ΛΥΚΕΙΟ ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΑΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Α΄ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ Β΄ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑ: Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΟΜΑΔΕΣ: 1. ΤΥΡΑΝΝΟΣΑΥΡΟΙ 2.ΧΡΟΝΟΜΕΤΡΗΤΕΣ 3.OUT.

Παρουσίαση με θέμα: "ΛΥΚΕΙΟ ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΑΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Α΄ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ Β΄ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑ: Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΟΜΑΔΕΣ: 1. ΤΥΡΑΝΝΟΣΑΥΡΟΙ 2.ΧΡΟΝΟΜΕΤΡΗΤΕΣ 3.OUT."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΛΥΚΕΙΟ ΚΥΠΑΡΙΣΣΙΑΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Α΄ΤΕΤΡΑΜΗΝΟΥ Β΄ΛΥΚΕΙΟΥ ΘΕΜΑ: Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΟΜΑΔΕΣ: 1. ΤΥΡΑΝΝΟΣΑΥΡΟΙ 2.ΧΡΟΝΟΜΕΤΡΗΤΕΣ 3.OUT OF THE PAST 4.FEAR OF THE DARK

2 OMAΔΑ 1Η: ΤΥΡΑΝΝΟΣΑΥΡΟΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΙΝΙΓΜΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ
H φύση του χρόνου απασχόλησε τον άνθρωπο από την πιο βαθιά αρχαιότητα και οι μύθοι των διαφόρων πολιτισμών το φανερώνουν. Oι φιλόσοφοι είναι αυτοί που προσπαθούν ανέκαθεν να δώσουν απαντήσεις σε ερωτήματα όπως «από πού προέρχεται ο χρόνος;», «τι είναι αυτό που κάνει τον χρόνο να κινείται έτσι όπως τον αντιλαμβανόμαστε;». Το πλατύ κοινό όμως, στην καθημερινή του ζωή ασχολείται μόνο με τα αποτελέσματα του χρόνου όπως εμφανίζονται στην υποκειμενική πραγματικότητα. Για παράδειγμα, η μη αντιστρεψιμότητα των γεγονότων που είναι το βέλος του χρόνου που ζούμε καθημερινά, όπως επίσης ο ψυχολογικός χρόνος, δηλαδή το πως νιώθουμε το πέρασμα του χρόνου. Όλα αυτά όμως είναι απλώς φαινόμενα που προκαλεί ο χρόνος, και όχι μια ιδιότητα του χρόνου του ιδίου που είναι μια πολύ πιο βασική έννοια. Kατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα έγιναν τεράστιες πρόοδοι στις επιστήμες και βασικές αναθεωρήσεις στον τρόπο που καταλαβαίνουμε την πραγματικότητα. Oι πιο γνωστές είναι η Θεωρία της Σχετικότητας του Aϊνστάiν, που εξηγεί τον Μακρόκοσμο, και η Kβαντομηχανική με πολλούς πρωταγωνιστές, που εξηγεί τον Mικρόκοσμο των στοιχειωδών σωματιδίων που συμπεριφέρονται και σαν κύματα, εξαρτώμενα από το αν τα παρατηρούμε ή όχι. Tα θεωρητικά αποτελέσματα έχουν επιβεβαιωθεί πειραματικά για τις δυο αυτές θεωρίες, και υπάρχουν πλατειές εφαρμογές σε πολλούς τομείς της σημερινής επιστήμης και τεχνολογίας. Tα μεγάλα αυτά οικοδομήματα της επιστήμης δεν αρκούν όμως να ικανοποιήσουν την γνώση μας για το πώς λειτουργεί το Σύμπαν. Aπό την αρχή των θεωριών αυτών οι επιστήμονες προσπάθησαν, με εναν από τους πρώτους τον Aiνστάϊν, και προσπαθούν ακόμη, να ενοποιήσουν τις θεωρίες τους. Να βρουν πιο βασικές και πιο απλές αρχές πίσω απ’ αυτά, που να εξηγούν με μια μοναδική θεωρία όλο το φάσμα των γεγονότων, από την κίνηση των γαλαξιών, μέχρι τα στοιχειώδη σωματίδια στα άδυτα της ύλης.

3 Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΔΙΤΤΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ
Έχουμε σοβαρότατο προβλήματα με την πιο βασική αρχή της Φύσης που είναι η έννοια του Xρόνου. Δεν γνωρίζουμε τελικά τι είναι στην ουσία, και από την αρχή κάναμε υποθέσεις περιοριστικές πάνω στον Xρόνο, που μας ακολουθούν σαν φαντάσματα και αποτελούν τα βασικά συστατικά των περαιτέρω προσπαθειών μας για εξηγήσεις. Θα έπρεπε λοιπόν να αναρωτηθούμε αν κάτι πάει λάθος από την αρχή, έτσι ώστε αναθεωρώντας το να εξαφανισθούν όλα τα παράδοξα και να εμφανισθεί η απαραίτητη συνοχή. Η πρόσφατη θεωρία (της Διττότητας) που αναθεωρεί δραστικά την έννοια του Χρόνου είναι αποτέλεσμα εργασίας 17 ετών του Δρ. Jean-Pierre Garnier Malet, φυσικού, συγγραφέα του πρόσφατου βιβλίου για το πλατύ κοινό «ΑΛΛΑΞΤΕ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΣΑΣ ΜΕ ΤΑ ΑΝΟΙΓΜΑΤΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ» (Εκδοτικός οίκος JMG, Γαλλία, Δεκέμβριος 2003). O χρόνος δεν είναι συνεχής, γραμμικός, όπως νομίζαμε, και όπως η καθημερινή ζωή μας δίνει την εντύπωση. Κυλά μόνο κάπου-κάπου, σε στιγμές τόσο μικρές που είναι ανεπαίσθητες στην βιολογία μας, δίνοντας μας την εντύπωση μιας συνεχούς ροής του χρόνου. Eίναι λοιπόν διακεκριμένος, κομματιαστός, στροβοσκοπικός, και η ταχύτητα με την οποία εκτυλίσσονται οι στιγμές του είναι διαφορετική σε κάθε πραγματικότητα. Αυτά που λέμε παρελθόν είναι στην ουσία μια πραγματικότητα όπου οι στιγμές κυλούν πολύ πιο αργά από ότι στο παρόν μας εδώ και τώρα (η δική μας αναφορά) ενώ σε αυτό που ονομάζουμε μέλλον οι στιγμές ρέουν με ακόμη μεγαλύτερη ταχύτητα από ότι στο παρόν. Έτσι υπάρχουν και τρία όρια ταχυτήτων: η γνωστή μας ταχύτητα του φωτός km/sec (στο παρόν) και δύο άλλες πολύ μεγαλύτερες, εκ των οποίων η ταχύτερη είναι 3 εκατομμύρια φορές μεγαλύτερη από την ταχύτητα του φωτός (!!!)

4 ΔΙΤΤΟΤΗΤΑ…συνέχεια Υπάρχουν “συγχρόνως” οι τρεις πραγματικότητες που μας αφορούν (παρελθόν, παρόν, μέλλον) αλλά εκτυλίσσονται με διαφορετικές ταχύτητες που δεν μας είναι αισθητές. Το ότι υπάρχουν “συγχρόνως” και οι τρεις ισχύει μόνο για έναν εξωτερικό παρατηρητή που παρατηρεί το σύνολο, έξω λοιπόν από την δική μας διάσταση πραγματικότητας και επομένως κατανόησης. Υπάρχει επικοινωνία ανάμεσα στο παρελθόν-παρόν-μέλλον, αρκεί να είμαστε ΔΥΟ :εμείς και ένας εξωτερικός παρατηρητής(η άλλη διάσταση του εαυτού μας) (από όπου και ο όρος Διττότητα). Ο,τιδήποτε στο σύμπαν, από τα στοιχειώδη σωμάτια μέχρι τους γαλαξίες, είναι διττό, δηλαδή αποτελείται από δυο σκέλη μοιρασμένα σε δυο διαφορετικές ροές χρόνου. Με τον ίδιο τρόπο και όλα τα έμβια όντα. Αυτό το διττό σώμα ταξιδεύει με μεγάλη ταχύτητα μεταξύ των τριών χρόνων, ερευνώντας για ζωτικές πληροφορίες. Η τεράστια επιτάχυνση των χρονικών στιγμών σε αυτό που καλούμε μέλλον επιτρέπει στον διττό εαυτό μας να ελέγξει τις επιπτώσεις των πράξεων μας πριν τις ζήσουμε στο παρόν μας, όπως οι ταχείς ηλεκτρονικοί υπολογιστές προβλέπουν την κακοκαιρία πριν αυτή φτάσει σε μας

5 Η απομνημόνευση των πληροφοριών που συλλέγονται κατά την διάρκεια των ταξιδιών δια μέσου του χρόνου, χάρη στην ύπαρξη των ανοιγμάτων του χρόνου, γίνεται στο φυσικό μας σώμα με το νερό που υπάρχει σ’ αυτό χάρη στις ειδικές δομές του. Δεν είναι δυνατό να ζήσουμε χωρίς νερό και χωρίς πληροφορία. Η επικοινωνία αυτή ανάμσα στο παρελθόν-παρόν-μέλλον εξηγεί επίσης με φυσικότητα και όλα τα ψυχικά και συχνά μυστικιστικά (μέχρι τώρα) φαινόμενα. H ισορροπία μας λοιπόν εξαρτάται από την ισορροπία μεταξύ αυτών των τριών σκελών της πραγματικότητας μας και μπορούμε να την ελέγχουμε κατά βούληση χάρη στην διττή μας διάσταση. Επιτρέπει να καλυτερεύσουμε το μέλλον πριν το ζήσουμε, να καταλάβουμε την ζωή μας, και να δημιουργήσουμε μια ισορροπία για τον καθένα μας και για τον πλανήτη. Ο J.P. Garnier Malet γράφει ότι: «Συνδεδεμένος με ένα κύκλο της ηλιακής δραστηριότητας και μια ουσιώδη ιδιότητα του χρόνου, μια «Διττότητα» μας κάνει να ζούμε σε δύο διαφορετικούς χρόνους, δίνοντας μ’ αυτόν τον τρόπο την δυνατότητα να προλαμβάνουμε το καλύτερο μας μέλλον και να διαλέγουμε τις πιο ευνοϊκές στιγμές για κάθε μια από τις πράξεις μας». Καταλαβαίνοντας και ελέγχοντας αυτό το δυναμικό μας, μπορούμε να βάλουμε τάξη στις ανισορροπίες όλων των μορφών (φυσικές, ψυχικές, συναισθηματικές, επαγγελματικές, οικονομικές, κτλ.). Αυτός ο έλεγχος των ανοιγμάτων του Χρόνου δεν έρχεται σε καμία αντίθεση με τις διάφορες θεραπείες και άλλες μεθόδους ισορροπίας του οργανισμού, αλλά μεγιστοποιεί τα αποτελέσματα τους. Ο διαχωρισμός ονομαζόταν από τους Έλληνες η « αρχή του άλφα και του Ωμέγα». Το κηρύκειο, σύμβολο της μαντείας του Ερμή, χρησιμοποιεί την διπλή έλικα της Διττότητας. Αυτός ο ελικοειδής δεσμός, που παρουσιάζεται σαν φίδι, ενώνει τους διάφορους χρόνους, επιτρέποντας τις προβλέψεις που ονομάζονται στην σημερινή θεωρία « προβλεπτικές » πληροφορίες (anticipatory, hyperincursive information).

6 DEJA VU Ο όρος Προμνησία περιγράφει την αίσθηση ότι κάποιος έχει δει ή βιώσει ξανά στο παρελθόν μία κατάσταση. Συχνότερα χρησιμοποιείται ο όρος Déjà vu που στη Γαλλική γλώσσα σημαίνει ‘’ήδη ιδωμένο’’. Η εμπειρία της προμνησίας συνοδεύεται συνήθως από μία αίσθηση ‘’παράξενου’’ , και αποδίδεται από το υποκείμενο της εμπειρίας σε όνειρο του, παρόλο που υπάρχει η αίσθηση ότι η εμπειρία έχει πραγματικά υπάρξει στο παρελθόν. Το φαινόμενο είναι αρκετά συχνό και επίσημες έρευνες έχουν δείξει ότι περισσότερο από το 70% των ανθρώπων το έχουν βιώσει τουλάχιστον μία φορά στη ζωή τους. Υπάρχουν αναφορές σε εμπειρίες προμνησίας στη λογοτεχνία του παρελθόντος, γεγονός που αποδεικνύει ότι το φαινόμενο δεν είναι νέο. Το 1999 σχετική έρευνα της Shari A. Cohn σε δείγμα 208 ατόμων από την Σκωτία, τη Βρετανία, την υπόλοιπη Ευρώπη, τη Νότιο Αμερική και άλλες περιοχές της υφηλίου, υπολόγισε ότι το ποσοστό των ανθρώπων που βιώνουν εμπειρίες Déjà vu ανέρχεται στο 66%, με το 12% να μην είναι σίγουροι και μόνο το 19% των ερωτηθέντων να απαντάνε όχι! Το déjà vu δεν βιώνεται κατά παραγγελία, αντιθέτως μάλιστα εμφανίζεται πάντα σε τελείως απρόσμενες στιγμές, με αποτέλεσμα να είναι σχεδόν αδύνατη η μελέτη του σε εργαστηριακό περιβάλλον. Οπότε, η μοναδική επιστημονική προσέγγιση που μπορεί να πραγματοποιηθεί έως τη καταγραφή εμπειριών και οι στατιστικές έρευνες όσο το δυνατόν περισσότερων πληθυσμών.

