ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ENΩΣΗ

Παρουσίαση με θέμα: "ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ENΩΣΗ"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΪΟΝΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ENΩΣΗ
Κώστας Δ. Βαϊνανίδης Δικηγόρος LL.B., B.Sc., LL.M. (UCL) Δικηγορικό Γραφείο Παναγόπουλος Βαϊνανίδης Σχοινά Οικονόμου

2 Τι εννοούμε όταν αναφερόμαστε σε «παράλληλο εμπόριο φαρμακευτικών προϊόντων» ;
Τη μεταπώληση από μία επιχείρηση ενός φαρμακευτικού προϊόντος που αγόρασε νόμιμα σε ένα κράτος μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προς μία άλλη επιχείρηση που εδρεύει σε ένα άλλο κράτος μέλος, χωρίς τη συναίνεση των αδειούχων κυκλοφορίας του προϊόντος ή των δικαιούχων του σήματος που φέρει ή των δικαιούχων του διπλώματος ευρεσιτεχνίας με το οποίο προστατεύεται το φαρμακευτικό προϊόν.

3 Πώς αντιμετωπίζεται η παραπάνω δραστηριότητα στην Ευρωπαϊκή Ένωση;
Ο κανόνας είναι ότι: Ο δικαιούχος των δικαιωμάτων πνευματικής ή βιομηχανικής ιδιοκτησίας που θέτει με τη θέλησή του σε κυκλοφορία ένα φάρμακο σε μία χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν μπορεί να περιορίσει – επικαλούμενος αυτά τα δικαιώματά του - την ελεύθερη μεταπώλησή του στις λοιπές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης Ισχύει δηλαδή: Αρχή της ανάλωσης των δικαιωμάτων με την πρώτη εθελούσια πώληση του προϊόντος μέσα στην Ε.Ε.

4 Το Δικαστήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (Δ.Ε.Κ.)
έχει εφαρμόσει πολύ συχνά τον παραπάνω κανόνα σε φαρμακευτικά προϊόντα έτσι ώστε να έχουμε ικανοποιητικές κατευθύνσεις στις υποθέσεις που παρεμποδίζονται οι παράλληλες εισαγωγές εξαιτίας της επίκλησης δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας, όπως ενδεικτικά στις αποφάσεις: Hoffman-La Roche vs. Centrafarm (C-102/77) Merck -v- Stephar (C-187/80). Pharmon –v- Hoechst (C-19/84) Merck -v- Primecrown (C-267/95 και 268/95) Bristol-Myers Squib etc.-v- Paranova (C-427/93, C-429/93,C-436) Pharmacia & Upjohn vs. Paranova (C-379/97) Bayer vs. Paranova (C-436/93) Boehringer Ingelheim vs. Dowelhurst (C-143/00) Rhone-Poulenc Rover (C-94/98) Ferring (C-172/00) Merck, Sharp and Dohme vs. Paranova (C-443/99) Aventis Pharma vs. Kohlpharma (C-433/00) Paranova Oy (C-113/01)

5 και πολύ πρόσφατα … Το Δ.Ε.Κ. με την από 27 Απριλίου 2007 απόφασή του
στην υπόθεση: Boehringer Ingelheim -v- Swingward Ltd. (C-348/04) επιβεβαίωσε αλλά και περαιτέρω διευκρίνισε κάτω από ποιες προϋποθέσεις μπορούν οι παράλληλοι εισαγωγείς να επέμβουν στην αρχική συσκευασία ενός φαρμακευτικού προϊόντος κατά την παράλληλη εισαγωγή.

6 Είχε αποφανθεί το Δ.Ε.Κ. παλαιότερα (Bristol-Myers Squibb) ότι προκειμένου να εξασφαλιστεί:
η ποιότητα (quality), η ασφάλεια (security) και η αποτελεσματικότητα (efficacy) του φαρμάκου ο παραγωγός μπορεί να εμποδίσει την ανασυσκευασία από τον παράλληλο εισαγωγέα εκτός εάν: Είναι αναγκαία (τεστ αναγκαιότητας). Δεν επηρεάζει την αρχική κατάσταση του φαρμάκου. Στη νέα συσκευασία αναφέρεται το όνομα και του εισαγωγέα και του παραγωγού. Η εμφάνιση και ποιότητα της νέας συσκευασίας δεν είναι κατώτερη της αρχικής. Ο εισαγωγέας έχει γνωστοποιήσει στον παραγωγό την πρόθεσή του να εισάγει το φάρμακο και είναι πρόθυμος να του δώσει δείγμα για έλεγχο εάν ζητηθεί.

