ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ & ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ Περιβαλλοντική Πολιτική στην Ε.Ε. ΜΑΘΗΜΑ 2.

Παρουσίαση με θέμα: "ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ & ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ Περιβαλλοντική Πολιτική στην Ε.Ε. ΜΑΘΗΜΑ 2."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ & ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ Περιβαλλοντική Πολιτική στην Ε.Ε. ΜΑΘΗΜΑ 2

2 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Περιβαλλοντική Πολιτική (4η περίοδος)  Η περίοδος που καλύπτεται από το 5ο Πρόγραμμα Δράσης για το Περιβάλλον με τίτλο «Στόχος η αειφορία». Ορόσημα της περιόδου αυτής είναι οι Συνδιασκέψεις Κορυφής του Cardiff, της Λισαβώνας και του Gothenburg

3 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η σαγήνη της αειφορίας (1992 –2001)  Στο πολιτικό πεδίο η περίοδος αυτή χαρακτηρίσθηκε από την προσπάθεια να αρθεί η αντίθεση ανάμεσα στην οικολογία και την οικονομία και την προσέγγιση των οικολογικών προβλημάτων με την βοήθεια μέτρων συμβατών με τους νόμους της αγοράς. Έχουμε την ενσωμάτωση του οικολογικού, οικονομικού και κοινωνικού προβληματισμού στην Περιβαλλοντική Πολιτική. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από δύο ισχυρές αντίρροπες τάσεις

4 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η σαγήνη της αειφορίας (1992 –2001)  Η πρώτη τάση αποσκοπεί στην ενδυνάμωση της Κοινοτικής περιβαλλοντικής πολιτικής με: Κατάργηση της αρχής της ομοφωνίας κατά τη λήψη αποφάσεων που αφορούν το περιβάλλον Αποδοχή της αρχής της προφύλαξης Αναγνώριση της ποικιλομορφίας των τοπικών συνθηκών Διαδικασία της συνεργασίας στη λήψη περιβαλλοντικών αποφάσεων Ενσωμάτωση της αρχής της επικουρικότητας

5 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η σαγήνη της αειφορίας (1992 –2001)  Η δεύτερη τάση ήταν η ενδυνάμωση της οικονομικής ολοκλήρωσης της Ευρωπαϊκής Κοινότητας με την Νομισματική Ένωση

6 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η σαγήνη της αειφορίας (1992 –2001)  Το 1992 ήταν το έτος της Συνθήκης του Maastricht με την οποία ιδρύθηκε η Ε.Ε. Διόρθωση αντίφασης ανάμεσα στους γενικότερους στόχους της Ε.Κ. και τους στόχους της προστασίας του περιβάλλοντος με την αναθεώρηση του άρθρου 2. Η «σταθερή και ισόρροπη μεγέθυνση» αντικαταστάθηκε με την φράση «αειφόρος και μη πληθωριστική μεγέθυνση με σεβασμό στο περιβάλλον»

7 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η σαγήνη της αειφορίας (1992 –2001)  Επιπλέον η συνθήκη του Maastricht ορίζει στο άρθρο 130, ότι την ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής πολιτικής σε όλες τις πολιτικές αποτελεί υποχρέωση της Ε.Ε.

8 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η σαγήνη της αειφορίας (1992 –2001)  Το 5ο Κοινοτικό Πρόγραμμα Δράσης για το Περιβάλλον (1993 – 2002) καθόρισε το περιεχόμενο και το χρονοδιάγραμμα της Κοινοτικής Περιβαλλοντικής Πολιτικής τη δεκαετία που ακολούθησε τη Συνθήκη του Maastricht  Μέσα για την επίτευξη της αειφορίας είναι η ενσωμάτωση των απαιτήσεων της περιβαλλοντικής πολιτικής σε άλλες πολιτικές και η ανάπτυξη της Κοινής Ευθυνής

9 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η σαγήνη της αειφορίας (1992 –2001)  Το Πρόγραμμα Δράσης για το περιβάλλον προτείνει ως μέτρα: Παραγωγή και διάδοση περιβαλλοντικών πληροφοριών Οικονομικά, χρηματοδοτικά και φορολογικά εργαλεία εκτός από νομοθετικά Την εφαρμογή «ο ρυπαίνων πληρώνει», με την χρέωση του πλήρους κόστους της δραστηριότητας Την επαγγελματική εκπαίδευση και κατάρτιση σε περιβαλλοντικά θέματα Την εφαρμογή και επιβολή της νομοθεσίας