7 Κάπως έτσι, δημιουργήθηκε πρόσφορο έδαφος για ανάπτυξη δεκάδων θεωριών στην προσπάθεια εξήγησης του παράδοξου αυτού φαινόμενου, από αρκετά επιστημονικά πεδία. Για παράδειγμα, έχει παρατηρηθεί μία έντονη ομοιότητα μεταξύ εμπειριών déjà vu και διάφορων κλινικών ασθενειών, όπως κάποιες μορφές σχιζοφρένειας. Από την άλλη οι περισσότεροι άνθρωποι υποφέρουν συχνά από μικρές(μη παθολογικές) επιληπτικές κρίσεις, μερικές εκ των οποίων κατά πάσα πιθανότητα ευθύνονται και για τις εμπειρίες déjà vu. Επίσης, έχει αποδειχθεί κλινικά ότι η παράλληλη χρήση συγκεκριμένων φαρμάκων αυξάνει τις πιθανότητες βίωσης εμπειρίας déjà vu. Από την άλλη, προς τα τέλη του 19ου και αρχές του 20ου αιώνα, αναπτύχθηκε η θεωρία ότι οι εμπειρίες déjà vu είναι αποτέλεσμα της ετεροχρονισμένης ενεργοποίησης των νευρώνων. Όσον αφορά τα οπτικά ερεθίσματα που δέχονται τα δύο μάτια. Αν στο ένα μάτι φθάνει καθυστερημένο το οπτικό ερέθισμα σε σχέση με το άλλο μάτι παραπλανάται ο εγκέφαλος και δημιουργείται φαινόμενο déjà vu. Η θεωρία αυτή κατέρρευσε όταν παρουσιάστηκαν περιπτώσεις βίωσης deja vυ από τυφλούς! Παράλληλα όμως με τις θεωρίες της καθεστηκυίας επιστήμης, αναπτύχθηκαν και ορισμένες προερχόμενες από το χώρο των ψυχικών ερευνών και της Βρετανίας και της Αμερικής. Έτσι αρκετοί επιστήμονες συνέδεσαν την εμπειρία με φαινόμενα πρόγνωσης, διόρασης ή υπεραισθητικών αντιλήψεων, ενώ η πλειονότητα της επιστημονικής κοινότητας των ψυχικών ικανοτήτων στην πλειονότητα των ανθρώπων. Με λίγα λόγια το συναίσθημα του déjà vu μπορεί προκληθεί εξαιτίας μίας ανάμνησης ενός ξεχασμένου ονείρου, το οποίο φέρει αρκετά κοινά στοιχεία με την κατάσταση που βιώνει εκείνη τη στιγμή το άτομο. Κάπως έτσι αρκετοί ερευνητές συνέδεσαν την εμπειρία déjà vu

8 ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟN ΧΡΟΝΟ Ο χρόνος είναι….. Ο άνθρωπος τον αντιλαμβάνεται με το μυαλό, αλλά είναι δύσκολο να τον εκφράσει. Ο χρόνος είναι το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον. Ο χρόνος μας προσδιορίζει. Ανάλογα με το χρόνο κανονίζουμε τις δουλειές μας. Ο χρόνος στη ζωή του ανθρώπου είναι περιορισμένος (γι’αυτό πρέπει να χαιρόμαστε τη ζωή μας). Ο χρόνος είναι χρήμα. Ο χρόνος είναι χρήσιμος και χρειάζεται σωστή αξιοποίηση. Ο χρόνος είναι αυτό που κάνει τα ζώα και τα φυτά να μεγαλώνουν και να γερνάνε. Ο χρόνος είναι κάτι που το προσπερνάμε χωρίς να καταλάβουμε την αξία του και φυσικά το νόημά του. Ζωή/θάνατος προσδιορίζονται με βάση το χρόνο. Ο χρόνος: φυσικό φαινόμενο που δύσκολα κανείς το εξηγεί. Δημιούργημα του ανθρώπου που το έφτιαξε ώστε να διευκολύνεται, να καταλαβαίνει τη διάρκεια των δραστηριοτήτων του. Ο χρόνος βοηθά τον άνθρωπο να εξελιχθεί όσον αφορά τον πνευματικό του κόσμο. Το χρόνο το διαθέτουμε. Ο χρόνος μας προλαβαίνει. Ο χρόνος είναι κάτι απροσδιόριστο. Περνάει γρήγορα. Η μέτρηση του χρόνου ανεξήγητο. Πάντα υπήρχε, πάντα υπάρχει και πάντα θα υπάρχει. Ο χρόνος είναι μια διάσταση- η αίσθηση της διάρκειας. Ο χρόνος μας κάνει να μεγαλώνουμε και να γερνάμε. Δε μπορείς να τον αποφύγεις. Τον μετράμε με λεπτά, ώρες, ημέρες. Είναι ανθρώπινη επινόηση. Φυσικό μέγεθος. Ο χρόνος είναι συνεχής αγώνας..Ο χρόνος περιγράφει τις αλλαγές που συμβαίνουν. Επειδή ο χρόνος είναι κάτι που τρέχει, εμείς πρέπει να βελτιωνόμαστε, να εξελισσόμαστε.

9 ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟN ΧΡΟΝΟ Ο χρόνος είναι….. Ο άνθρωπος τον αντιλαμβάνεται με το μυαλό, αλλά είναι δύσκολο να τον εκφράσει. Ο χρόνος είναι το παρόν, το παρελθόν και το μέλλον. Ο χρόνος μας προσδιορίζει. Ανάλογα με το χρόνο κανονίζουμε τις δουλειές μας. Ο χρόνος στη ζωή του ανθρώπου είναι περιορισμένος (γι’αυτό πρέπει να χαιρόμαστε τη ζωή μας). Ο χρόνος είναι χρήμα. Ο χρόνος είναι χρήσιμος και χρειάζεται σωστή αξιοποίηση. Ο χρόνος είναι αυτό που κάνει τα ζώα και τα φυτά να μεγαλώνουν και να γερνάνε. Ο χρόνος είναι κάτι που το προσπερνάμε χωρίς να καταλάβουμε την αξία του και φυσικά το νόημά του. Ζωή/θάνατος προσδιορίζονται με βάση το χρόνο. Ο χρόνος: φυσικό φαινόμενο που δύσκολα κανείς το εξηγεί. Δημιούργημα του ανθρώπου που το έφτιαξε ώστε να διευκολύνεται, να καταλαβαίνει τη διάρκεια των δραστηριοτήτων του. Ο χρόνος βοηθά τον άνθρωπο να εξελιχθεί όσον αφορά τον πνευματικό του κόσμο. Το χρόνο το διαθέτουμε. Ο χρόνος μας προλαβαίνει. Ο χρόνος είναι κάτι απροσδιόριστο. Περνάει γρήγορα. Η μέτρηση του χρόνου ανεξήγητο. Πάντα υπήρχε, πάντα υπάρχει και πάντα θα υπάρχει. Ο χρόνος είναι μια διάσταση- η αίσθηση της διάρκειας. Ο χρόνος μας κάνει να μεγαλώνουμε και να γερνάμε. Δε μπορείς να τον αποφύγεις. Τον μετράμε με λεπτά, ώρες, ημέρες. Είναι ανθρώπινη επινόηση. Φυσικό μέγεθος. Ο χρόνος είναι συνεχής αγώνας..Ο χρόνος περιγράφει τις αλλαγές που συμβαίνουν. Επειδή ο χρόνος είναι κάτι που τρέχει, εμείς πρέπει να βελτιωνόμαστε, να εξελισσόμαστε. Στην ελληνική μυθολογία ο Χρόνος ήταν μία ασώματη αρχέγονη θεότητα που προσωποποιούσε την έννοια του χρόνου. Παρότι ασώματος, παριστανόταν ωστόσο και ως τέρας με σώμα φιδιού και τρία κεφάλια: ανθρώπου (άνδρα), ταύρου και λιονταριού. Ο Χρόνος και η συνοδός του Ανάγκη (επίσης φιδίσια) περιελίσσονταν γύρω από το κοσμικό αυγό και το έσπασαν για να σχηματισθεί το «ταξινομημένο» Σύμπαν (γη - ουρανός - θάλασσα). Εναλλακτικά, ο Χρόνος παριστάνεται σε ελληνορωμαϊκά ψηφιδωτά ως ένας άνδρας που περιστρέφει τον τροχό του Ζωδιακού. Αυτή η μορφή αποκαλείται συχνά «Αιών», μία εναλλακτική ονομασία του θεού Χρόνου. Επίσης, με το όνομα Χρόνος είναι γνωστό το ένα από τα τέσσερα άλογα που έσερναν το άρμα του θεού Ηλίου κατά το ημερήσιο ταξίδι του ανά τους ουρανούς. Ο Χρόνος προσωποποιούσε και έτσι την αφηρημένη έννοια του χρόνου, που αποδινόταν με το πέρασμα των ημερών. Αμφότερες οι προσωποποιήσεις αυτές διαφέρουν από την κατά πολύ μεταγενέστερη προσωποποίηση του χρόνου στο πρόσωπο του θεού Κρόνου.

10 Κάνοντας ετυμολογία του ονόματος του πατέρα του Δία, δηλαδή της ονομασίας «Κρόνος», βλέπουμε ότι η ονομασία αυτή είναι η λέξη Χρόνος και ετυμολογικά παράγεται από το: εκ- ρέω > εκ-ροή, Κρόνος, κρουνός, (ε)κρέματα > χρήματα.... Βλέπε και λεξικό “Αρχαίας Ελληνικής”, Ι. Σιδέρη: «κρόνος = ο χρόνος, κρονόληρος = ο γέρος, ο πολύχρονος και ξεμωραμένος άνθρωπος, Επομένως ο Κρόνος είναι ο χρόνος, ο γενάρχης μα και φονιάς των πάντων, άρα ο άστοργος πατέρας. Ο Κρόνος > χρόνος είναι εκείνος που φέρνει τη ζωή (ΖΕΥΣ), καθώς και την ανάσταση της φύσης την Άνοιξη, αλλά και που στη συνέχεια την τρώει άσπλαχνα με το θάνατο στα γηρατειά. Ο Χρόνος ως στοιχείο γεννιέται όπου υπάρχει Γη και Ουρανός και στη βασιλεία του (στο χρόνο) όλα γεννιούνται, αλλά και όλα πεθαίνουν. Το μόνο που δεν πεθαίνει ή που δεν τρώει ο Κρόνος (ο χρόνος) είναι η ζωή, ο Δίας ή Ζευς. Επιβιώνει με τέχνασμα, με το κλείσιμό της μέσα σε σπόρο, κάτι ως γίνεται με αυτόν που μπαίνει σε σπήλαιο, οπότε ο Κρόνος (χρόνος) τρώει το σώμα, την ύλη και η ζωή γλιτώνει και αναβιώνει κατόπιν ως παιδί. Αυτός είναι και ο λόγος που η ελληνική μυθολογία λέει ότι ο Κρόνος εξαπατήθηκε από τη Ρέα δίνοντάς του να φάει μια πέτρα αντί για το νεογέννητο Δία.

11 Σύμφωνα με το Λεξικό της Οξφόρδης με τον όρο χρόνος εννοείται "η ακαθόριστη κίνηση της ύπαρξης και των γεγονότων στο παρελθόν, το παρόν, και το μέλλον, θεωρούμενη ως σύνολο". Γενικά Χρόνος χαρακτηρίζεται η ακριβής μέτρηση μιας διαδικασίας από το παρελθόν στο μέλλον. Κάθε φυσικό φαινόμενο π.χ. μια πτώση αντικειμένου στο έδαφος εξελίσσεται στην έννοια της ορισμένης χρονικής περιόδου. Ο χρόνος μετράται σε μονάδες όπως το δευτερόλεπτο και με ειδικά όργανα τα χρονόμετρα π.χ. ρολόι. Οι καθημερινές εμπειρίες αποδεικνύουν πως ο χρόνος "κυλάει" με τον ίδιο πάντα ρυθμό και μόνο προς μια κατεύθυνση - από το παρελθόν προς το μέλλον. Η κίνηση γενικότερα ούτε μπορεί να διακοπεί αλλά και ούτε να αντιστραφεί στην έννοια του χρόνου. Παρά ταύτα, όπως εξηγεί η ειδική θεωρία της σχετικότητας, αυτή η κίνηση μπορεί να επιβραδυνθεί με ασύλληπτα μεγάλες ταχύτητες. Ένας άλλος στερεότυπος ορισμός για τον χρόνο είναι "ένα μη χωρικό γραμμικό συνεχές στο οποίο τα γεγονότα συμβαίνουν με εμφανώς μη αναστρέψιμη τάξη". Πρόκειται για μείζονα έννοια η οποία λειτουργεί τόσο ως θεμελιώδης οντότητα, όσο και ως σύστημα μέτρησης. Με τον χρόνο ασχολήθηκε τόσο η φιλοσοφία όσο και η επιστήμη, διαμορφώνοντας ενίοτε αντιφατικές απόψεις για το νόημά του. Επί της ουσίας οι διαφοροποιήσεις δεν αφορούν στις μονάδες μέτρησης του χρόνου αλλά στο αν ο χρόνος ως οντότητα είναι δυνατόν να μετρηθεί ή αποτελεί τμήμα του μετρητικού συστήματος.

12 Ο χρόνος στην ανθρώπινη συνείδηση
Ο κύκλος μέρας και νύχτας ρυθμίζει στον άνθρωπο το βιολογικό του ρολόι που φαίνεται να είναι αρκετά ακριβές δεδομένου πως συχνά ξυπνάμε λίγα λεπτά πριν χτυπήσει το ξυπνητήρι. Ωστόσο φαίνεται να υπάρχουν στιγμές που ο χρόνος περνά πιο αργά ή πιο γρήγορα. Περιμένοντας κάτι καρφώνοντας το βλέμμα στο ρολόι αισθανόμαστε ο χρόνος να κυλά αργά. Όταν είμαστε σε ρομαντικό ραντεβού με πρόσωπο που μας ενδιαφέρει μας κάνει εντύπωση στο τέλος "πώς πέρασε η ώρα τόσο γρήγορα". Πηγαίνοντας στον υπολογιστή υπολογίζουμε πως θα ανακαλέσουμε την πληροφορία που χρειαζόμαστε με δουλειά 5-10 λεπτών ενώ φεύγοντας έχουν περάσει 20. Ως παιδιά οι διακοπές μας τα καλοκαίρια ήταν μεγάλες ενώ στη μέση ηλικία ο χρόνος των διακοπών μας φαίνεται ελάχιστος. Κάποιος που εκτελεί ελεύθερη πτώση τριών δευτερολέπτων σε δίχτυ νιώθει πως έπεφτε για διπλάσιο σχεδόν χρόνο14 και η πτώση από μοτοσικλέτα περιγράφεται ως "κινηματογραφική" από τον αναβάτη σε περίπτωση ατυχήματος. Εμπλεκόμενης της αμυγδαλής, του συγκινησιακού δηλαδή κέντρου του εγκεφάλου, σε κατάσταση φόβου εκκρίνονται ορμόνες, όπως η αδρεναλίνη, που κάνουν τη μνήμη να "χαράζει" ανεξίτηλα, με αποτέλεσμα ο χρόνος να φαίνεται να διαστέλλεται καθώς η μνήμη «γράφει», επί συνόλου, πιο πυκνά. Πιθανολογείται πως η αδρεναλίνη κάνει μόνιμη τη μνήμη που υπολογίζει το άμεσο μέλλον, μηχανισμό τον οποίο χρησιμοποιούμε για γέμισμα του χρόνου όταν κλείνουμε τα βλέφαρα ή σκύβουμε να αλλάξουμε σταθμό στο ραδιόφωνο ενώ οδηγούμε. Αποτέλεσμα είναι περισσότερες καταγεγραμμένες μονάδες μνήμης σε κέντρα του εγκεφάλου που συνδέονται με τη συγκινησιακή μνήμη (ιππόκαμπος και αμυγδαλή), με σκοπό την ανάπτυξη στρατηγικής ή ενστικτώδους αντίδρασης καθώς και έγκαιρη πρόβλεψη παρόμοιας κατάστασης στο μέλλον, που δίνουν την αίσθηση διαστολής του χρόνου.