7 με τη νέα απόφαση (Boehringer Ingelheim -v- Swingward Ltd. ) το Δ. Ε
Οι παραπάνω αρχές ισχύουν και όταν τίθενται αυτοκόλλητα (stickers) επάνω στην αρχική συσκευασία. Προκαλούν ζημία όχι μόνον τα ελαττώματα της συσκευασίας ή η ευτελής ποιότητα ή προχειρότητα κατασκευής των υλικών ανασυσκευασίας αλλά και οτιδήποτε άλλο θίγει τυχόν την φήμη του σήματος ή του παραγωγού. Επαφίεται στα Εθνικά Δικαστήρια να κρίνουν εάν η αφαίρεση του αρχικού σήματος (de-branding) ή και η παράλληλη τοποθέτηση του σήματος του εισαγωγέα (co-branding) προξενούν βλάβη στο αρχικό σήμα του παραγωγού. Παράλειψη του εισαγωγέα να γνωστοποιήσει την πρόθεσή του παράλληλης εισαγωγής, ή στη συνέχεια να δώσει στον παραγωγό δείγμα για έλεγχο, συνιστά παραβίαση σήματος. Το κύριο βάρος απόδειξης ότι συντρέχουν οι προϋποθέσεις επιτρεπτής ανασυσκευασίας φέρει ο εισαγωγέας.

8 Το Πρώτο Συμπέρασμα: Το παράλληλο εμπόριο μπορεί να εμποδιστεί
όταν συντρέχουν περιστατικά που θα μπορούσαν να επηρεάσουν την ασφάλεια, την ποιότητα ή την αποτελεσματικότητα του φαρμάκου ή να θίξουν την φήμη του σήματος αλλά και με βάση … άλλη νομολογία όταν α) ένα φάρμακο μπήκε στην αγορά χωρίς τη θέληση του παραγωγού (βλ. υπόθεση Pharmon -v- Hoechst, C-19/84), ή β) κάποιο προϊόν μπήκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση από μη Κοινοτική χώρα (βλ. υπόθεση Silhouette v. Hartlaouer, C-355/96).

9 Γιατί όμως τόσος θόρυβος ειδικά για το παράλληλο εμπόριο στα φάρμακα ;
Γιατί όμως τόσος θόρυβος ειδικά για το παράλληλο εμπόριο στα φάρμακα ; Οι λόγοι πολλοί, αλλά οι σημαντικότεροι είναι τρεις: Είναι … πολλά τα λεφτά ! Έντονα αντικρουόμενα συμφέροντα μεταξύ πολλών εμπλεκόμενων μερών. Πεδίο μάχης, ο κοινωνικά & πολιτικά ευαίσθητος χώρος της Υγείας.

10 Ποιοι είναι οι εμπλεκόμενοι;
Το Δημόσιο, δηλαδή, α) Υπηρεσίες και φορείς υγείας (ΕΟΦ) β) Ασφαλιστικά Ταμεία, γ) Νοσοκομεία, δ) Υπουργεία (στην περίπτωση της Ελλάδας 4 τουλάχιστον συναρμόδια). Οι φαρμακευτικές εταιρείες Οι φαρμακαποθήκες (χονδρέμποροι) Τα φαρμακεία Οι γιατροί Οι ασθενείς

11 Ποια είναι όμως η «καρδιά» του προβλήματος;
Η προσπάθεια αρκετών Κρατών Μελών της Ε.Ε. για την επιβολή ιδιαίτερα χαμηλών τιμών στα φάρμακα με στόχο: Τη συγκράτηση των δαπανών των Ταμείων Κοινωνικής Ασφάλισης και την άσκηση κοινωνικής πολιτικής μέσω της εξασφάλισης φαρμακευτικής περίθαλψης σε λογικές τιμές για όλες τις κοινωνικές ομάδες.