10 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η σαγήνη της αειφορίας (1992 –2001)  Το Πρόγραμμα Δράσης για το περιβάλλον κινήθηκε σε πέντε τομείς προτεραιότητας: Βιομηχανία Μεταφορές Τουρισμός Γεωργία Ενέργεια

11 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η σαγήνη της αειφορίας (1992 –2001)  Το Πρόγραμμα Δράσης για το περιβάλλον προτάθηκαν μια δέσμη μέτρων και εργαλείων: Νομοθετικά μέσα Μέσα βασιζόμενα στους μηχανισμούς της αγοράς Οριζόντια και βοηθητικά μέσα Μηχανισμοί χρηματοδοτικής στήριξης

12 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η σαγήνη της αειφορίας (1992 –2001)  Το λευκό βιβλίο Delors (1994) βασίζεται σε μη βέλτιστη χρήση των δύο βασικότερων οικονομικών συντελεστών, δηλαδή της εργασίας και των φυσικών πόρων  Το κύριο μέσο για την επίτευξη του διπλού στόχου ήταν να «εσωτερικευθεί» το «εξωτερικό κόστος»  Η πολιτική αυτή απέτυχε διότι τα κράτη μέλη θεωρούσαν τη φορολογική πολιτική εσωτερική υπόθεση και γιατί η φορολογική μεταρρύθμιση θα αύξανε το κόστος και θα μείωνε την ανταγωνιστικότητα

13 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η σαγήνη της αειφορίας (1992 –2001)  Οι στόχοι της Περιβαλλοντικής πολιτικής έγιναν περισσότερο φιλόδοξοι και προσαρμοσμένοι στα πορίσματα της οικολογικής επιστήμης  Οι νομοθετικές ρυθμίσεις πέρασαν από τον καθορισμό ορίων στον καθορισμό γενικών ποιοτικών κριτηρίων  Ενισχύεται ο ρόλος των επιχειρήσεων, των μη κυβερνητικών οργανώσεων, των τοπικών κοινωνιών και άλλων έξω-θεσμικών παραγόντων στη λήψη αποφάσεων

14 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η σαγήνη της αειφορίας (1992 –2001)  Στη συνθήκη του Amsterdam (1997) ενσωματώθηκε η περιβαλλοντική παράμετρος στις κοινοτικές πολιτικές και δράσεις με στόχο την προώθηση της αειφορικής ανάπτυξης  Στη συνθήκη του Cardiff (1998) διατυπώθηκε η στρατηγική για την ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής πολιτικής σε όλες τις πολιτικές  Στη συνθήκη της Λισαβώνας (2000) τέθηκαν τα κριτήρια για την ανανέωση της οικονομικής πολιτικής και της πολιτικής για την κοινωνική συνοχή  Στη συνθήκη του Gothenburg (2001) τέθηκαν οι βάσεις μιας Στρατηγικής για την Αειφόρο Ανάπτυξη που εισάγει την περιβαλλοντική διάσταση της αειφορίας ως ισότιμη πλάι στην οικονομική και κοινωνική

15 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η σαγήνη της αειφορίας (1992 –2001)  Μια σημαντική οδηγία της περιόδου αυτής ήταν και η οδηγία για τα ενδιαιτήματα, δηλαδή ενός εκτεταμένου συνεκτικού δικτύου προστατευόμενων περιοχών (Natura 2000), στις οποίες θα επιτρέπονται οι ανθρώπινες δραστηριότητες, υπό τον όρο ότι δεν αντιβαίνουν στους στόχους προστασίας. Η οδηγία ορίζει ότι ένα σημαντικό μέρος της επικράτειας της Ε.Ε. περίπου 18% ως προστατευόμενες περιοχές

16 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η σαγήνη της αειφορίας (1992 –2001)  Μια σημαντική δεύτερη οδηγία της περιόδου αυτής ήταν και η οδηγία για τα νερά με άμεσο στόχο να σταματήσει η υποβάθμιση της ποιότητας των νερών. Η οδηγία προέβλεπε την ολοκληρωμένη διαχείριση του νερού, δηλαδή η ποιοτική και ποσοτική διαχείριση που λαμβάνει υπόψη τον κύκλο του νερού σε μια υδρολογική λεκάνη και προσπαθεί να εξισορροπήσει το σύνολο των χρήσεων και των απαιτήσεων σε ποιότητα και ποσότητα συμπεριλαμβανομένων και αυτών για τη διατήρηση των οικοσυστημάτων και του τοπίου