13 Στην παιδική ηλικία που τα πάντα είναι πρωτόγνωρα η μνήμη "γράφει" διαρκώς και έτσι τα καλοκαίρια μας φαίνονται πως διαρκούν περισσότερο. Μια πιο περίεργη επίδραση στη μνήμη έχει η κορτιζόλη, ορμόνη του άγχους. Το άγχος μας κάνει και ζούμε ταυτόχρονα και συνδυασμένα σε δύο τουλάχιστο καταστάσεις, εκεί που πραγματικά είμαστε και θέλουμε να ξεφύγουμε γρήγορα και εκεί που θα θέλαμε ή θα "έπρεπε" να βρισκόμαστε. Ο εγκέφαλος καταγράφει δύο καταστάσεις ταυτόχρονα στη μνήμη με αποτέλεσμα το πύκνωμα της εγγραφής και την αίσθηση διαστολής του χρόνου. Στο ρομαντικό ραντεβού απαγκιστρωνόμαστε σχεδόν εντελώς από την πραγματικότητα και το μυαλό μας ζει στην πιθανότητα μελλοντικών ονειρικών καταστάσεων. Αποτέλεσμα είναι η απώλεια εγγραφών της μνήμης για την παρούσα κατάσταση και έχουμε την αίσθηση της συστολής του πραγματικού χρόνου. Ο χρόνος φαίνεται να καταγράφεται στην ανθρώπινη συνείδηση σε μονάδες μνήμης15

14 Ο βιολογικός ή φυσικός χρόνος
Το άγχος συνδέεται άμεσα με την κορτιζόλη. Η κορτιζόλη παράγεται και κατά την έντονη άσκηση δρώντας όπως τα στεροειδή, επιταχύνοντας βιολογικές διαδικασίες. Αυξημένα επί μακρόν επίπεδα κορτιζόλης μικραίνουν τη ζωή καθώς υπό συνθήκες στρες οι μηχανισμοί προστασίας δεν προλαβαίνουν να δράσουν. Η συγγενής με την κορτιζόλη αδρεναλίνη δρα με παρόμοιο τρόπο στο βιολογικό ρολόι των κυττάρων και δίνει έκρηξη δύναμης σε καταστάσεις ανάγκης. Οι ορμόνες του εγκεφάλου που μας προκαλούν ευχαρίστηση φαίνεται να δρουν αντίθετα και να βοηθούν στη μακροζωία. Η αλλαγή στο ρυθμό που έχει το "καρδιοχτύπι" που δίνει αθροιστικά τη βιολογική ηλικία ενός ποντικού ή ενός ανθρώπου, ενός αγχώδους ή ενός μη αγχώδους προσώπου, ενός καταπονημένου ή μη οργανισμού επεκτείνεται στη φύση πέραν των έμβιων όντων. Είναι σχετικά πρόσφατη η εισαγωγή της έννοιας του "φυσικού χρόνου", ως δείκτη εξέλιξης των φυσικών φαινομένων

15 Ο χρόνος στη Φιλοσοφία Η φύση του χρόνου υπήρξε ένα από τα μείζονα προβλήματα της φιλοσοφίας από την αρχαιότητα ήδη. Είναι ορθό να βλέπουμε τον χρόνο να κυλά; Κι αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, κυλά από το μέλλον στο παρελθόν με την ανθρωπότητα κολλημένη σαν βάρκα στη μέση του ποταμού; Ή μήπως κυλά από το παρελθόν προς το μέλλον, παρασύροντας τη βάρκα με τη ροή του; Δύσκολα ερωτήματα ή πολύ αφηρημένα για να απαντηθούν και να μας ωθήσουν να απορρίψουμε τη 'μεταφορική' εικόνα του χρόνου ως ροή. Αν, ωστόσο επιθυμούμε να απορρίψουμε την εικόνα της ροής, πώς μπορούμε να συλλάβουμε το πέρασμά του; Τι είναι αυτό που διακρίνει το παρελθόν από το παρόν ή το μέλλον ή μήπως δεν υφίσταται αντικειμενική διάκριση και ο χρόνος είναι μια ενιαία οντότητα που αποκαλείται παρόν; Τι είναι αυτό που δίνει στο χρόνο την κατεύθυνσή του; Τι είναι εκείνο που συνηγορεί υπέρ της ασυμμετρίας μεταξύ παρελθόντος και παρόντος; Υφίσταται η άχρονη ύπαρξη ή μήπως η ύπαρξη γίνεται αντιληπτή μόνο μέσα στα όρια του χρόνου;

16 Οριζόντιο ηλιακό ρολόι στο Ταγκανροκ (1833)
Πολλά από αυτά τα προβλήματα τέθηκαν στα Φυσικά του Αριστοτέλη, με τη μορφή παράδοξων ή προβλημάτων που αφορούσαν στην ίδια την ύπαρξη του χρόνου. Το ένα πρόβλημα είναι ότι ο χρόνος δεν μπορεί να υπάρχει, γιατί δεν υπάρχει κανένα από τα επί μέρους τμήματά του (π.χ. η παρούσα στιγμή, ως μη έχουσα διάρκεια, δεν μπορεί να υπολογιστεί ως τμήμα του χρόνου). Αν πάλι αναρωτηθούμε πότε παύει να υπάρχει η παρούσα στιγμή, οποιαδήποτε πιθανή απάντηση εμπεριέχει αντίφαση: όχι στο παρόν, γιατί όσο υπάρχει υπάρχει. Ούτε στο μέλλον, στην επόμενη στιγμή, γιατί στο συνεχές δεν υπάρχει επόμενη στιγμή. Αλλά δεν μπορούμε να αντιληφθούμε την παρούσα στιγμή ως διαρκώς υπάρχουσα, γιατί τότε, όσα συνέβησαν πριν από χρόνια υπάρχουν ταυτόχρονα με όσα συμβαίνουν στο παρόν. Τα παράδοξα του Αριστοτέλη και του Ζήνωνα για τον χρόνο και τον χώρο, ώθησαν Ατομιστές όπως ο Επίκουρος και ο Διόδωρος Κρόνος να θεωρήσουν τη δομή του χρόνου κοκκιώδη, αλλά σε αυτή τους την άποψή συνάντησαν αντίσταση από τους Στωικούς, κυρίως τον Σέξτο Εμπειρικό. Η θεμελιώδης ιδεαλιστική λύση, που επιτρέπει σε διαφορετικές χρονικές στιγμές να συνυπάρχουν στο αντικείμενο της ενόρασης προτάθηκε από τον άγιο Αυγουστίνο της Ιππώνος (Εξομολογήσεις, ΧΙ 14) και είναι ορατή στη φιλοσοφία του Λάιμπνιτς, του Τζορτζ Μπέρκλεϊ, του Εμμάνουελ Καντ και του Ανρί Μπεργκσόν3.

17 Από το 1895, τότε που ο Χέρμαν Γκίνκελ δημοσίευσε το διάσημο έργο του για τη δημιουργία και το χάος στον αρχέγονο και τον έσχατο χρόνο4, έχουν γίνει πολλές αλλαγές στην ιστορία των θρησκειών και τα σχετικά πεδία της εθνολογίας, της ανθρωπολογίας και της ψυχολογίας. Ωστόσο, η σύλληψή του αρχέγονου και του έσχατου χρόνου ως των δύο πόλων της ίδιας ιστορίας, υποστηρίχθηκε από δύο σημαντικές μελέτες, όπως το Νόημα στην Ιστορία, του Καρλ Λέβιθ5 και Ο μύθος της αιώνιας επιστροφής, του Μίρτσεα Ελιάντε. Το αίνιγμα του χρόνου είναι εν μέρει το αίνιγμα της έναρξης, γιατί εκεί βρίσκεται η βάση του παρελθόντος. Η έναρξη είναι το παρελθόν. Ωστόσο, καθημερινά γίνεται μια νέα έναρξη μέσα στην περιοδική κίνηση της ημέρας. Βάσει τη σύλληψης του Γκίνγκελ το σύνολο όλων αυτών των επαναλαμβανόμενων ενάρξεων το αποκαλούμε χρόνο. Ζούμε στο χρόνο και καθημερινά βιώνουμε τη νέα έναρξη σε κάθε έργο που αναλαμβάνουμε να εκπληρώσουμε. Εκείνο που λείπει κατά την άποψή του είναι το γεγονός ότι η ανθρωπότητα δεν κατανοεί τη μαγεία της νέας έναρξης, δηλαδή την αέναη μετάβαση από το παρελθόν στο παρόν.

18 Τι είναι, λοιπόν, ο χρόνος; Αν δε με ρωτά κανείς, γνωρίζω
Τι είναι, λοιπόν, ο χρόνος; Αν δε με ρωτά κανείς, γνωρίζω. Αν, όμως,, θέλω να το εξηγήσω σε κάποιον που με ρωτά, δε γνωρίζω. Αλλά σε κάθε περίπτωση τολμώ να πω πως τούτο γνωρίζω Αν τίποτε δεν τελείωνε, δε θα υπήρχε παρελθόν. Αν τίποτε δεν πλησίαζε, δε θα υπήρχε μέλλον. Αν τίποτε δεν υπήρχε, δε θα υπήρχε και παρόν. Όμως, πώς είναι δυνατόν να υπάρχει το παρελθόν και το μέλλον, αφού τo παρελθόν πέρασε και το μέλλον δεν έχει έρθει ακόμη; Από την άλλη, αν το παρόν ήταν πάντα παρόν και δεν κυλούσε, το παρελθόν δε θα ήταν χρόνος αλλά αιωνιότητα Αλλά, αν ήταν το παρόν μόνο χρόνος, γιατί κυλά στο παρελθόν, πώς μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει; Υπάρχει, μόνον γιατί κάποια στιγμή θα πάψει να υπάρχει. To μόνο, λοιπόν, που μπορούμε να βεβαιώσουμε είναι ότι ο χρόνος οδηγεί στη μη-ύπαρξη. -Άγιος Αυγουστίνος6 Εδώ χρειάζεται να θυμηθούμε τον περίφημο διαχωρισμό του Ανρί Μπεργκσόν ανάμεσα στον χωροχρόνο και τον καθαρό χρόνο7. Ο χωροχρόνος είναι ο χρόνος των ρολογιών μας, μια υβριδική έννοια που προκύπτει από την εισβολή της ιδέας του χώρου στην επικράτεια της καθαρής συνείδησης. Πρόκειται για την εμπειρία του χρόνου, έτσι όπως την οργανώνει ο άνθρωπος στο χώρο, ως ακολουθία χρονικών μονάδων. Στην πραγματικότητα αυτές οι χρονικές μονάδες δεν υπάρχουν, γιατί ο χρόνος είναι μια μελωδία, ένα ποτάμι. Η ιδιαιτερότητά του έγκειται στο γεγονός ότι κυλά μέσα από τα χέρια μας σαν νερό, είναι αψηλάφητος, όπως το έθεσε ο άγιος Αυγουστίνος. Δεν υπάρχει σταθερό παρόν. Είτε είναι ήδη παρελθόν ή είναι ακόμη μέλλον. Όταν λέμε ότι είναι δέκα και μισή δεν είναι πια δέκα και μισή. Ένα ισχυρό ρεύμα μεταφέρει την ανθρωπότητα στο ποτάμι του χρόνου. Ο άνθρωπος είναι προσωρινός, φευγαλέος, καθώς δεν μπορεί να αδράξει σταθερά ένα σημείο και να αντισταθεί στο ρεύμα. Ο άνθρωπος των δέκα και μισή δεν είναι ίδιος με τον άνθρωπο των έντεκα. Στην πραγματικότητα είμαστε ο χρόνος.

19 Παρόλα αυτά έχουμε το παρελθόν μας και κάνουμε σχέδια για το μέλλον μας. Εδώ υπεισέρχεται η ιδέα του «ταυτόχρονου», όπως το έθεσε ο Καρλ Χάιμ. Τη στιγμή που βιώνουμε ένα ψήγμα του χρόνου, υπάρχει μια σχέση «ταυτόχρονου», σε σχέση με τις άλλες διαδοχικές χρονικές μονάδες. Οι νότες ενός μουσικού κομματιού δεν παίζονται μόνον ως διακεκριμένες νότες, αλλά και ως συγχορδίες, δηλαδή ταυτόχρονα.

20 ΧΡΟΝΟΣ Φυσικός Υπαρξιακός Αιώνιος
Η κοινή, συνήθης αντίληψη του χρόνου, είναι απαραίτητη για την προσαρμογή μας στο περιβάλλον, αλλά δεν ανταποκρίνεται στην αλήθεια. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι πίστευαν ότι ο χρόνος είναι «κυκλικός». Επηρεασμένοι από τις περιοδικές κινήσεις των ουρανίων σωμάτων, νόμιζαν ότι τα πάντα επαναλαμβάνονται αδιάκοπα. Ό,τι συμβαίνει σήμερα, έχει ήδη συμβεί άπειρες φορές στο παρελθόν και θα συμβεί με τον ίδιο τρόπο άπειρες φορές στο μέλλον. Αυτή την άποψη υιοθέτησε μετά από πολλούς αιώνες ο F. Nietzsche με την «θεωρία της αέναης επιστροφής». Για τον Πλάτωνα ο χρόνος είναι αντανάκλαση της αιωνιότητας. Το αμετάβλητο και τέλεια άχρονο, προβάλλεται στην κατώτερη διάσταση, στην οποία ανήκει ο υλικός κόσμος. Ο εγκόσμιος χρόνος νοείται ως «εικόνα κινητή της αιωνιότητας» (1). Ο υλικός κόσμος είναι εγκλωβισμένος στην ματαιότητα, χωρίς προοπτική λύτρωσης. Οι μυστικοί της Ανατολής αντιλαμβάνονται ότι «το παρελθόν, το μέλλον, ο φυσικός χώρος … δεν είναι τίποτε άλλο παρά ονόματα, έννοιες, λέξεις κοινές, πραγματικότητες καθαρά επιφανειακές» (2). Ο άνθρωπος μπορεί μέσα από μια ατομική πνευματική πορεία να σπάσει τον μάταιο κύκλο της «samsara» και να διεισδύσει στην ακύμαντη αιωνιότητα. Να ενωθεί με το Απόλυτο Ένα. Σύγχρονοι επιστήμονες με βάση τη θεωρία της σχετικότητας του Einstein καταλήγουν ότι οι «χωροχρονικές συντεταγμένες δεν έχουν ένα αντικειμενικό νόημα ως ανεξάρτητες φυσικές οντότητες… ο χώρος και ο χρόνος είναι μόνο στοιχεία μιας γλώσσας που χρησιμοποιείται από ένα παρατηρητή, για να περιγράψει το περιβάλλον του» (3). Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο χρόνος φανερώνεται στην ανθρώπινη συνειδητότητα σε τρείς διαστάσεις: α) φυσικός χρόνος, β) υπαρξιακός χρόνος, γ) αιωνιότητα.