12 με τη θέληση των εταιρειών,
που … σε συνδυασμό με τις έντονα διαφορετικές προσεγγίσεις των Κρατών Μελών της Ε.Ε. σε σημαντικά θέματα που αφορούν στην Υγεία, την εμμονή της Επιτροπής της Ε.Ε. να θεωρεί το παράλληλο εμπόριο ως μέσο εξισορρόπησης των τιμών και ενοποίησης της Ευρωπαϊκής αγοράς των φαρμάκων και … το γεγονός ότι η πρώτη πώληση των φαρμάκων σε μία φθηνή αγορά γίνεται μεν, με τη θέληση των εταιρειών, χωρίς όμως αυτές να είναι διατεθειμένες να ναρκοθετήσουν τις πωλήσεις τους σε όλη την υπόλοιπη Ευρώπη.

13 στον τρόπο εφαρμογής στα φάρμακα
έχουν οδηγήσει αφενός στην όξυνση των αντιπαραθέσεων μεταξύ των εμπλεκόμενων όσον αφορά στον τρόπο εφαρμογής στα φάρμακα των κανόνων για την ελεύθερη διακίνηση των εμπορευμάτων (άρθρα Συν) & τον ελεύθερο ανταγωνισμό (άρθρα Συν).

14 αφετέρου δε, στη εμφάνιση τριών ακόμη μεγάλων προβλημάτων
με κοινό παρονομαστή τις παράλληλες εισαγωγές, που απαιτούν λύσεις: Το Πρώτο είναι η ανάγκη προστασίας συνολικά της ευρωπαϊκής φαρμακευτικής βιομηχανίας από τις ανεξέλεγκτες παράλληλες εισαγωγές. Το Δεύτερο είναι οι περιοδικά παρατηρούμενες ελλείψεις φαρμάκων στις φθηνές χώρες εξαγωγής. Το Τρίτο είναι ο υπαρκτός πλέον κίνδυνος της μη διάθεσης νέων καινοτόμων φαρμάκων στην αγορά των φθηνών χωρών.

15 Ποια είναι τα κυριότερα επιχειρήματα της βιομηχανίας για τον περιορισμό του Παράλληλου Εμπορίου;
Συνεπάγεται κινδύνους ποιότητας & ασφάλειας. 2. Το ότι διαθέτουν με την ανοχή τους σε κάποια κράτη - μέλη της Ε.Ε. φάρμακα σε χαμηλές τιμές, δεν σημαίνει ότι αποδέχονται να υποστούν ζημίες πολλών εκατομμυρίων Ευρώ στις υπόλοιπες … 3. Συνεπάγεται αδυναμία προγραμματισμού παραγωγής και συνεχούς προμήθειας φαρμακείων. 4. Οδηγεί σε ελλείψεις φαρμάκων στις φθηνές χώρες εξαγωγής. 5. Στερεί τις βιομηχανίες από κίνητρα και πόρους για την παραγωγή καινοτόμων φαρμάκων, αφού μειώνουν τα κονδύλια για έρευνα και ανάπτυξη. 6. Τη διαφορά τιμών καρπούνται σχεδόν εξ ολοκλήρου οι παράλληλοι εξαγωγείς και όχι οι καταναλωτές. 7. Το παράλληλο εμπόριο δεν ελέγχεται ούτε συχνά ούτε αυστηρά.

16 Ποια είναι τα κυριότερα επιχειρήματα των χονδρεμπόρων υπέρ του Παράλληλου Εμπορίου;
Μειώνουν το κόστος της Κοινωνικής Ασφάλισης. Οδηγούν σε χαμηλότερες τιμές για τους καταναλωτές. Βελτιώνουν το εμπορικό ισοζύγιο των χωρών εξαγωγής. Ενισχύουν έμμεσα τον ανταγωνισμό στις τιμές. Το παράλληλο εμπόριο είναι νόμιμο στην Ε.Ε. (άρθρο 28 Συνθήκης) και σε όλη την Ελεύθερη Οικονομική Ζώνη. Το παράλληλο εμπόριο ρυθμίζεται όσον αφορά στις άδειες κυκλοφορίας και στις υποχρεώσεις των παράλληλων εμπόρων. Ενισχύουν την ασφάλεια, με τους επιπρόσθετους ελέγχους σε επίπεδο χονδρεμπορίου.