17 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Περιβαλλοντική Πολιτική (5η περίοδος)  Η περίοδος που καλύπτεται από το 6ο Πρόγραμμα Δράσης για το Περιβάλλον. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από μια έντονη προτίμηση στην χρήση οικονομικών εργαλείων και εθελοντικών συμφωνιών παράλληλα με τον εξορθολογισμό, τον περιορισμό και την μείωση της πολυπλοκότητας και του όγκου των νομοθετικών ρυθμίσεων

18 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η «νέα προσέγγιση» (2001- σήμερα)  Χαρακτηριστικά της νέας περιόδου είναι η περιστολή των νομοθετικών ρυθμίσεων και η υποκατάστασή τους από οικονομικά και εθελοντικά εργαλεία. Επίσης, υπήρχε απαίτηση για λιγότερο κράτος και περισσότερη αγορά και κοινωνική συμμετοχή. Σύμφωνα με τη νέα προσέγγιση, οι περιβαλλοντικές παρεμβάσεις λαμβάνονται με συμμετοχή των εμπλεκόμενων και του ενδιαφερόμενου κοινού «bottom – up»

19 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η «νέα προσέγγιση» (2001- σήμερα)  Όπου οι νομοθετικές ρυθμίσεις είναι αναγκαίες, θα επιλέγονται οδηγίες – πλαίσιο είτε κανονισμοί αντί των συμβατικών οδηγιών. Οι οδηγίες πλαίσιο δίνουν γενικές κατευθύνσεις και καθορίζουν γενικούς στόχους και χρονοδιαγράμματα και για να εφαρμοστούν πλήρως χρειάζονται ένα σύνολο θυγατρικών οδηγιών ή τεχνικών ρυθμίσεων. Η χρήση κανονισμών είναι κατάλληλη για τη διαχείριση ενός κινδύνου, όπως όταν απειλείτε άμεσα η δημόσια υγεία

20 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η «νέα προσέγγιση» (2001- σήμερα)  Την περίοδο αυτή δηλαδή αποφεύγει η Κοινότητα της άκαμπτες νομοθετικές ρυθμίσει και μεταθέτει το βάρος σε διαδικασίες όπως η «ανοικτή μέθοδος συνεργασίας» ή υβριδικές μεθόδους που συνδυάζουν τα νομοθετικά μέτρα με τις εθελοντικές συμφωνίες και την αυτορρύθμιση.

21 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η «νέα προσέγγιση» (2001- σήμερα)  Η ενσωμάτωση του περιβάλλοντος στην Κοινή Αγροτική Πολιτική έγινε με τη σταδιακή κατάργηση των επιδοτήσεων στην παραγωγή και η αντικατάστασή τους από άμεση στήριξη του εισοδήματος των αγροτών, το ύψος της οποίας θα εξαρτάται εν μέρει από την τήρηση των περιβαλλοντικών όρων και από την παροχή περιβαλλοντικών πληροφοριών, όπως η χρήση συμβατών μεθόδων καλλιέργειας και κτηνοτροφίας, η μείωση εισροών λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων, η βιολογική καταπολέμηση παρασίτων, κτλ.

22 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η «νέα προσέγγιση» (2001- σήμερα)  Η ενσωμάτωση του περιβάλλοντος στα Διαρθρωτικά Ταμεία και στο Ταμείο Συνοχής ώστε να χρηματοδοτούν και έργα που έχουν άμεσες και έμμεσες θετικές επιπτώσεις στο περιβάλλον, όπως έργα υποδομής για τον καθαρισμό λυμάτων, τις αποχετεύσεις, τη διαχείριση των αποβλήτων και την εφαρμογή καθαρών τεχνολογιών

23 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η «νέα προσέγγιση» (2001- σήμερα)  Το 6 ο Κοινοτικό Πρόγραμμα Δράσης για το Περιβάλλον είναι το πλαίσιο της Κοινοτικής Περιβαλλοντικής Πολιτικής για την περίοδο 2003- 2012. Εγκρίθηκε με τη βάση τη συναπόφαση της Επιτροπής, Συμβουλίου και Κοινοβουλίου. Περιλαμβάνει μόνο γενικές στρατηγικές κατευθύνσεις. Κεντρική φιλοσοφία είναι ότι η προστασία του περιβάλλοντος δεν έρχεται σε αντίθεση με την οικονομία.