21 Α) Ο φυσικός χρόνος γεννάται από τη σχέση του νου με το γίγνεσθαι
Α) Ο φυσικός χρόνος γεννάται από τη σχέση του νου με το γίγνεσθαι. Συνοδεύει πληκτικά το process των υλικών μετασχηματισμών. Είναι χρόνος ποσότητας, δράσης και προόδου. Μετριέται με την ροή των γεγονότων, την κίνηση, το ρολόι και τις ρυτίδες. Είναι χρόνος κενός, α-νόητος, επίπεδος και βασανιστικός. «Το πρωί ανθήσαι και παρέλθοι, το εσπέρας αποπέσοι, σκληρυνθείη και ξηρανθείη» (4). Β) Ο υπαρξιακός χρόνος. Σε ψυχολογικό επίπεδο, υπαρκτό είναι μόνο το παρόν. Το παρελθόν και το μέλλον, ενεργούν και υπάρχουν, μόνο μέσα από το παρόν. Ο Αγ. Αυγουστίνος αναφέρει «υπάρχουν τρεις χρόνοι: το παρόν των παρελθόντων, το παρόν των παρόντων και το παρόν των μελλόντων» (5). Σύμφωνα με τον Ε. Minkowski οι εμπειρίες του παρελθόντος προσδιορίζουν το μέλλον. Οι προσδοκίες και οι προβλέψεις που αφορούν στο μέλλον, βιώνονται ως παρελθόν. Ακόμη, στην ψυχοπαθολογία παρατηρούμε αλλοίωση της εμπειρίας της χρονικότητας(6). Ο υπαρξιακός χρόνος είναι ο χρόνος του βιώματος. Βιώνεται με τους χτύπους της καρδιάς. Είναι ο χρόνος του έρωτα, του θανάτου, του ονείρου, της ελπίδας και της οδύνης «ότι εξέλιπεν εν οδύνη η ζωή μου και τα έτη μου εν στεναγμοίς»(7). Γ) Αιωνιότητα: Ο χρόνος δεν είναι απλώς ροή γεγονότων ή ορίζοντας φανέρωσης εμπειριών. Έχει νόημα και προορισμό. «Είναι μια δημιουργική πορεία, κατά την οποία ό,τι δημιουργήθηκε από το μηδέν, με τη θέληση του Θεού, ανέρχεται προς την τελική ολοκλήρωσή του, τότε που ο σκοπός του Θεού θα εκπληρωθεί κατά την έσχατη ημέρα»(8). - Η γέννηση του Χριστού αλλάζει ριζικά την ιστορία. Ανακαινίζει και αναμορφώνει την έννοια του χρόνου. Η εκκλησία διαιωνίζει την παρουσία του Θεανθρώπου στον κόσμο. «Η ιστορική εκκλησία, συγκεκριμένη, καλώς καθοριζομένη εντός του χρόνου και του τόπου, συγκεντρώνει εν εαυτή την γην και τον ουρανόν … τους ζώντας και τους κεκοιμημένους… το κτιστόν και το άκτιστον» (9).

22 και τα Μυστήρια της Εκκλησίας
Η αγάπη, η ταπείνωση, η προσευχή και τα Μυστήρια της Εκκλησίας σπάζουν τα ενδοκοσμικά όρια του χρόνου και ανάγουν τον άνθρωπο στην διάσταση της αιωνιότητας. Προγευόμαστε ήδη την βασιλεία των ουρανών. Ιδού τα πάντα καινά! Βαθιά διαφάνεια φωτοφόρος ντύνει την γύμνια του σύμπαντος κόσμου. Φαεσφόρες λάμπουν στις καρδιές των δένδρων ροδοστάλες. Την ευωδία της καθαρότητας αχνίζει το ποτισμένο χώμα. Οι μέλινες κορυφές των βουνών λούζονται το βάθος του μαργαριταρένιου λευκού. Η ψαρινή βαρκούλα χορεύει στην ρευστή αγκαλιά των κυμάτων. Ιδού τα πάντα αβάσταχτα τέλεια! Πυκνή χάρις ξεχειλίζει το σύμπαν. Ολόκληρη η Δημιουργία αποκαλύπτει τα ολόφωτα ίχνη των σπλάχνων της. Παντού απλώνεται το μυστήριο, το απόκρυφο της Θείας Δόξας

23 Οι αρχαίοι σοφοί, προσπαθώντας να διεισδύσουν στο μυστήριο της ύπαρξης, προκάλεσαν τη γέννηση του μύθου. Ο μυθικός λόγος έδινε μια απάντηση στα θεμελιώδη ερωτήματα του ανθρώπου για την προέλευση του κόσμου, την αιτία του, τη ζωή και το νόημά της, το θάνατο και το μυστήριό του κλπ. Μέσα από αλληγορίες και μεταφορικές περιγραφές, ο μύθος έκρυβε αλήθειες που είχαν σχέση με την εξέλιξη της ψυχής και την πνευματική πρόοδο του ανθρώπου επί της γης, αλλά και αλήθειες για τον κόσμο και την πορεία του στο χρόνο. Τι είναι ο χρόνος; Όταν ρώτησαν τον Άγιο Αυγουστίνο τι έκανε ο Θεός προτού δημιουργήσει το σύμπαν, εκείνος υποστήριζε ότι: «Η έννοια του χρόνου δεν έχει νόημα πριν την αρχή του σύμπαντος. Ο χρόνος είναι μια ιδιότητα του σύμπαντος και συνεπώς, δεν υφίσταται χρόνος πριν από το σύμπαν». Ο Αριστοτέλης θεωρούσε τον χρόνο σαν μια συστατική έξη της κίνησης και τον τοποθετούσε μέσα στο σώμα του ουρανού, δηλαδή του ορατού σύμπαντος. Έλεγε ότι: «Σώμα δίχως κίνηση δεν υπάρχει, και επειδή έξω από τον ουρανό δεν υπάρχει σώμα, άρα δεν υπάρχει χρόνος έξω από αυτόν» Αν το σύμπαν άρχισε να υπάρχει από τη στιγμή της μεγάλης έκρηξης και μετά, μπορούμε ενδεχομένως να πούμε ότι ο χρόνος της μέτρησης των γεγονότων είχε μια αρχή, τουλάχιστον στο δικό μας ουρανό ή σύμπαν. Και ότι η εξάπλωση του σύμπαντος αποτελεί, κατά κάποιο τρόπο, το ξεδίπλωμα του χρόνου στον κόσμο μας. Αισθανόμαστε την ύπαρξή του μέσα από την ροή των γεγονότων και την κίνηση των ουρανίων σωμάτων, τα οποία σύμφωνα με τον Πλάτωνα (Τίμαιος) «φανερώνουν σε εμάς την κίνηση και το μέτρο του χρόνου».

24 Στις μυθικές παραδόσεις η ιστορία της πρώτης γέννησης του χρόνου παίρνει τη μορφή ενός προσωπικού μύθου, του μύθου του θεού Κρόνου – του Kranan των Ινδών. Οι λέξεις Κρόνος, Kranan ή Κράντωρ, δηλαδή κυρίαρχος, ηγεμών και δημιουργός έχουν ως κοινή ρίζα το καρ. Εξηγώντας το όνομα του Κρόνου ο Πλάτων (Κρατύλος) αναφέρεται στη ροή και την κίνηση: «Θαρρείς ότι τυχαία έδωσαν στον Κρόνο και τη Ρέα ονόματα ρευμάτων;» Παραπάνω στο ίδιο κείμενο όμως, θεωρεί ότι το όνομα Κρόνος προέρχεται από τη λέξη Κούρος, δηλαδή νέος αλλά και καθαρός και αμόλυντος. Παρουσιάζει έτσι, δύο όψεις του θεού Κρόνου. . Ο θεός Κρόνος του Ησίοδου, ως γιος του θεού Ουρανού, ανήκει στη δεύτερη θεοκρατική τάξη και εμφανίζεται ως προσωποποίηση της ροής του χρόνου, που καταβροχθίζει αυτά που προκάλεσε. Υπό αυτή την έννοια, είναι το «ρεύμα» της πρώτης ερμηνείας του Κρατύλου που αναφέρθηκε παραπάνω. Αρπάζοντας την εξουσία από τον πατέρα του, κυριαρχεί στην μορφή και στην ύλη και συνεπώς, γίνεται ο πατέρας κάθε περαιτέρω εξέλιξής της. Παρά την κατοπινή κυριαρχία του Διός – όταν αναπτύσσεται η συνείδηση στον κόσμο – ο θεός Κρόνος παραμένει πατέρας, κριτής και πανδαμάτωρ χρόνος. Αναφέρεται ως κριτής στα νησιά των Μακάρων από τον Ησίοδο και τον Πίνδαρο, και οι αρχαίοι Έλληνες αφιέρωναν πολλές γιορτές σ’ αυτόν, όχι μόνο για να τον τιμήσουν ως δημιουργό αλλά και για να τον εξευμενίσουν ως κριτή τους. Διότι μέσα στο χρόνο τον οποίο προσωποποιεί, όλα τα άδικα διορθώνονται και η σωτηρία εξασφαλίζεται γιατί εκείνος κρίνει και κυριαρχεί επί πάντων. Τίποτε δεν του ξεφεύγει και γι’ αυτό είναι πανούργος και αγκυλομύτης.

25 Οι Πυθαγόρειοι πίστευαν ότι ο Χρόνος ταυτίζεται με τη δεύτερη όψη της Παγκόσμιας Ψυχής, και τη δράση της στα πεδία της εκδήλωσης ως δημιουργικό πνεύμα. Όπως λέγουν, όταν η Παγκόσμια Ψυχή θέλησε να αποκτήσει κάποια δραστηριότητα, στράφηκε προς την κίνηση και τότε ξεπήδησε ο χρόνος που πρωτύτερα δεν ήταν φανερός. Η δραστηριότητα του χρόνου είναι εμφανής όσο διαρκεί η εκδήλωση των κόσμων, και σαν εξελικτικό πνεύμα που οργανώνει την ύλη, γίνεται έκδηλος σε καθετί υπαρκτό στη φύση. Αιώνιο, Αιώνας και Αιωνιότητα είναι έννοιες που απασχόλησαν πολύ την αρχαία σκέψη, τόσο ως προς τη φύση τους όσο και ως προς τη σχέση τους με το χρόνο ή τον θεό Κρόνο. «Εκείνο που περιέχει το χρόνο ολόκληρο και την απειρία, το απεριόριστο, είναι ο Αιώνας που πήρε το όνομά του από το ‘αεί είναι’, και είναι αθάνατος και θείος». Αιώνας και Αιωνιότητα λοιπόν, ανήκουν στη σφαίρα της «αϊδίου φύσεως», ενώ ο χρόνος όπως τον αντιλαμβανόμαστε με τη μέτρηση, ανήκει στη σφαίρα του γίγνεσθαι.

26 ΟΜΑΔΑ 2Η : ΧΡΟΝΟΜΕΤΡΗΤΕΣ * Το γίγνεσθαι της φύσης
Σε αντίθεση προς τις θεωρίες των προκατόχων του, του Παρμενίδη, του Ζήνωνα και του Δημόκριτου, οι οποίοι απέρριπταν την ιδέα της μεταβολής, της ανάπτυξης και του γίγνεσθαι μέσα στη φύση, ο Αριστοτέλης υποστήριξε ότι στον φυσικό κόσμο συντελείται μέσα στον χρόνο πραγματική μεταβολή ποιοτήτων, γένεσις και φθορά, ένα διαρκές γίγνεσθαι. Για τον Σταγειρίτη, δηλαδή, ο κόσμος έχει μια θεμελιώδη χρονική δομή, κάθε διαδικασία έχει εγγενή χρονικά μέρη και σχέσεις που αποτελούν ουσιαστικό στοιχείο της πραγματικότητάς της. Ως εκ τούτου, δεν μπορεί να γίνει πλήρως κατανοητή, αν δεν λάβουμε υπόψη μας τη χρονική της δομή. Ας δούμε όμως τα πράγματα με συντομία από την αρχή. Θα πρέπει κατ' αρχήν να τονίσουμε το γεγονός ότι η ιδέα της κίνησης βρίσκεται στην καρδιά της αριστοτελικής φυσικής φιλοσοφίας, εφόσον ο Σταγειρίτης ταυτίζει τα «φύσει» με τα «κινούμενα». Με άλλα λόγια, η κίνηση, με την έννοια της μεταβολής και του γίγνεσθαι, είναι αυτό το οποίο προσπαθεί να κατανοήσει με όρους της φύσης. Τι είδους όμως κίνηση είναι αυτή; Για να δώσουμε απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι ανάγκη να κατανοήσουμε πρώτα τον τρόπο που αντιλαμβάνεται την ύλη ο σταγειρίτης φιλόσοφος, και πιο συγκεκριμένα αυτό που αποκαλεί πρώτην ύλην.