17 Και οι δίκες εδώ και τριάντα χρόνια … καλά κρατούν
Μέσα σε ένα τόσο έντονα αμφισβητούμενο νομικό περιβάλλον που διακρίνεται από επικίνδυνες ακροβασίες και test-cases δεν είναι καθόλου περίεργο που τα Δικαστήρια (Εθνικά και Ευρωπαϊκά - Πολιτικά και Διοικητικά) αλλά και οι Αρχές Ανταγωνισμού (Εθνικές και Κοινοτικές) καίτοι εκδίδουν πάνω από 30 χρόνια σημαντικές αποφάσεις δεν κατάφεραν ακόμη να ρίξουν άπλετο φως στο ακόμη ομιχλώδες παράλληλο εμπόριο των φαρμακευτικών προϊόντων !!!

18 Ας δούμε δύο - τις πιο σημαντικές ίσως - αποφάσεις των Ευρωπαϊκών Δικαστηρίων :
Η πρώτη απόφαση: Η απόφαση του Δ.Ε.Κ. στην υπόθεση της Bayer (υποθέσεις C-2/01 P και C-3/01 P), με την οποία κρίθηκε ότι η μονομερής επιβολή από την Bayer ποσοστώσεων στις παραδόσεις φαρμάκων σε παράλληλους εξαγωγείς, προκειμένου να περιορίσει τις εξαγωγές από Ισπανία και Γαλλία προς το Ηνωμένο Βασίλειο, δεν συνιστούσε συμφωνία μεταξύ επιχειρήσεων και επομένως δεν απαγορευόταν.

19 Και η δεύτερη απόφαση: Του Πρωτοδικείου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (εκδόθηκε το Σεπτέμβριο του 2006) και αφορά στη GSK. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είχε εκδώσει το 2001 απόφαση με την οποία έκρινε ότι: α) η GSK θα παραβίαζε το άρθρο 81(1) της Συνθήκης εάν διέθετε φάρμακα στους Ισπανούς χονδρεμπόρους σε χαμηλές τιμές, που ήλεγχε και όριζε το Ισπανικό δημόσιο, όταν τα φάρμακα επρόκειτο να καταναλωθούν μέσα στην Ισπανία και υπήγοντο στο τοπικό σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, και τους χρέωνε υψηλότερες τιμές όταν επρόκειτο τα ίδια φάρμακα να εξαχθούν στις άλλες χώρες της Ε.Ε. β) Δεν συνέτρεχαν υπέρ της GSK οι προϋποθέσεις εφαρμογής του άρθρου 81(3) που προβλέπει εξαίρεση εάν συντρέχουν τα αντισταθμιστικά πλεονεκτήματα που προβλέπει η ισχύουσα νομοθεσία.

20 Το Πρωτοδικείο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων:
ακύρωσε εν μέρει απόφαση της Επιτροπής, κρίνοντας ότι η συμπεριφορά της GSK δεν είχε ως στόχο τον περιορισμό του ανταγωνισμού. Καίτοι διαπίστωσε ότι το σύστημα της διπλής χρέωσης (dual pricing) ανάλογα με τον τελικό προορισμό των φαρμάκων ήταν περιοριστικό του ανταγωνισμού, έκρινε ότι η Επιτροπή δεν είχε εξετάσει επαρκώς εάν στη συγκεκριμένη περίπτωση εφαρμοζόταν το άρθρο 81(3). Ιδιαίτερα σημαντική είναι η διαπίστωση του Πρωτοδικείου των Ε.Κ. ότι ο τομέας των φαρμάκων έχει σημαντικές ιδιαιτερότητες που θα πρέπει να ληφθούν υπόψιν, αφού αντίθετα με άλλους οικονομικούς κλάδους οι τιμές των φαρμάκων που υπόκεινται στα κρατικά ταμεία κοινωνικής ασφάλισης δεν ορίζονται από την προσφορά και τη ζήτηση αλλά από τα κράτη μέλη και συνεπώς δεν τεκμαίρεται ότι το παράλληλο εμπόριο θα μπορούσε να έχει ως αποτέλεσμα τη μείωση των τιμών προς όφελος των καταναλωτών. * Η Επιτροπή, η GSK και ένας παράλληλος εισαγωγέας εφεσίβαλαν την απόφαση.