24 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η «νέα προσέγγιση» (2001- σήμερα)  Το 6 ο Κοινοτικό Πρόγραμμα Δράσης έχει τις παρακάτω κατευθύνσεις: Εφαρμογή της ισχύουσας περιβαλλοντικής νομοθεσίας Ενσωμάτωση του περιβαλλοντικού προβληματισμού στις άλλες πολιτικές Στη χρήση οικονομικών κινήτρων Σε μέτρα επηρεασμού του χωροταξικού σχεδιασμού Σε δράσεις για την ενημέρωση, ευαισθητοποίηση και συμμετοχή των πολιτών στην διαμόρφωση της Κοινοτικής Περιβαλλοντικής Πολιτικής

25 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η «νέα προσέγγιση» (2001- σήμερα)  Θεματικές στρατηγικές του προγράμματος: Την προστασία των εδαφών από τη ρύπανση, τη διάβρωση, την υποβάθμιση και ερημοποίηση Την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος Τη βιώσιμη χρήση φυτοφαρμάκων με στόχο την ελαχιστοποίηση των κινδύνων και την υποκατάστασή τους με ασφαλέστερες ουσίες Την προστασία από την ρύπανση του αέρα, με στόχο την μείωση των υπερβάσεων των κρίσιμων ορίων

26 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Η «νέα προσέγγιση» (2001- σήμερα)  Θεματικές στρατηγικές του προγράμματος: Την αναβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος Την αειφορική χρήση των πόρων Την αποφυγή και ανακύκλωση των αποβλήτων

27 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Συμπέρασμα  Σε κάθε μια περίοδο της Κοινοτικής Περιβαλλοντικής Πολιτικής συγκρούονται δύο αντίπαλες τάσεις, η μία επιδιώκει να συνεχίσει και να εντείνει τις προσπάθειες προς την πεπατημένη και η άλλη αμφισβητεί την συμβατική σοφία και προσπαθεί να αλλάξει την κατεύθυνση. Η πρώτη τάση είναι η «συντηρητική» και η δεύτερη η «προοδευτική»

28 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Ζεύγη εννοιών που κυριάρχησαν  Προστασία περιβάλλοντος – ελευθερία αγοράς  Κοινοτική περιβαλλοντική πολιτική – εθνικές περιβαλλοντικές πολιτικές  Όρια εκπομπών – κριτήρια ποιότητας  Επικουρικότητα – εθνική κυριαρχία  Νομοθετική προσέγγιση – μη νομοθετική προσέγγιση  Συναπόφαση στα περιβαλλοντικά θέματα – δικαίωμα ομοφωνίας

29 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΤΗΝ Ε.Ε. Ζεύγη εννοιών που κυριάρχησαν  Ενσωμάτωση του περιβάλλοντος στην οικονομία – ενσωμάτωση της οικονομίας στο περιβάλλον  Διοικητική προσέγγιση (top – down) – Συμμετοχική προσέγγιση (bottom- up)

30 Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό. Οι όροι χρήσης των έργων τρίτων επεξηγούνται στη διαφάνεια «Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων». Τα έργα για τα οποία έχει ζητηθεί άδεια αναφέρονται στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/από-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.

31 Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων Δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, παρά μόνο εάν ζητηθεί εκ νέου άδεια από το δημιουργό. © διαθέσιμο με άδεια CC-BY διαθέσιμο με άδεια CC-BY-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου και η δημιουργία παραγώγων αυτού με απλή αναφορά του δημιουργού. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού, και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-ND Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η δημιουργία παραγώγων του έργου. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC- ND Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου και η δημιουργία παραγώγων του. διαθέσιμο με άδεια CC0 Public Domain διαθέσιμο ως κοινό κτήμα Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού. χωρίς σήμανσηΣυνήθως δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου.

32 Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει:  το Σημείωμα Αναφοράς  το Σημείωμα Αδειοδότησης  τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων  το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.

33 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Ιονίων Νήσων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.