27 Η αριστοτελική «πρώτη ύλη»
Ο Αριστοτέλης, ο οποίος, δεν πρέπει να ξεχνούμε, είναι ο πρώτος φιλόσοφος στην αρχαιότητα που μετέφερε τη συζήτηση για την ύλη σε ένα καθαρά φιλοσοφικό επίπεδο, δεν μπορούσε να μείνει ικανοποιημένος με μια ανάλυση της ύλης που θα περιοριζόταν στον χώρο της εμπειρίας. Προσπάθησε λοιπόν να βρει την πιο θεμελιώδη και βασική διάστασή της σε ένα βαθύτερο επίπεδο φυσικής πραγματικότητας, το οποίο θα προσέφερε το σταθερό υπόστρωμα όλων των μεταβολών που συντελούνται στον φυσικό κόσμο. Η πρώτη ύλη, λοιπόν, για τον Σταγειρίτη είναι το έσχατο υποκείμενον κάθε πράγματος και το σταθερό υπόστρωμα κάθε μεταβολής, ακόμη και της γενέσεως και της φθοράς. Η ίδια δεν γεννιέται ούτε πεθαίνει. Είναι ωστόσο το θεμελιώδες υλικό των ατομικών, καθ’ έκαστον ουσιών, χωρίς η ίδια να έχει χωριστή ύπαρξη. Τέλος, η ύλη καθεαυτή δεν είναι αντιληπτή με τις αισθήσεις και δεν έχει χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Είναι απολύτως «άμορφη» και στερείται κάθε προσδιορισμού. Είναι αυτό που απομένει όταν «απογυμνωθεί» από όλους τους προσδιορισμούς της. Επιπλέον, όπως παρατηρεί ο Αριστοτέλης, «η ύλη υπάρχει δυνάμει, διότι μπορεί ν' αποκτήσει τη μορφή. Αλλά όταν υπάρχει εν ενεργεία, τότε βρίσκεται στη μορφή». Εκείνο που έχει ιδιαίτερη σημασία εδώ είναι το γεγονός ότι ο Σταγειρίτης ταυτίζει την ύλην με την δύναμιν. Οπως φαίνεται να δηλώνει, η πρώτη ύλη είναι ταυτόσημη με το δυνάμει ον· αποτελεί, δηλαδή, θα μπορούσαμε να πούμε, μια δυνάμει πραγματικότητα (Μετ. 1045b 18-20). Με την έννοια αυτή η ύλη γίνεται η οντολογική βάση του δυναμικού μοντέλου της αριστοτελικής φιλοσοφίας της φύσης, εφόσον θεωρημένη ως δύναμις προσφέρει το σταθερό υπόστρωμα για όλες τις δυνατότητες που μπορούν να πραγματωθούν στο μέλλον. Στο σημείο αυτό αποκαλύπτεται η κρίσιμη σχέση που συνδέει την αριστοτελική ύλη με τη μορφή, τη δύναμη με την ενέργεια. H μετάβαση κάθε φορά από την εν δυνάμει στην εν ενεργεία κατάσταση αποτελεί μια πραγματική διαδικασία που συντελείται μέσα στη φύση και χαρακτηρίζεται από τον Σταγειρίτη ως κίνηση, με την έννοια της ποιοτικής μεταβολής, της γένεσης και της φθοράς. Στον ορισμό ακριβώς αυτόν είναι σαφής η εξαιρετικά πρωτότυπη αντιμετώπιση από τον Αριστοτέλη της κίνησης. H μετάβαση από τη δύναμη στην ενέργεια εκφράζει για τον Σταγειρίτη μια εσωτερική μορφή κίνησης, η οποία αποτελεί το ουσιώδες συστατικό του πραγματικού ρόλου που παίζει η ύλη στο αριστοτελικό μοντέλο του φυσικού κόσμου. H ύλη όχι μόνο δεν είναι μια έννοια κενή περιεχομένου, αλλά είναι η πηγή και η κινητήρια δύναμη του γίγνεσθαι της φύσης.

28 * H σύνδεση χρόνου και κίνησης
Η σύνδεση αυτή της εσωτερικής κίνησης και μεταβολής με την ύλη και τη φύση αποτελεί το κρίσιμο σημείο στο οποίο εισάγεται ο χρόνος για να συμπληρώσει το σκηνικό. Ο χρόνος, δηλαδή, συνδέεται από τον Αριστοτέλη με έναν τρόπο άμεσο και ουσιαστικό με την κίνηση. Ετσι, στα Φυσικά ο Σταγειρίτης παρατηρεί: «... φανερόν ότι ουκ έστιν άνευ κινήσεως και μεταβολής χρόνος» («είναι φανερό ότι δεν υπάρχει χρόνος χωρίς κίνηση και μεταβολή»). Αν όμως έχουν έτσι τα πράγματα, τότε τι μπορούμε να πούμε ότι είναι ο χρόνος; Η απάντηση του Σταγειρίτη, η οποία έχει συζητηθεί ιδιαίτερα από τους μελετητές του, είναι η εξής: «Τούτο γάρ εστι ο χρόνος, αριθμός κινήσεως κατά το πρότερον και ύστερον» («Διότι αυτό είναι ο χρόνος, η αρίθμηση της κίνησης σύμφωνα με το πριν και το μετά»). Πρόκειται για ένα εξαιρετικής σημασίας χωρίο, όπου εμφανίζεται ανάγλυφη η εσωτερική σχέση χρόνου και κίνησης. Ο χρόνος είναι αυτός ο εγγενής χαρακτήρας της κίνησης που επιτρέπει την αρίθμηση των διαδοχικών καταστάσεων, οι οποίες σημαδεύονται από μια σαφή διάκριση μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος. Μπορούμε έτσι να υποστηρίξουμε ότι ο Σταγειρίτης εγκαινιάζει εδώ τη θεωρητική θεμελίωση της ιδέας του βέλους του χρόνου και της ασυμμετρίας μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος, που συνδέονται με το νυν. «Το δε νύν εστι συνέχεια χρόνου, ώσπερ ελέχθη - συνέχει γαρ τον χρόνον τον παρελθόντα και εσόμενον...»). Ετσι, το αριστοτελικό μοντέλο της φύσης, το οποίο οικοδομείται με βάση τα στοιχεία που παρακολουθήσαμε ως εδώ, έχει ένα σαφή δυναμικό χαρακτήρα, που εκφράζεται με το διαρκές πέρασμα από την εν δυνάμει στην εν ενεργεία κατάσταση. Στο πλαίσιο αυτό και η ύλη, το υποκείμενον της μεταβολής, έχει έναν δυναμικό χαρακτήρα, διότι κλείνει μέσα της την κίνηση. Τέλος, η κίνηση είναι αλληλένδετη με τον χρόνο, ο οποίος πάντα κυλάει προς τα μπρος, από το παρελθόν προς το μέλλον, και είναι απόλυτα συνυφασμένος με το γίγνεσθαι του φυσικού κόσμου. Αυτό λοιπόν το βέλος του χρόνου, που πρώτος διατύπωσε με έναν τρόπο συστηματικό ο Αριστοτέλης, στηριγμένος στην απλή παρατήρηση της εμπειρίας, αλλά κυρίως στον φιλοσοφικό στοχασμό, έχει αποκτήσει ιδιαίτερη βαρύτητα μέσα από την πειραματική έρευνα του Ιλια Πριγκοζίν στον χώρο της θερμοδυναμικής, όπου υψηλά ασταθή δυναμικά συστήματα φαίνεται να εδραιώνουν την κίνηση του χρόνου προς μία κατεύθυνση και τη διάκριση μεταξύ παρελθόντος και μέλλοντος.

29 * Ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής
Θα προχωρήσουμε τώρα στην εξέταση της θεωρίας του Ιλια Πριγκοζίν για το βέλος του χρόνου. Για να γίνουν όμως κατανοητές οι έννοιες που αποτελούν τον βασικό κορμό της θεωρίας του, είναι χρήσιμο να δούμε πρώτα εν συντομία κάποιες βασικές έννοιες της θερμοδυναμικής. Θα πρέπει κατ' αρχήν να πούμε ότι η θερμοδυναμική μελετά τον μακροσκοπικό κόσμο της εμπειρίας. Είναι δηλαδή η επιστήμη που εξηγεί πώς δουλεύει η ατμομηχανή, πώς κρυώνει ο καφές στο φλιτζάνι, πώς αναπτύσσονται οι έμβιοι οργανισμοί κ.ο.κ. Σε όλα αυτά τα φαινόμενα η ροή του χρόνου γίνεται εμφανής στην τάση του συστήματος να περνάει από την τάξη προς την αταξία. Αν πάρουμε, για παράδειγμα, ένα φλιτζάνι καφέ και ρίξουμε μέσα γάλα, παρατηρούμε μια έντονη κινητικότητα καθώς τα μόρια του καφέ έχουν την τάση να αναμειγνύονται με τα μόρια του γάλακτος. Εκείνο που έχει ιδιαίτερη σημασία εδώ είναι ότι πρόκειται για μια διαδικασία η οποία δεν μπορεί ποτέ να γυρίσει προς τα πίσω. Ετσι, οι φυσικές διαδικασίες, όπου υπάρχει μια συνεχής απώλεια ενέργειας με τη μορφή θερμότητας, είναι μη αναστρέψιμες. Αυτή ακριβώς την ιδέα εκφράζει ο περίφημος δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής: Σύμφωνα με τον νόμο αυτόν, οποιαδήποτε φυσική διαδικασία συμβαίνει σε ένα απομονωμένο σύστημα θα πρέπει να συνοδεύεται από την αύξηση της εντροπίας. Η εξέλιξη ακριβώς αυτή, που δεν πάει ποτέ προς τα πίσω αλλά μόνο προς τα μπρος, αποτελεί μια σαφή ένδειξη του βέλους του χρόνου. Οταν τώρα η μοριακή εντροπία φθάσει στον μέγιστο βαθμό, όταν λ.χ. η κατανομή των μορίων στο φλιτζάνι με τον καφέ και το γάλα γίνει ομοιόμορφη, τότε λέμε ότι το μείγμα βρίσκεται στην κατάσταση της ισορροπίας. Εδώ χάνεται η δυνατότητα για περισσότερη ανάμειξη. Κάτι ανάλογο ισχύει και για ολόκληρο το Σύμπαν, το οποίο αποτελεί ένα απομονωμένο σύστημα. Ετσι, όταν η εντροπία του Σύμπαντος φθάσει στη μέγιστη τιμή, στην κατάσταση δηλαδή της θερμοδυναμικής ισορροπίας, θα επέλθει ο λεγόμενος θερμικός θάνατος. Ολα αυτά, θα πρέπει να θυμόμαστε, ισχύουν σύμφωνα με τον δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής και αφορούν συστήματα που βρίσκονται σε κατάσταση ισορροπίας.

30 * Από την αταξία στην τάξη
Χάρη στις έρευνες όμως του Ιλια Πριγκοζίν μπορούμε να πούμε ότι δεν είναι τα πράγματα πάντα έτσι, δεν είναι δηλαδή απαραίτητο πάντα στην πορεία ανάπτυξης των συστημάτων να συντελείται μια πορεία από την τάξη προς την αταξία: μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις, κατά τον Πριγκοζίν, το βέλος του χρόνου να είναι μια πηγή τάξης. Με άλλα λόγια, μέσα από την αταξία μπορεί να πηγάσει η τάξη με τη μορφή της αυτοοργάνωσης. Πώς όμως είναι δυνατόν να συμβεί κάτι τέτοιο; πώς μπορούν οι μη αναστρέψιμες διαδικασίες να προκαλέσουν την αυτοοργάνωση; Η απάντηση του Πριγκοζίν, που θα δούμε στη συνέχεια, φανερώνει - όπως ο ίδιος επισημαίνει - τον δεσμό που υπάρχει ανάμεσα στο βέλος του χρόνου και στη δυνατή ανάπτυξη των δομών. Αυτό, όπως διευκρινίζει, είναι κάτι που μπορεί να συμβεί με έναν τρόπο εντυπωσιακό στα συστήματα μακράν της ισορροπίας, όπου «το σύστημα αρχίζει να εξερευνά νέες δομές, νέα είδη χωροχρονικής οργάνωσης», που με ένα όνομα ονομάζονται δομές έκλυσης. Τέτοιες είναι αυτές που πραγματοποιούνται στις χημικές αντιδράσεις, οι οποίες όσο βρίσκονται σε κατάσταση ισορροπίας είναι γραμμικές. Οταν όμως ένα χημικό σύστημα, το οποίο προηγουμένως βρισκόταν σε κατάσταση ισορροπίας, φθάσει πέρα από ένα σημείο κρίσιμης απόστασης από την ισορροπία, εμφανίζεται το εξής εκπληκτικό φαινόμενο: μια διχαλωτή διακλάδωση κάνει την εμφάνισή της και τότε η χημική αντίδραση πρέπει να «κάνει μια επιλογή» ως προς τον δρόμο που θα ακολουθήσει. Δεν είναι δηλαδή δυνατόν εκ των προτέρων να γνωρίζουμε ή να προβλέψουμε ποιο από τα δύο μονοπάτια θα επιλέξει κάθε φορά. Στο σημείο ακριβώς αυτό το σύστημα αρχίζει να εμφανίζει νέες δομές, νέα είδη χωροχρονικής οργάνωσης. Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα διχαλωτής διακλάδωσης είναι αυτό που προκύπτει όταν θερμάνουμε ένα λεπτό στρώμα υγρού ανάμεσα σε δύο γυαλιά. Η θερμότητα μπορεί να προκαλέσει τη δημιουργία οργάνωσης με τη μορφή σχημάτων κερήθρας (εξάγωνα κουτάκια). Οσο μεγαλύτερη μάλιστα είναι η παροχή θερμότητας τόσο πιο εξωφρενική είναι η ταχύτητα των μορίων του υγρού που θερμαίνεται. Η θερμοκρασία στην οποία εμφανίζονται τα εξαγωνικά σχήματα είναι το σημείο διακλάδωσης. Εδώ το θερμοδυναμικό σύστημα μπορεί να επιλέξει τον δρόμο που θα ακολουθήσει. Οταν μάλιστα τα κλαδιά είναι περισσότερα από δύο, τότε προκύπτει μια πολύ απρόβλεπτη συμπεριφορά, γνωστή ως ντετερμινιστικό χάος. Εδώ ανοίγεται ένα εκθαμβωτικό φάσμα συμπεριφορών λόγω των αναρίθμητων δυνατών καταστάσεων. H συμπεριφορά αυτή περιγράφεται από τον «παράξενο ελκυστή», ο οποίος είναι κάτι σαν στόχος για το βέλος του χρόνου.