21 Η εισήγηση του Γενικού Εισαγγελέα Jacobs της 28-10-2004 στην υπόθεση Cyfait (C-53/03)
Αν και δεν ευτυχήσαμε να δούμε την απάντηση του Δ.Ε.Κ. στα προδικαστικά ερωτήματα της Ελληνικής Επιτροπής Ανταγωνισμού … είχαμε την εισήγηση του Γενικού Εισαγγελέα Jacobs που πρότεινε στο Δ.Ε.Κ. να απαντήσει με τρόπο που θα δικαίωνε τις θέσεις των βιομηχανιών φαρμάκων. ------ Το σημαντικότερο από όσα ανέφερε είναι η θέση ότι: «Μία φαρμακευτική εταιρεία που διατηρεί δεσπόζουσα θέση, δεν καταχράται αναγκαία τη θέση αυτή με το να αρνηθεί να ικανοποιήσει πλήρως τις παραγγελίες που λαμβάνει από φαρμακέμπορους, απλά και μόνον εξαιτίας του γεγονότος ότι επιθυμεί να περιορίσει το παράλληλο εμπόριο».

22 και δύο ακόμη αποφάσεις του ΕΦΕΤΕΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ:
Ιδιαίτερα σημαντικές είναι και δύο αποφάσεις του Εφετείου Αθηνών ( 2005) που δικαίωσαν τη φαρμακοβιομηχανία SERVIER Ε.Π.Ε. στη διαφορά της με δύο παράλληλους εξαγωγείς. Η SERVIER E.Π.Ε. περιόρισε τις ποσότητες που διέθετε σε χονδρεμπόρους από ελκυστικά σε εξαγωγή φάρμακα ανάλογα με τις ποσοστιαία αναλογία τους στις πωλήσεις της προς αυτούς σε μη ελκυστικά για εξαγωγή φάρμακα. Το Εφετείο έκρινε ότι: «Τούτο έκανε (η SERVIER E.Π.Ε.) όχι για να περιορίσει … τον ανταγωνισμό αλλά για να προασπίσει τα οικονομικά της συμφέροντα, τα οποία σφετερίζονταν διάφοροι φαρμακέμποροι, με τη μέθοδο της «επανεξαγωγής» και να εξασφαλίσει την κάλυψη των επιτόπιων αναγκών, πράγμα που καθόλου δεν είναι αδικαιολόγητο …» Και μετά από όλα τα παραπάνω …

23 Το Δεύτερο συμπέρασμα:
Οι φαρμακευτικές εταιρείες φαίνεται λοιπόν πως μπορούν κατ’ αρχήν να εμποδίσουν νόμιμα το παράλληλο εμπόριο των φαρμάκων όχι μόνον με την επίκληση (υπό προϋποθέσεις) δικαιωμάτων πνευματικής & βιομηχανικής ιδιοκτησίας, αλλά επικαλούμενες και την ανάγκη προστασίας των ευλόγων επιχειρηματικών τους συμφερόντων από τις παράλληλες εξαγωγές προς χώρες που οι τιμές των φαρμάκων είναι υψηλότερες στο μέτρο τουλάχιστον που εξακολουθούν να επικρατούν οι σημερινές ιδιαιτερότητες στην ευρωπαϊκή αγορά των φαρμάκων

24 Άλλες … σημαντικές δικαστικές αποφάσεις που εκκρεμούν:
Έντεκα όμοιες μεταξύ τους υποθέσεις περιμένουν την απάντηση του Δ.Ε.Κ. σε προδικαστικά ερωτήματα που έθεσε το Εφετείο Αθηνών (υποθ. C /06). Αναμένονται αποφάσεις στις εφέσεις ενώπιον του Διοικητικού Εφετείου Αθηνών κατά της απόφασης 318/V/2006 της Ελληνικής Επιτροπής Ανταγωνισμού. Αναμένεται η απόφαση του Αρείου Πάγου στην υπόθεση της SERVIER Ε.Π.Ε (με εισήγηση υπέρ της SERVIER E.Π.Ε.).

