλλους καλλιτέχνες, ζωγράφους ή όχι, με αντίστοιχο αντιπολεμικό και διαχρονικό μήνυμα στα έργα τους;

56 Παρά το παράδοξο, ο πόλεμος δεν είχε μόνο αρνητικές συνέπειες
Παρά το παράδοξο, ο πόλεμος δεν είχε μόνο αρνητικές συνέπειες. Για την ακρίβεια το θετικό στοιχείο που προέκυψε κατά την διάρκεια και έγινε φανερό με την λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου είναι η βελτίωση της θέσης της γυναίκας σαν επακόλουθο της προσφοράς της στα μετόπισθεν. Καθοριστική ήταν η συμβολή των γυναικών στη διεξαγωγή του πολέμου μέσω της εργασίας τους στα εργοστάσια, στα αγροκτήματα και στον τομέα των υπηρεσιών βελτίωσε την θέση και το κύρος τους.

57 10η πηγή: «Είναι σχεδόν αδύνατο να παρακολουθήσει κανείς τις αλλαγές που γίνονται στις γυναίκες στην περίοδο του πολέμου- εισπρακτόρισσες σε λεωφορεία, χειριστές σε ανελκυστήρες, σερβιτόρες, ταχυδρόμοι, τραπεζικοί υπάλληλοι, εργοδηγοί, αγρότισσες, ξεναγοί, εργάτριες στην πολεμική βιομηχανία. Δεν υπάρχει τίποτα καινούργιο στις υπηρεσίες που προσφέρουν αυτοί οι άγγελοι: αμέτρητες νοσοκόμες στα νοσοκομεία, εδώ και στο εξωτερικό, διεκπεραιώνουν, σε μεγαλύτερους αριθμούς από ότι στο παρελθόν, αυτό που πάντοτε ήταν η αποστολή κάθε γυναίκας. Αλλά κάθε φορά που αντικρίζουμε αυτές τις νέες πολίτισσες ή ακούμε νέες ιστορίες για τις δεξιοτεχνίες και τις ικανότητές τους, είμαστε περήφανοι και ευχαριστημένοι. Ίσως στο παρελθόν να είχαμε ή και να έχουμε ακόμη, την τάση να κοροϊδεύουμε ορισμένες για τις αδυναμίες τους ή ακόμα και τις φιλοδοξίες τους. Αλλά ποτέ δεν αμφιβάλλαμε πόσο εκπληκτικές είναι στην καρδιά, και πάντοτε ξέραμε ότι όταν έρθει η ώρα της ανάγκης, θα είναι έτοιμες και γεμάτες ενθουσιασμό. Περιοδικό «Παντς», Ιούνιος 1916

58 Δραστηριότητες: Ποιες αλλαγές συναντάτε στην θέση των γυναικών σύμφωνα με την 10η πηγή; Σε ποιες θέσεις εργασίας συναντάμε γυναίκες; Χαρακτηρίστε το γεγονός αυτό σε σχέση με την εποχή που παρουσιάζεται. Ποια ήταν η αντιμετώπιση των γυναικών μέχρι την ενεργή συμμετοχή τους στα μετόπισθεν; Πως κρίνεται το κομβικό σημείο της λήξης του πολέμου σε σχέση με τις γυναίκες; Πιστεύετε ότι χρονικά ήταν η αρχή για την ανεξαρτητοποίηση της γυναίκας; Γιατί συγκεκριμένα οι γυναίκες ευνοήθηκαν από τον πόλεμο αυτό;

59 Για το τέλος… Απαραίτητη, για το κλείσιμο, θεωρούμε την προβολή ενός ντοκιμαντέρ στην τάξη. Δεν θα είναι μια χαμένη διδακτική ώρα μιας και η οπτικοακουστική επαφή των παιδιών με τα γεγονότα θα βοηθήσει στην ολόπλευρη πλέον κατανόηση των συνεπειών του Α’ παγκοσμίου πολέμου. Στόχος μας είναι και η σύνδεση του μαθήματος με τις καλές και γνήσιες τέχνες, ενώ άμεσος σκοπός μας είναι, τέλος, η αναβάθμιση της αισθητικής τους αντίληψης και ο εξευγενισμός της ψυχής. Το ντοκιμαντέρ που θα προβληθεί στην τάξη:

60 Δραστηριότητες Δείτε προσεκτικά το ντοκιμαντέρ. Σχολιάστε πόσο αποδίδεται η ιστορική αλήθεια. Υπάρχουν μήπως στοιχεία που αποκρύπτονται; Πιστεύετε ότι το ντοκιμαντέρ γενικά αποτελεί αντικειμενική πηγή; Αλλοιώνονται τα γεγονότα; θεωρείτε ότι επηρεάζεται το αποτέλεσμα από την καταγωγή του δημιουργού του ντοκιμαντέρ; Έχετε παρακολουθήσει κάποιο άλλο σχετικό υλικό;

61 Η διδασκαλία δεν τελειώνει σε αυτό το σημείο
Η διδασκαλία δεν τελειώνει σε αυτό το σημείο. Στην τελευταία διδακτική ώρα υπολογίζουμε να κάνουμε και μια ουσιαστική συζήτηση με τους μαθητές- τριες για να δούμε τι έχουν καταλάβει από τα γεγονότα που τους παρουσιάσαμε, να συζητήσουμε μαζί τους για απορίες που μπορεί να έχουν, καθώς και για θέματα που τους έχουν κάνει εντύπωση. Ιδιαίτερη διευκρίνιση κάποιων όρων ή γεγονότων και στάσεων ίσως χρειαστεί, μιας και δεν μπορούμε να απαιτούμε από τα παιδιά να βάλουν τους εαυτούς τους τόσο εύκολα στο κλίμα μιας εντελώς διαφορετικής εποχής.