31 * H συνάντηση των στοχαστών
Με βάση λοιπόν τα ανωτέρω, στα θερμοδυναμικά συστήματα η εικόνα που παρουσιάζεται είναι η εξής: Σε καταστάσεις μακράν της ισορροπίας η ύλη μπορεί να συμπεριφερθεί με θαυμαστούς τρόπους, όπου εμφανίζονται περιπτώσεις αυτοοργάνωσης, αυθόρμητης ανάπτυξης συστημάτων και δομών· όλα αυτά συνοδεύονται από την εμφάνιση απείρων δυνατοτήτων και επιλογών, που καθιστούν μη προβλέψιμη τη μελλοντική εξέλιξη του συστήματος. Καταλύεται έτσι η έννοια του ντετερμινισμού της νευτώνειας φυσικής, το μέλλον αποκτά ένα χαρακτήρα δημιουργικής ελευθερίας, η ύλη εμφανίζει ένα δυναμικό χαρακτήρα και απαλλάσσεται από τους περιορισμούς της κλασικής αντίληψης της αδρανούς ύλης. Τέλος, εκείνο που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι στη δυναμική αυτή εικόνα του φυσικού κόσμου ο χρόνος αποβαίνει ένα εγγενές στοιχείο των διαδικασιών μέσα από τις οποίες ανοίγεται ένας άπειρος κόσμος δυνατοτήτων. Εδώ ακριβώς βρίσκεται το σημείο συνάντησης του φυσικού μοντέλου του Ιλια Πριγκοζίν με την αριστοτελική φυσική φιλοσοφία. Δεν θα ήταν δυνατόν, φυσικά, να υποστηρίξει κανείς μια ομοιότητα στις λεπτομέρειες ανάμεσα στις δύο θεωρίες. Το εκπληκτικό όμως στην περίπτωση αυτή είναι οι αναλογίες που διαπιστώνονται μέσα από την ανάλυση της δομής και των κατηγοριών, με βάση τις οποίες οι δύο στοχαστές επιχειρούν να διερευνήσουν την έννοια του χρόνου: Ο χρόνος είναι πραγματικός και είναι συνυφασμένος με το γίγνεσθαι του φυσικού κόσμου. Για να κατανοήσουμε λοιπόν τη φύση του χρόνου θα πρέπει να καταλάβουμε ότι δεν υπάρχει χρόνος χωρίς γίγνεσθαι, και ταυτόχρονα ότι χρόνος και γίγνεσθαι θεμελιώνονται πάνω σε έναν κόσμο άπειρων δυνατοτήτων, έναν κόσμο ανοιχτό στο μέλλον.

32 Ο χρόνος μπορεί να εκλαμβάνεται ως κυκλικός ή ως γραμμικός.
Κυκλικός είναι ο χρόνος που επαναλαμβάνεται,που γυρίζει κυκλικά:οι εποχές του χρόνου,η μέρα και η νύχτα,η σπορά και ο θερισμός,όλα γενξικά τα πράγματα που σχετίζονται με το ρολόι της φύσης,περιλαμβάνονται στον κυκλικό χρόνο.Έρχεται η ώρα που γίνονται,που συμβαίνουν και ξέρουμε ότι θα ξαναέρθει ο καιρός που θα ξανασυμβούν,σε συγκεκριμένη στιγμή.Εδώ έρχεται και το στοιχείο του προγραμματισμού.Οι περισσότερες δραστηριότητες της ζωής-όχι μόνο σε σχέση με την φύση,σχετίζονται με τον κυκλικό χρόνο:οι εξετάσεις στα σχολεία,το πρωτάθλημα,οι ολυμπιακοί αγώνες…Ο κυκλικός χρόνος είναι η βάση του πολιτισμού,ο πολιτισμός δημιουργείται μέσω της σταθερότητας του κυκλικού χρόνου.

33 Για να εδραιωθεί,όμως,χρειάζεται η εξελιξιμότητα του γραμμικού χρόνου
Για να εδραιωθεί,όμως,χρειάζεται η εξελιξιμότητα του γραμμικού χρόνου.Ο χρόνος που ξεκινά από ένα σημείο και προχωρά χωρίς να επιστρέφει πίσω,προσπαθώντας να φτάσει σε κάποιο στόχο.Ένα παράδειγμα γραμμικής αντιμετώπισης του χρόνουείναι,ίσως,η χριστιανική βιοθεωρία.Το προπατορικό αμάρτημα,η γέννηση,η βάπτιση,η πορεία της ζωής με στόχο την κάθαρση από τις αμαρτίες,ο θάνατος,η δικαίωση ή η τιμωρία μετά θάνατον και τέλος η Δευτέρα Παρουσία με την τελική κρίση.

34 Με την θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν αναθεωρήθηκε η σχέση του ανθρώπου με τον χρόνο.Ο χρόνος είναι υπαρκτός σε συνάρτηση με τον χώρο και μια νέα έννοια <<ο χωροχρόνος>> μπήκε στο λεξιλόγιο μας.Στην τέχνη,οι νέες αντιλήψεις εκφράστηκαν με τον κυβισμό.Ο Πικάσο προσπάθησε να ζωγραφίσει τα πράγματα όπως ήταν κατακερματισμένα μέσα στον χωροχρόνο.Με άλλα λόγια,ένα αντικείμενο πρέπει να περιγραφεί με όλες τι δυνατές όψεις του χωροχρόνου,για να αποδοθεί στην ολότητά του.Γι’ αυτό και ζωγράφιζε π.χ ένα πρόσωπο την ίδια στιγμή και προφίλ και ανφάς.Ο χρόνος συνδέθηκε με την μνήμη και την ρευστότητα,αντιμετωπίστηκε σαν <<αίσθηση>> περισσότερο σαν πραγματικότητα.Ο Νταλί,με τα πασίγνωστα <<μαλακά ρολόγια>>,ένα έργο όπου τα ρολόγια παρουσιάζονται ρευστά και έχει τίτλο << Η εμμονή της μνήμης>>,στήριξε εικαστικά την άποψη πως,ο χρόνος έχει παραληρηματική και σουρεαλιστική διάσταση.Δεν είναι δυνατόν να τον μετρήσουμε ούτε να τον υποτάξουμε,παρά μόνο να τον αισθανθούμε,έτσι όπως περνά από πάνω μας,με γεγονότα,αλλαγές,επαναλήψεις,μνήμες.

35 Οι αρχαίοι Έλληνες χρειαζόταν να προσθέτουν ένα μήνα κάθε τέσσερα χρόνια, κι αυτό γιατί ο μήνας τους χωριζόταν σε τρεις οκταήμερες εβδομάδες. Την καλύτερη προσέγγιση είχαν οι Αιγύπτιοι και οι Βαβυλώνιοι, καθώς έπρεπε να υπολογίσουν με ακρίβεια την εποχή που, τα ζωτικά γι’ αυτούς ποτάμια (Νείλος, Τίγρης και Ευφράτης) θα πλημμύριζαν. Οι Βαβυλώνιοι με το εξαδικό τους σύστημα (όσα νομίσματα μπορούσε να κλείσει η χούφτα ενός ανθρώπου) επηρέασαν και τους Κινέζους. Οι Μάγιας και οι Αζτέκοι υπολόγισαν με μεγάλη ακρίβεια το χρόνο, μελετώντας την κίνηση της Αφροδίτης και προσέθεταν και αυτοί, όπως και εμείς σήμερα, μια μέρα κάθε τέσσερα χρόνια.

36 Η αντίληψη πως ο χρόνος σαν απτή διάσταση δεν υπάρχει- είναι κάτι που έχει αρχίσει να απασχολεί την επιστημονική κοινότητα. Θεωρείται πως ο χρόνος είναι κάτι που το ανθρώπινο μυαλό επινοεί για να αντιμετωπίσει την βιολογική μεταβολή του περιβάλλοντος που ζει.(Οι αστρονόμοι πιστεύουν πως ο χρόνος γεννήθηκε την στιγμή που το BIG-BANG δημιούργησε το αρχέγονο σύμπαν). Γεγονός είναι πως η φύση μεταβάλλεται και είναι σαφώς υποκειμενική. Τι θέλω να πω με αυτό……… Πως ο άνθρωπος έχοντας την πλήρη αντίληψη του περιβάλλοντος χώρου που ζει πιστεύει σε έναν απόλυτο χρόνο.

37 Η θεωρία της σχετικότητας είναι αυτή που μάλλον δίνει απάντηση στο ερώτημα αν τελικά ο χρόνος είναι μονοσήμαντη και απόλυτη διάσταση σε σχέση με τον παρατηρητή. Ο κάθε παρατηρητής έχει το δικό του μέτρο χρόνου. Γι’ αυτό και πολλοί παρατηρητές δεν συμφωνούν για τους χρόνους των γεγονότων και τα χρονικά διαστήματα μεταξύ τους. Προσέξτε κάτι απλά βιολογικό…. Οι ηλικιωμένοι άνθρωποι έχουν εντελώς διαφορετική αντίληψη του χρόνου από τους εφήβους. Και αυτό συμβαίνει διότι εκφυλισμένα εγκεφαλικά κύτταρα προκαλούν λαθεμένη αντίληψη του χώρου και του χρόνου. Οι ηλικιωμένοι <<αισθάνονται>> τον χρόνο να κυλά πιο γρήγορα, ενώ ένα παιδί έχει χρονική αντίληψη περισσότερο διευρυμένη. Αυτό αποδεικνύει πως ο χρόνος είναι κάτι που γίνεται διαφορετικά αντιληπτός από άτομο σε άτομο και πλάθεται στην παρεγκεφαλίδα με υποκειμενικά κριτήρια.

38 ΧΡΟΝΟΣ Φυσικός Υπαρξιακός Αιώνιος
Η κοινή, συνήθης αντίληψη του χρόνου, είναι απαραίτητη για την προσαρμογή μας στο περιβάλλον, αλλά δεν ανταποκρίνεται στην αλήθεια. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι πίστευαν ότι ο χρόνος είναι «κυκλικός». Επηρεασμένοι από τις περιοδικές κινήσεις των ουρανίων σωμάτων, νόμιζαν ότι τα πάντα επαναλαμβάνονται αδιάκοπα. Ό,τι συμβαίνει σήμερα, έχει ήδη συμβεί άπειρες φορές στο παρελθόν και θα συμβεί με τον ίδιο τρόπο άπειρες φορές στο μέλλον. Αυτή την άποψη υιοθέτησε μετά από πολλούς αιώνες ο F. Nietzsche με την «θεωρία της αέναης επιστροφής». Για τον Πλάτωνα ο χρόνος είναι αντανάκλαση της αιωνιότητας. Το αμετάβλητο και τέλεια άχρονο, προβάλλεται στην κατώτερη διάσταση, στην οποία ανήκει ο υλικός κόσμος. Ο εγκόσμιος χρόνος νοείται ως «εικόνα κινητή της αιωνιότητας» (1). Ο υλικός κόσμος είναι εγκλωβισμένος στην ματαιότητα, χωρίς προοπτική λύτρωσης. Οι μυστικοί της Ανατολής αντιλαμβάνονται ότι «το παρελθόν, το μέλλον, ο φυσικός χώρος … δεν είναι τίποτε άλλο παρά ονόματα, έννοιες, λέξεις κοινές, πραγματικότητες καθαρά επιφανειακές» (2). Ο άνθρωπος μπορεί μέσα από μια ατομική πνευματική πορεία να σπάσει τον μάταιο κύκλο της «samsara» και να διεισδύσει στην ακύμαντη αιωνιότητα. Να ενωθεί με το Απόλυτο Ένα. Σύγχρονοι επιστήμονες με βάση τη θεωρία της σχετικότητας του Einstein καταλήγουν ότι οι «χωροχρονικές συντεταγμένες δεν έχουν ένα αντικειμενικό νόημα ως ανεξάρτητες φυσικές οντότητες… ο χώρος και ο χρόνος είναι μόνο στοιχεία μιας γλώσσας που χρησιμοποιείται από ένα παρατηρητή, για να περιγράψει το περιβάλλον του» (3). Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο χρόνος φανερώνεται στην ανθρώπινη συνειδητότητα σε τρείς διαστάσεις: α) φυσικός χρόνος, β) υπαρξιακός χρόνος, γ) αιωνιότητα.

39 Α) Ο φυσικός χρόνος γεννάται από τη σχέση του νου με το γίγνεσθαι
Α) Ο φυσικός χρόνος γεννάται από τη σχέση του νου με το γίγνεσθαι. Συνοδεύει πληκτικά το process των υλικών μετασχηματισμών. Είναι χρόνος ποσότητας, δράσης και προόδου. Μετριέται με την ροή των γεγονότων, την κίνηση, το ρολόι και τις ρυτίδες. Είναι χρόνος κενός, α-νόητος, επίπεδος και βασανιστικός. «Το πρωί ανθήσαι και παρέλθοι, το εσπέρας αποπέσοι, σκληρυνθείη και ξηρανθείη» (4). Β) Ο υπαρξιακός χρόνος. Σε ψυχολογικό επίπεδο, υπαρκτό είναι μόνο το παρόν. Το παρελθόν και το μέλλον, ενεργούν και υπάρχουν, μόνο μέσα από το παρόν. Ο Αγ. Αυγουστίνος αναφέρει «υπάρχουν τρεις χρόνοι: το παρόν των παρελθόντων, το παρόν των παρόντων και το παρόν των μελλόντων» (5). Σύμφωνα με τον Ε. Minkowski οι εμπειρίες του παρελθόντος προσδιορίζουν το μέλλον. Οι προσδοκίες και οι προβλέψεις που αφορούν στο μέλλον, βιώνονται ως παρελθόν. Ακόμη, στην ψυχοπαθολογία παρατηρούμε αλλοίωση της εμπειρίας της χρονικότητας(6). Ο υπαρξιακός χρόνος είναι ο χρόνος του βιώματος. Βιώνεται με τους χτύπους της καρδιάς. Είναι ο χρόνος του έρωτα, του θανάτου, του ονείρου, της ελπίδας και της οδύνης «ότι εξέλιπεν εν οδύνη η ζωή μου και τα έτη μου εν στεναγμοίς»(7). Γ) Αιωνιότητα: Ο χρόνος δεν είναι απλώς ροή γεγονότων ή ορίζοντας φανέρωσης εμπειριών. Έχει νόημα και προορισμό. «Είναι μια δημιουργική πορεία, κατά την οποία ό,τι δημιουργήθηκε από το μηδέν, με τη θέληση του Θεού, ανέρχεται προς την τελική ολοκλήρωσή του, τότε που ο σκοπός του Θεού θα εκπληρωθεί κατά την έσχατη ημέρα»(8). - Η γέννηση του Χριστού αλλάζει ριζικά την ιστορία. Ανακαινίζει και αναμορφώνει την έννοια του χρόνου. Η εκκλησία διαιωνίζει την παρουσία του Θεανθρώπου στον κόσμο. «Η ιστορική εκκλησία, συγκεκριμένη, καλώς καθοριζομένη εντός του χρόνου και του τόπου, συγκεντρώνει εν εαυτή την γην και τον ουρανόν … τους ζώντας και τους κεκοιμημένους… το κτιστόν και το άκτιστον» (9).