25 τείνει να εγκαταλειφθεί.
H σύγχρονη τάση: Η κρατούσα κατά το παρελθόν άποψη ότι οι φαρμακευτικές εταιρείες δεν μπορούν νόμιμα να εμποδίσουν το παράλληλο εμπόριο των φαρμάκων, έστω και αν αυτό τους προξενεί τεράστιες ζημίες, τείνει να εγκαταλειφθεί. Οι αποφάσεις του Δικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Οι αποφάσεις κρατικών αρχών ανταγωνισμού που δικαιολογούν μέτρα άμυνας της φαρμακευτικής βιομηχανίας κατά των παράλληλων εισαγωγών, αλλά και … Η ανησυχία από τη διευκόλυνση του κινδύνου διείσδυσης πλαστών φαρμάκων στο κύκλωμα της διανομής λόγω ανασυσκευασίας, οδηγούν τις φαρμακευτικές εταιρείες σε αναπροσαρμογή των παραδοσιακών συστημάτων διανομής. Σε κράτη - μέλη της Ε.Ε., οι βιομηχανίες προχώρησαν ήδη σε μέτρα που προκάλεσαν ή αναμένεται να προκαλέσουν τις αντιδράσεις των χονδρεμπόρων. Το σύστημα διπλής χρέωσης (ανάλογα με τον τελικό προορισμό) και η επιβολή ποσοστώσεων είναι ένα μέρος από αυτά.

26 Τελευταίες εξελίξεις :
1. Η Διεύθυνση Ανταγωνισμού της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, δεν αναμένεται να αλλάξει θέσεις πριν από: α) την απόφαση του Δ.Ε.Κ. στην έφεσή της κατά την απόφασης του Πρωτοδικείου των Ε.Κ. στην υπόθεση της GSK για την διπλή χρέωση στην Ισπανία και, β) την απάντησή του Δ.Ε.Κ. στα προδικαστικά ερωτήματα του Εφετείου Αθηνών, πάλι στις υποθέσεις της GSK. 2. Όμως, η Διεύθυνση Βιομηχανίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, μελετά μέτρα για την ενίσχυση της έρευνας και της τεχνολογίας στην Ε.Ε. στον τομέα των φαρμάκων, αλλά και για την αποτροπή του κινδύνου κυκλοφορίας πλαστών φαρμάκων, και σε αυτά τα πλαίσια δηλώθηκε ότι προτίθεται να επανεξετάσει το παράλληλο εμπόριο των φαρμάκων. 3. Τέλος, μόλις πριν λίγες μέρες, το Ελληνικό Δημόσιο, με προφανή σκοπό τον περιορισμό του παράλληλου εμπορίου εισήγαγε διάταξη στο νομοσχέδιο για τις προμήθειες φαρμάκων, η οποία προβλέπει την απαγόρευση των πωλήσεων φαρμάκων μεταξύ Ελλήνων χονδρεμπόρων.

27 Τι περιμένουμε ; Oι αναμενόμενες αποφάσεις του Δ.Ε.Κ. στα προδικαστικά ερωτήματα του Εφετείου Αθηνών αναμένεται να δώσουν σημαντικές κατευθύνσεις στην νομική αντιμετώπιση του παράλληλου εμπορίου των φαρμάκων. Μέχρι τότε, η αβεβαιότητα θα συνεχιστεί, καθιστώντας έτσι ιδιαίτερα συναρπαστική τη μάχη για την επικράτηση των έντονα αντιτιθέμενων απόψεων όλων όσων εμπλέκονται στην διακοινοτική διακίνηση των φαρμάκων. Ας ελπίσουμε ότι από την έκβαση αυτής της μάχης ευνοημένος θα είναι ο τελικός καταναλωτής που ενδιαφέρεται για ποιοτικό, ασφαλές, αποτελεσματικό, εύκολα προσβάσιμο και λογικό στην τιμή φάρμακο, για φάρμακο καινοτόμο που θα του εξασφαλίσει βελτίωση ποιότητας ζωής. Κώστας Δ. Βαϊνανίδης Παναγόπουλος Βαϊνανίδης Σχοινά Οικονόμου