62 Επιμέρους στόχοι: Η διδασκαλία των συνεπειών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου περικλειόταν από πολλές πηγές και η χρήση τους είχε ορισμένους επιμέρους στόχους. Με την χρήση των φωτογραφιών στόχος μας είναι να υπάρξει μια αρχική οπτική επαφή με τα γεγονότα, χωρίς να τρομάξουν τα παιδιά, αλλά με σκοπό να δώσουμε ερεθίσματα για σκέψη και να προσελκύσουμε το ενδιαφέρον και την προσοχή τους μέσω της οπτικής αυτής παρουσίασης. Επίσης, θέλουμε να έρθουν τα παιδιά σε επαφή με την τεράστια πηγή πληροφοριών, το διαδίκτυο, και να κατανοήσουν τον τρόπο δόμησης και προβολής των ιστορικών πληροφοριών. Θεωρούμε απαραίτητη την σφαιρική παρουσίαση των συνθηκών που ακολούθησαν αυτόν τον πόλεμο με στόχο την δημιουργία συνειδητοποιημένων ιστορικά και πολιτικά ανθρώπων και μετέπειτα ενεργών πολιτών.

63 Προσπαθούμε πάντα να λειτουργούμε με στόχο μας την διαθεματική διδασκαλία. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το μάθημα της ιστορίας συνδέεται άριστα με το μάθημα της γεωγραφίας. Η επαφή των παιδιών με τους χάρτες, θα τα βοηθήσει να αναβαθμίσουν την αισθητική τους αντίληψη και να αναπτύξουν μια ευαισθησία για τη σωστή χρήση των δημιουργημάτων των επιστημών. Στόχος μας είναι να καταφέρουν τα παιδιά να μάθουν να «διαβάζουν» τους ιστορικούς, και κατ’ επέκταση γεωγραφικούς χάρτες, μέσω φυσικά της ενεργής συμμετοχής τους στην ανάλυση, παρουσίαση και σχολιασμό αυτών κατά την διάρκεια της διδασκαλίας μας. Τα άρθρα που χρησιμοποιήσαμε θα φέρουν τα παιδιά σε άμεση επαφή με ένα ακόμη κειμενικό είδος και θα κατανοήσουν τις ιδιομορφίες και την κατασκευή του. Το μάθημα της ιστορίας θα συνδεθεί και με αυτό της γλώσσας και θα υπάρξει και σε αυτή την περίπτωση διαθεματική διδασκαλία. Θέλουμε να τους προσφέρουμε πολύπλευρη μόρφωση και να αναπτύξουν μια σύνθετη διαδικασία σκέψης για τα ιστορικά γεγονότα.

64 Οι μαθητές και οι μαθήτριες δεν πρέπει να αποκτούν τις γνώσεις τους μόνο μέσω των σχολικών βιβλίων. Στόχος μας είναι να προβληματιστούν, να ενδιαφερθούν και για μια εξωτερική γνώση που θα προέλθει από την ανάγνωση νέων βιβλίων. Η επαφή και με άλλα εγχειρίδια, όταν είναι προσεγμένα και αποτελούν ιστορικά εγχειρίδια, θα αναπτύξει στα παιδιά αισθήματα ενδιαφέροντος και για την σχολική ή κοινοτική βιβλιοθήκη. Το γεγονός αυτό θα ενισχυθεί και από την προτροπή μας να βρουν, και να διαβάσουν, και οι ίδιοι οι μαθητές αντίστοιχα βιβλία και να τα παρουσιάσουν στην τάξη.

65 Επίλογος Νιώθω ότι το θέμα της εργασίας έχει καλυφθεί, αλλά κυρίως ότι κατάφερα να καλύψω τον τρόπο διδασκαλίας του συγκεκριμένου θέματος, με την αρχική τοποθέτηση του ιστορικού ερωτήματος και στη συνέχεια με την ανάλυση του μέσω των πηγών. Κλείνοντας, οφείλω να ολοκληρώσω τονίζοντας για ακόμη μια φορά κάτι που θα έπρεπε να θεωρείται δεδομένο: ότι η ιστορία δεν αποτελεί-και δεν πρέπει ποτέ να αποτελέσει- απλή αφήγηση τετελεσμένων γεγονότων, αλλά είναι μια συστηματική προσπάθεια αναδόμησης και ερμηνείας του παρελθόντος, με στόχο την κατανόηση του παρόντος και την πρόβλεψη του μέλλοντος!

66 Βιβλιογραφία 1. «Συνοπτική Ιστορία του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου»-Νόρμαν Στόουν 2. «Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία, »-Ι.Σ.Κολιόπουλος (και ένθετο υλικό χαρτών) 3. «Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος-Οι μεγάλες μάχες»-Livesey, Anthony 4. Ηλεκτρονική εγκυκλοπαίδεια «Βικιπαίδεια» 5. Εφημερίδα «Το Βήμα» (άρθρο:«1919: Συνθήκη Βερσαλλιών, το τέλος του Μεγάλου Πολέμου») 6. Βουλγαρική Ραδιοφωνία («90 χρόνια από την Συνθήκη του Νεϊγύ»)

67 7. Εφημερίδα «Καθημερινή»
8. Εφημερίδα «Νέα Γερμανία» (Συνέντευξη Ότο Ντιξ) 9. Περιοδικό «Παντς», Ιούνιος 1916 10. «Η αυτοβιογραφία μου», Τσάρλι Τσάπλιν, έτος 1964 11.Ψηφιακό αρχείο της ΕΡΤ-Πανόραμα του αιώνα (ντοκυμαντέρ)