40 και τα Μυστήρια της Εκκλησίας
Η αγάπη, η ταπείνωση, η προσευχή και τα Μυστήρια της Εκκλησίας σπάζουν τα ενδοκοσμικά όρια του χρόνου και ανάγουν τον άνθρωπο στην διάσταση της αιωνιότητας. Προγευόμαστε ήδη την βασιλεία των ουρανών. Ιδού τα πάντα καινά! Βαθιά διαφάνεια φωτοφόρος ντύνει την γύμνια του σύμπαντος κόσμου. Φαεσφόρες λάμπουν στις καρδιές των δένδρων ροδοστάλες. Την ευωδία της καθαρότητας αχνίζει το ποτισμένο χώμα. Οι μέλινες κορυφές των βουνών λούζονται το βάθος του μαργαριταρένιου λευκού. Η ψαρινή βαρκούλα χορεύει στην ρευστή αγκαλιά των κυμάτων. Ιδού τα πάντα αβάσταχτα τέλεια! Πυκνή χάρις ξεχειλίζει το σύμπαν. Ολόκληρη η Δημιουργία αποκαλύπτει τα ολόφωτα ίχνη των σπλάχνων της. Παντού απλώνεται το μυστήριο, το απόκρυφο της Θείας Δόξας

41 Οι αρχαίοι σοφοί, προσπαθώντας να διεισδύσουν στο μυστήριο της ύπαρξης, προκάλεσαν τη γέννηση του μύθου. Ο μυθικός λόγος έδινε μια απάντηση στα θεμελιώδη ερωτήματα του ανθρώπου για την προέλευση του κόσμου, την αιτία του, τη ζωή και το νόημά της, το θάνατο και το μυστήριό του κλπ. Μέσα από αλληγορίες και μεταφορικές περιγραφές, ο μύθος έκρυβε αλήθειες που είχαν σχέση με την εξέλιξη της ψυχής και την πνευματική πρόοδο του ανθρώπου επί της γης, αλλά και αλήθειες για τον κόσμο και την πορεία του στο χρόνο. Τι είναι ο χρόνος; Όταν ρώτησαν τον Άγιο Αυγουστίνο τι έκανε ο Θεός προτού δημιουργήσει το σύμπαν, εκείνος υποστήριζε ότι: «Η έννοια του χρόνου δεν έχει νόημα πριν την αρχή του σύμπαντος. Ο χρόνος είναι μια ιδιότητα του σύμπαντος και συνεπώς, δεν υφίσταται χρόνος πριν από το σύμπαν». Ο Αριστοτέλης θεωρούσε τον χρόνο σαν μια συστατική έξη της κίνησης και τον τοποθετούσε μέσα στο σώμα του ουρανού, δηλαδή του ορατού σύμπαντος. Έλεγε ότι: «Σώμα δίχως κίνηση δεν υπάρχει, και επειδή έξω από τον ουρανό δεν υπάρχει σώμα, άρα δεν υπάρχει χρόνος έξω από αυτόν» Αν το σύμπαν άρχισε να υπάρχει από τη στιγμή της μεγάλης έκρηξης και μετά, μπορούμε ενδεχομένως να πούμε ότι ο χρόνος της μέτρησης των γεγονότων είχε μια αρχή, τουλάχιστον στο δικό μας ουρανό ή σύμπαν. Και ότι η εξάπλωση του σύμπαντος αποτελεί, κατά κάποιο τρόπο, το ξεδίπλωμα του χρόνου στον κόσμο μας. Αισθανόμαστε την ύπαρξή του μέσα από την ροή των γεγονότων και την κίνηση των ουρανίων σωμάτων, τα οποία σύμφωνα με τον Πλάτωνα (Τίμαιος) «φανερώνουν σε εμάς την κίνηση και το μέτρο του χρόνου».

42 Στις μυθικές παραδόσεις η ιστορία της πρώτης γέννησης του χρόνου παίρνει τη μορφή ενός προσωπικού μύθου, του μύθου του θεού Κρόνου – του Kranan των Ινδών. Οι λέξεις Κρόνος, Kranan ή Κράντωρ, δηλαδή κυρίαρχος, ηγεμών και δημιουργός έχουν ως κοινή ρίζα το καρ. Εξηγώντας το όνομα του Κρόνου ο Πλάτων (Κρατύλος) αναφέρεται στη ροή και την κίνηση: «Θαρρείς ότι τυχαία έδωσαν στον Κρόνο και τη Ρέα ονόματα ρευμάτων;» Παραπάνω στο ίδιο κείμενο όμως, θεωρεί ότι το όνομα Κρόνος προέρχεται από τη λέξη Κούρος, δηλαδή νέος αλλά και καθαρός και αμόλυντος. Παρουσιάζει έτσι, δύο όψεις του θεού Κρόνου. . Ο θεός Κρόνος του Ησίοδου, ως γιος του θεού Ουρανού, ανήκει στη δεύτερη θεοκρατική τάξη και εμφανίζεται ως προσωποποίηση της ροής του χρόνου, που καταβροχθίζει αυτά που προκάλεσε. Υπό αυτή την έννοια, είναι το «ρεύμα» της πρώτης ερμηνείας του Κρατύλου που αναφέρθηκε παραπάνω. Αρπάζοντας την εξουσία από τον πατέρα του, κυριαρχεί στην μορφή και στην ύλη και συνεπώς, γίνεται ο πατέρας κάθε περαιτέρω εξέλιξής της. Παρά την κατοπινή κυριαρχία του Διός – όταν αναπτύσσεται η συνείδηση στον κόσμο – ο θεός Κρόνος παραμένει πατέρας, κριτής και πανδαμάτωρ χρόνος. Αναφέρεται ως κριτής στα νησιά των Μακάρων από τον Ησίοδο και τον Πίνδαρο, και οι αρχαίοι Έλληνες αφιέρωναν πολλές γιορτές σ’ αυτόν, όχι μόνο για να τον τιμήσουν ως δημιουργό αλλά και για να τον εξευμενίσουν ως κριτή τους. Διότι μέσα στο χρόνο τον οποίο προσωποποιεί, όλα τα άδικα διορθώνονται και η σωτηρία εξασφαλίζεται γιατί εκείνος κρίνει και κυριαρχεί επί πάντων. Τίποτε δεν του ξεφεύγει και γι’ αυτό είναι πανούργος και αγκυλομύτης.

43 Οι Πυθαγόρειοι πίστευαν ότι ο Χρόνος ταυτίζεται με τη δεύτερη όψη της Παγκόσμιας Ψυχής, και τη δράση της στα πεδία της εκδήλωσης ως δημιουργικό πνεύμα. Όπως λέγουν, όταν η Παγκόσμια Ψυχή θέλησε να αποκτήσει κάποια δραστηριότητα, στράφηκε προς την κίνηση και τότε ξεπήδησε ο χρόνος που πρωτύτερα δεν ήταν φανερός. Η δραστηριότητα του χρόνου είναι εμφανής όσο διαρκεί η εκδήλωση των κόσμων, και σαν εξελικτικό πνεύμα που οργανώνει την ύλη, γίνεται έκδηλος σε καθετί υπαρκτό στη φύση. Αιώνιο, Αιώνας και Αιωνιότητα είναι έννοιες που απασχόλησαν πολύ την αρχαία σκέψη, τόσο ως προς τη φύση τους όσο και ως προς τη σχέση τους με το χρόνο ή τον θεό Κρόνο. «Εκείνο που περιέχει το χρόνο ολόκληρο και την απειρία, το απεριόριστο, είναι ο Αιώνας που πήρε το όνομά του από το ‘αεί είναι’, και είναι αθάνατος και θείος». Αιώνας και Αιωνιότητα λοιπόν, ανήκουν στη σφαίρα της «αϊδίου φύσεως», ενώ ο χρόνος όπως τον αντιλαμβανόμαστε με τη μέτρηση, ανήκει στη σφαίρα του γίγνεσθαι.

44 ΟΜΑΔΕΣ 3Η ΚΑΙ 4Η: OUT OF THE PAST –FEAR OF THE DARK ΧΡΟΝΟΣ
ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ; ΕΠΙΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟΥ ΜΥΑΛΟΥ;

45 Υπάρχει ή δεν υπάρχει χρόνος;
Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΩΣ Ο ΧΡΟΝΟΣ ΣΑΝ ΑΠΤΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ -ΕΙΝΑΙ ΚΑΤΙ ΠΟΥ ΕΧΕΙ ΑΡΧΙΣΕΙ ΝΑ ΑΠΑΣΧΟΛΕΙ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ. ΘΕΩΡΕΙΤΑΙ ΠΩΣ Ο ΧΡΟΝΟΣ ΕΙΝΑΙ ΚΑΤΙ ΠΟΥ ΤΟ ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ ΜΥΑΛΟ ΕΠΙΝΝΟΕΙ ΓΙΑ ΝΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΕΙ ΤΗΝ ΒΙΟΛΟΓΙΚΗ ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΠΟΥ ΖΕΙ (ΟΙ ΑΣΤΡΟΝΟΜΟΙ ΠΙΣΤΕΥΟΥΝ ΠΩΣ Ο ΧΡΟΝΟΣ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ ΤΗΝ ΣΤΙΓΜΗ ΠΟΥ ΤΟ BIG-BANG ΔΙΜΙΟΥΡΓΟΥΣΕ ΤΟ ΑΡΧΕΓΟΝΟ ΣΥΜΠΑΝ.) ΓΕΓΟΝΟΣ ΕΙΝΑΙ ΠΩΣ Η ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΜΕΤΑΒΑΛΕΤΑΙ ΚΑΙ ΕΙΝΑΙ ΣΑΦΩΣ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΗ. ΤΙ ΘΕΛΩ ΝΑ ΠΩ Μ ΑΥΤΟ ΠΩΣ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΧΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΛΗΡΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΧΩΡΟΥ ΠΟΥ ΖΕΙ ΠΙΣΤΕΥΕΙ Σ ΕΝΑΝ ΑΠΟΛΥΤΟ ΧΡΟΝΟ. ΠΙΣΤΕΥΕΙ ΠΩΣ Σ ΕΝΑ ΜΟΝΟΣΗΜΑΝΤΟ ΓΕΓΟΝΟΣ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΕΙ ΜΕ ΜΟΝΟΣΗΜΑΝΤΟ ΤΡΟΠΟ ΕΝΑ ΓΕΓΟΝΟΣ Ο ΧΡΟΝΟΣ ΤΟΥ ΓΕΓΟΝΟΤΟΣ. ΚΑΙ ΣΕ ΔΥΟ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΕΝΑΣ ΑΛΛΟΣ ....ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ. ΤΟ ΦΩΣ ΟΜΩΣ ΕΧΕΙ ΤΗΝ ΙΔΙΑ ΑΚΡΙΒΩΣ ΤΑΧΥΤΗΤΑ ΓΙΑ ΚΑΘΕ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΠΩΣ ΚΙΝΕΙΤΑΙ Ο ΚΑΘΕΝΑΣ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΕΙΝΑΙ ΑΥΤΗ ΠΟΥ ΜΑΛΛΟΝ ΔΙΝΕΙ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΑΝ ΤΕΛΙΚΑ Ο ΧΡΟΝΟΣ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΟΣΗΜΑΝΤΗ ΚΑΙ ΑΠΟΛΥΤΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗ Ο ΚΑΘΕ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ ΕΧΕΙ ΤΙ ΔΙΚΟ ΤΟΥ ΜΕΤΡΟ ΧΡΟΝΟΥ .ΓΙ ΑΥΤΟ ΚΑΙ ΠΟΛΛΟΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΕΣ ΔΕΝ ΣΥΜΦΩΝΟΥΝ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΤΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΔΙΑΣΤΗΜΑΤΑ ΜΕΤΑΞΥ ΤΟΥΣ. ΠΡΟΣΕΞΤΕ ΚΑΤΙ ΑΠΛΑ ΒΙΟΛΟΓΙΚΟ. ΟΙ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΕΧΟΥΝ ΤΕΛΕΙΩΣ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΦΗΒΟΥΣ ΚΙ ΑΥΤΟ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ ΔΙΟΤΙ ΕΚΦΥΛΙΣΜΕΝΑ ΕΓΓΕΦΑΛΙΚΑ ΚΥΤΤΑΡΑ ΠΡΟΚΑΛΟΥΝ ΛΑΘΕΜΕΝΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ.ΟΙ ΗΛΙΚΙΩΜΕΝΟΙ ¨ΑΙΣΘΑΝΟΝΤΑΙ ¨ΤΟΝ ΧΡΟΝΟ ΝΑ ΚΥΛΑ ΠΙΟ ΓΡΗΓΟΡΑ ,ΕΝΩ ΕΝΑ ΠΑΙΔΙ ΕΧΕΙ ΧΡΟΝΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΔΙΕΥΡΗΜΕΝΗ ΑΥΤΟ ΑΠΟΔΕΙΚΝΥΕΙ ΠΩΣ Ο ΧΡΟΝΟΣ ΕΙΝΑΙ ΚΑΤΙ ΠΟΥ ΓΙΝΕΤΑΙ ΔΙΦΟΡΕΤΙΚΑ ΑΝΤΙΛΗΠΤΟΣ ΑΠΟ ΑΤΟΜΟ ΣΕ ΑΤΟΜΟ ΚΑΙ ΠΛΑΘΕΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΑΡΕΓΓΕΦΑΛΙΔΑ ΜΕ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΙΚΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ .

46 Μία άποψη…… Η σχέση του χρόνου με εμάς είναι πολύ μικρή τόση μικρή όση η ύπαρξη μας σε σχέση με όλο το σύμπαν. Και αυτό το λέω γιατί η ζωή μας είναι το 1/ ενός δευτερόλεπτου του σύμπαντος όλου. Οπότε δεν γίνεται να γιορτάζουμε το 2000 και να λέμε ότι όλα που συμβαίνουν με τον δικό μας κόσμο είναι για μας ,γιατί για το σύμπαν είναι ένα τίποτα ο χρόνος μας .Τώρα υπάρχουν θεωρίες για ταξίδια στο χρόνο σύμφωνα με τον τύπο E=mc2 που λέει ότι όταν πλησιάζεις την ταχύτητα του φωτός μεταφέρεσαι στο χρόνο και το χορό .Λοιπόν αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα είναι το εξής .Όταν μια οντότητα φτάσει το φως τότε ενώνεται με την αντί-ύλη του και μεταφέρονται σε μια διάσταση που ο χρόνος σταματά. Γιατί όμως σταματά ;; Λοιπόν εδώ είναι η απάντηση η οποία είναι ότι πλέον το ίδιο το περιβάλλον δεν σε αναγνωρίζει σαν δικό του υλικό αλλά κάτι που δεν υπάρχει γιατί έχει μεγάλη ταχύτητα και δεν μπορεί να σε φθείρει άρα δεν υπάρχεις για αυτό. Επίσης όταν φτάνεις την ταχύτητα του φωτός εξαϋλώνεσαι και γίνεσαι διάσπαρτα μόρια και δεν μπορείς να φθαρείς από την ηλικία γιατί δεν έχεις ύλη (γι αυτό βλέπεις ότι δεν γερνούν όσοι πάνε στο χρόνο π.χ στις ταινίες) και ακόμη ότι δεν σε επηρεάζει η βαρύτητα ,τίποτα ,μόνο η μαύρες τρύπες. Η έννοια του χρόνου αντικατοπτρίζει την ακολουθία των γεγονότων. Στην εφαρμοσμένη ψυχολογία, χρόνος αντίδρασης είναι εκείνος που παρεμβάλλεται ανάμεσα σ' ένα ερέθισμα (για παράδειγμα οπτικό ή ακουστικό) και στην αντίδραση από το άτομο που εξετάζεται. Από φιλοσοφική άποψη, μπορούμε να διακρίνουμε τρεις βασικές αντιλήψεις του χρόνου: 1) ο χρόνος ως αντικειμενική τάξη, με την οποία μετριέται η κίνηση. 2) Ο χρόνος ως αντίληψη της ακολουθίας συνειδησιακών καταστάσεων, συνδεδεμένων μεταξύ τους, που περιέχονται στη μνήμη και τη φαντασία. Αυτή η υποκειμενική διάσταση του χρόνου, που επισημάνθηκε από τον Αυγουστίνο, ήταν παρούσα στη σκέψη του Μπεργκσόν. 3) Ο χρόνος ως δομή της πιθανότητας και του σχεδιασμού, που υπάρχει στην υπαρξιστική σκέψη. Η θεωρία που ταυτίζει το χρόνο με την τάξη της κίνησης είναι η πιο παλιά. Τη βρίσκουμε στην πυθαγορική και πλατωνική θεωρία και συναντούμε τον κλασσικό ορισμό της στον Αριστοτέλη: χρόνος είναι η σειρά της κίνησης σύμφωνα με το πριν και το μετά. Στη σημασία της διάταξης ως διαδοχής ομογενών γεγονότων, αυτή την ιδέα του χρόνου την πήρε η σύγχρονη επιστήμη, και ο Νιούτον την τοποθέτησε στη βάση της μηχανικής.

47 Ο χρόνος στα τραγούδια μας
Που πας του ονείρου ταξιδιώτη στερνή αγάπη μου και πρώτη από το χρόνο τον προδότη ποτέ δε γλίτωσε κανείς... ...διαπιστώνει ο Νίκος Γκάτσος στο τραγούδι του Γιώργου Χατζηνάσιου "Ο ταξιδιώτης του ονείρου".

48 Από τον « Χειμωνιάτικο ήλιο » του Μάνου Χατζιδάκι
Χρόνε νυχτοπούλι παγερό κόβεις με μαχαίρι τον καιρό γρήγορα πετάς πίσω δεν κοιτάς τον απάνω κόσμο το μεγάλο. Χρόνε παραμύθι λαμπερό σμίγεις τη φωτιά με το νερό γρήγορα περνάς πίσω δε γυρνάς πίκρες μας κερνάς και τίποτ' άλλο...

49 Από την Λίνα Νικολακοπούλου
Έρωτά μου τώρα πληγωμένε μου αητέ στάχυα είμαστε στου χρόνου τ' αλώνια... Α ρε χρόνε αλήτη που ανθρώπους κι αγάπες σκορπάς... Ο χρόνος είναι κυνηγός που με ουράνιο τόξο ό,τι πετάξει απ' την ψυχή ανθρώπου γέλιο ή προσευχή το κυνηγάει για να βγει στο φως για της ζωής τη δόξα...

50 Ντοστογιέφσκι: «Δαιμονισμένοι» ( απόσπασμα διαλόγου )
Ντοστογιέφσκι: «Δαιμονισμένοι» ( απόσπασμα διαλόγου ) Σταυρόγκιν: Στην Αποκάλυψη ο άγγελος ορκίζεται ότι δεν θα υπάρχει πλέον χρόνος. Κυρίλοβ: Το ξέρω! Πολύ σωστά λέγεται εκεί με σαφήνεια και ακρίβεια! Όταν φτάσει ολόκληρος ο άνθρωπος στην ευτυχία, τότε δεν θα υπάρχει πια χρόνος, γιατί δεν θα χρειάζεται κανείς τίποτα. Πολύ σωστή σκέψη. Σταυρόγκιν: Πού θα τον κρύψουνε λοιπόν; Κυρίλοβ: Πουθενά! Ο χρόνος δεν είναι αντικείμενο, μα ιδέα! Θα σβήσει στο μυαλό...

51 Από τον Φοίβο Δεληβοριά
Μα είν' αλήθεια πως ο χρόνος ό,τι παίρνει το παίρνει για πάντα... Γιατί ο χρόνος δεν υπάρχει γιατί ο χρόνος είσ' εσύ και οι άλλοι

52 Μια συνολική εκτίμηση για τον χρόνο
Η μυστηριώδης και ασύλληπτη, για τον ανθρώπινο νου, οντότητα, που λέγεται "χρόνος", άρχισε μαζί με τον πριν 15 περίπου δισ. Γήινα χρόνια, με την Μεγάλη Εκρηξη (Big Bang). Ο χρόνος δεν ορίζεται εύκολα. Διέπει ολόκληρη την ανθρώπινη εμπειρία και κάθε όψη του κόσμου. Στα λεξικά περιγράφεται σαν "διάρκεια, συνεχιζόμενη ύπαρξη ή εξέλιξη που θεωρείται ότι επηρεάζει πρόσωπα και πράγματα". Ονομάστηκε "κήρυξ της αλήθειας" και "πάντων ιατρός". Κατά τον Θαλή: "Σοφώτατον χρόνος. Ανευρίσκει γαρ πάντα". Στον ορατό κόσμο της ύλης ο ενήλικας άνθρωπος -σε αντίθεση με το αχρονικό ζώο- χρειάζεται την αίσθηση του χρόνου για να συγκεκριμενοποιήσει το περιβάλλον του και να ιεραρχήσει τα γεγονότα στη σκέψη του. Καθώς ο χρόνος δεν αφήνει τα πράγματα να γίνουν όλα μονομιάς, λειτουργεί σαν ασφαλιστική δικλείδα, που αποτρέπει τη συνειδησιακή και διανοητική κατάρρευσή μας. Συγκεντρώνουμε στο υποσυνείδητο εμπειρίες και τις κάνουμε πράξεις στο μέλλον. Ακριβώς επειδή δεν μπορούμε να δούμε το μέλλον, η ζωή είναι δυνατή. Η έννοια του χρόνου είναι πλάνη, γιατί σε διάφορα επίπεδα συνείδησης (φυσικό, συγκινησιακό-αστρικό) ισχύουν άλλες μορφές χώρου και χρόνου και άλλοι νόμοι και ρυθμοί. Ο Αγιος Αυγουστίνος λέει: "Όταν με ρωτάς τι είναι ο χρόνος, δεν ξέρω. Όταν δεν με ρωτάς, ξέρω." Ο Αναξαγόρας εξήγησε ότι, ο χρόνος συνοδεύει τον χώρο μέσα στη συνεχή αλλαγή των πραγμάτων, των κραδασμών και των σκέψεων. Ο Αδάμ και η Εύα ζούσαν στον παράδεισο της αχρονικότητας, χωρίς να ντρέπονται για τη γύμνια τους. Ξαφνικά, πριν 5000 χρόνια, ο άνθρωπος υπέστη μια ρωγμή στη συνείδησή του: απέκτησε επίγνωση του χρόνου και μπορούσε πια να αντιληφθεί τη θνητότητά του. Δημιουργήθηκε μέσα του το Εγώ-Εαυτός και το άγχος του θανάτου γλύστρησε στη συνείδησή του. Ο όφις σύρθηκε στην Εδέμ. Με την αποπομπή, ο άνθρωπος ταξιδεύει στο χρόνο. Τα παιδιά του θα γεννιούνται κι αυτά έχοντας μέσα τους το εγώ και το άγχος του θανάτου.

53 Ο Πυθαγόρας δίδασκε ότι οι θάλασσες δημιουργήθηκαν βαθμιαία, λέγοντας ότι τις δημιούργησαν τα δάκρυα του Κρόνου, που συμβόλιζε τον κοσμικό χρόνο. Στην ελληνική μυθολογία ο Χρόνος έχει φτερούγες στην πλάτη, αφού δεν σταματά ποτέ την κίνησή του. Ο Αριστοτέλης και οι Στωικοί τον θεωρούν κατεξοχήν κυκλικό, τονίζοντας την περιοδικότητα και την επανεμφάνιση των φαινομένων. Αντίθετα, η πλατωνική θέση είναι ότι το ανώτερο, το θεϊκό, είναι απαγκιστρωμένο από τον χρόνο. Η κυκλική κίνηση στον αρχαϊκό κόσμο απεικονίζεται κυρίως στους μύθους για τη σελήνη. Το φεγγάρι "γεμίζει" και μετά χάνεται για τρεις μέρες. "Την Τρίτη ημέρα ανασταίνεται", για να επαναλάβει τον κύκλο. Στα αρχαία ρωμαϊκά νομίσματα η παραδοσιακή αντίληψη για τον χρόνο παριστάνεται από τα δύο πρόσωπα του "πατρός του χρόνου" θεού Ιανού, συγγενή του Ερμή: παρελθόν, μέλλον. Το παρόν είναι ακαθόριστο. Τι είναι παρόν; Ηταν θεός κάθε αρχής ή έναρξης (μέρας, μήνα, έτους), λεγόταν Matutinus Junonius (Ιανουάριος), ετιμάτο δε την πρώτη ημέρα του πρώτου μήνα. Στις αγροτικές κοινωνίες η μελέτη του χρόνου με τη μορφή της αστρονομίας υπήρξε ταυτόχρονα η πρώτη επιστήμη. Η ενασχόλιση του ανθρώπου για τον χρόνο είναι υπεύθυνη για μεγαλιθικά μνημεία όπως το Stonehenge, με τα οποία μετρώνται τα ηλιοστάσια και οι ισημερίες. οι Αζτέκοι πίστευαν ότι ο ήλιος έπρεπε να τρέφεται με το αίμα μιας παλλόμενης καρδιάς, αλλιώς θα εξαφανιζόταν. Την αστρονομική γνώση, τα μυστικά του προσανατολισμού και το ημερολόγιο κατείχαν τότε οι ιερείς-μάγοι, μαζί φυσικά με την εξουσία. Δεν είναι, λοιπόν, παράξενο ότι, οι τρεις άνθρωποι που οδηγήθηκαν στη Βηθλεέμ από το άστρο, θεωρούνταν σοφοί. Το πεπερασμένο του χρόνου συμβολίζεται συχνά με την κλεψύδρα: η λέξη παράγεται από το "κλέπτω το ύδωρ", γιατί οι πρώτες αιγυπτιακές (και όχι ελληνικές) κλεψύδρες λειτουργούσαν με νερό που έσταζε με κάποιο ρυθμό. Στα αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά δικαστήρια δίνονται κλεψύδρες, δηλαδή χρόνος ομιλίας (μία κλεψύδρα = 20 λεπτά). Στον αριθμό 12 δόθηκε από παλιά ιερή σημασία: εκτός από τον ζωδιακό κύκλο θυμηθείτε τα δωδεκάθεα των Χαλδαίων, Ετρούσκων, Ελλήνων, τους δώδεκα άθλους του Ηρακλή και αργότερα τους δώδεκα μαθητές του Ιησού. O χριστιανισμός θέσπισε τη γέννηση του Χριστού σαν γεγονός νομοτελειακό, στο οποίο θεμελιώνει τη χρονολόγηση των μετέπειτα γεγονότων (σωτήριον έτος – anno domini). Η μεσαιωνική αντίληψη για την αλλαγή είναι εσχατολογικά απαισιόδοξη (επερχόμενο τέλος του κόσμου, κλπ.). Στα τέλη του 18ου αιώνα η αλλαγή και ο χρόνος μέσα από τον Διαφωτισμό αποκτούν μια αισιόδοξη προοπτική για το αύριο του κάθε ανθρώπου. Ο σκοταδισμός, η μοιρολατρεία και η δεισιδαιμονία του Μεσαίωνα υποχωρούν: οι άνθρωποι ερευνούν, τολμούν να ελπίζουν σε ένα καλύτερο "αύριο". Με το λυκαυγές της Επιστήμης ο χρόνος δουλεύει πλέον για το καλό του ανθρώπου, είναι η ευκαιρία και η προοπτική του για ελευθερία σκέψης, συνείδησης και έκφρασης. Βαθμιαία κυριαρχεί η γραμμική αντίληψη του χρόνου: όλα πάνε μπροστά.

54 Στη Φυσική όμως, δεν υπάρχει θέμα φοράς
Στη Φυσική όμως, δεν υπάρχει θέμα φοράς. Αναβιώνει εδώ η πλατωνική σκέψη του στατικού χρόνου. Το βέλος του χρόνου (παρελθόν-μέλλον) είναι μια ανθρώπινη επινόηση (η πλάνη που λέγαμε), απαραίτητη μόνο για να εξηγήσει τη διαδικασία της βιολογικής μας γήρανσης. Το μέλλον είναι η πορεία από τις σπάνιες και αυστηρά ιεραρχημένες καταστάσεις τάξης, προς πιθανότερες καταστάσεις αταξίας που προτιμά η φύση: η κατάσταση περισσότερης αποδιοργάνωσης και μεγαλύτερης εντροπίας (α-ταξίας), που τελικά οδηγεί στον θερμικό θάνατο. Η θεωρία αυτή προτείνεται από τον μεγάλο φυσικό Boltzmann και συναντά μεγάλες αντιδράσεις . Στις αρχές του αιώνα μας, η Σχετικότητα του Einstein χτίζει έναν νέο κόσμο, του "χωροχρόνου". Ο χρόνος είναι σχετικός και σε διαφορετικά μέρη του σύμπαντος, τρέχει με διαφορετικούς ρυθμούς, καθώς επηρεάζεται από την βαρύτητα. Όταν ταξιδεύεις πολύ γρήγορα, ο χρόνος επιβραδύνεται: γερνάς πιο αργά. Αν ταξιδεύαμε πιο γρήγορα από το φως, θα βλέπαμε πράγματα που συνέβησαν στον παρελθόν. Σήμερα, όταν κοιτάμε από το τηλεσκόπιο έναν μακρινό γαλαξία, τον βλέπουμε όπως ήταν στο παρελθόν, στον "βαθύ" χρόνο. Στην αχρονική μοναστική κοινωνία (π.χ. Αγιον Ορος) συναντάμε τον τρισδιάστατο χρόνο: το παρελθόν είναι πίστη στην παράδοση και στο δόγμα, το παρόν είναι αγάπη και έλλειψη φιλοδοξίας και το μέλλον είναι ελπίδα για ένωση με τον Θεό και σωτηρία.