ΤΟΜΕΑΣ ΧΗΜΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ LIFE CYCLE ASSESSMENT Ανάλυση Κύκλου Ζωής Α. ΖΟΥΜΠΟΥΛΗΣ Καθηγητής Χημικής & Περιβαλλοντικής Τεχνολογίας.

Παρουσίαση με θέμα: "ΤΟΜΕΑΣ ΧΗΜΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ LIFE CYCLE ASSESSMENT Ανάλυση Κύκλου Ζωής Α. ΖΟΥΜΠΟΥΛΗΣ Καθηγητής Χημικής & Περιβαλλοντικής Τεχνολογίας."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΤΟΜΕΑΣ ΧΗΜΙΚΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΧΗΜΕΙΑΣ LIFE CYCLE ASSESSMENT Ανάλυση Κύκλου Ζωής Α. ΖΟΥΜΠΟΥΛΗΣ Καθηγητής Χημικής & Περιβαλλοντικής Τεχνολογίας ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΧΗΜΕΙΑΣ

2 2 ΟΡΙΣΜΟΣ ΑΕΙΦΟΡΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ (SUSTAINABLE DEVELOPMENT ) Aειφόρος ανάπτυξη χαρακτηρίζεται η ανάπτυξη που καλύπτει τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να εκθέτει σε κίνδυνο τη δυνατότητα των επόμενων γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες. Επιτροπή Brundtland, 1987

3 3 Sustainable Technologies Sustainable Technologies NATUREPRODUCTION Ecological Balance Seed Energy Dead Material Energy Scrap Emissions Ecological Imbalance

4 4 The Design Objectives The Design Objectives TraditionalTime-to-Market Sustainable Development PP DEPC PP PCDE DS PP DS PCDE EP PP = Product PerformanceDS = Development Speed PC = Product CostEP = Environmental Performance DE = Development Expense

5 5 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΑ ΕΡΓΑΛΕΙΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ

6 6 Εργαλεία περιβαλλοντικής διαχείρισης   Clean design   Life Cycle Assessment   Industrial Ecology   Product Stewardship

7 7 The 12 Principles Green Chemistry Metrics (Yield (%), E-Factor, Atom Economy, Atom Efficiency, Effective Mass Yield, Carbon Efficiency. Reaction mass Efficiency and others) Life Cycle Assessment (LCA) New Clean Technologies Toxicology Multidisciplinarity

8 8 αναδρομή Ιστορική αναδρομή Τέλη ’60 - Αρχές ’70 Οι πρώτες μελέτες επικεντρώνονται σε ζητήματα όπως:   Κατανάλωση πρώτων υλών   Ενέργεια   Διάθεση αποβλήτων 1969   Η εταιρεία Coke Cola χρηματοδότησε μια μελέτη για τη σύγκριση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων που σχετίζονται με διάφορες συσκευασίες.

9 9 αναδρομή Ιστορική αναδρομή 1972   Ο Ian Βousted υπολόγισε τη συνολική ενέργεια που απαιτείται για την παραγωγή περιεκτών από διάφορα υλικά π.χ γυαλί,αλουμίνιο,πλαστικό. Αρχές ’90   Εκδηλώνεται πραγματικό ενδιαφέρον από ένα μεγάλο αριθμό βιομηχανιών, με επακόλουθο στην σύνοδο κορυφής το 1992 να διατυπωθούν πολλές απόψεις, σχετικά με το ότι η εκτίμηση του κύκλου ζωής είναι μια ιδιαίτερα υποσχόμενη μεθοδολογία για ένα μεγάλο αριθμό περιβαλλοντικών ζητημάτων.

10 10 The Product Life Cycle Product Design Material Production Manu- facturing UsageDisposal

11 11 EC W Pre- manufacturing Manufacturing Product delivery Product use End of Life EC W E W EC WW E RefurbishRemanufactureRecycle From ‘cradle’ to ‘grave’ Life Cycle Assessment for Chemical Products Life Cycle Assessment for Chemical Products

12 12 Πρώτες Ύλες Παραγωγή Προϊόντος Διανομή Προϊόντος Χρησιμοποίηση Προϊόντος Τέλος Ζωής Προϊόντος E Ε = Ενέργεια Υ = Αναλώσιμα υλικά Α = Απόβλητα Ε Ε Ε Ε Ε Υ Υ Υ Α Α Α Α Α Επαναχρησιμοποίηση ΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗΑΝΑΚΥΚΛΩΣΗ Παρέμβαση σε όλα τα στάδια ζωής των προϊόντων Αξιολόγηση Κύκλου Ζωής (LCA)

13 13 Κύκλος ζωής ενός προϊόντος Ο κύκλος ζωής ενός προϊόντος αναφέρεται στις κύριες δραστηριότητες που λαμβάνουν χώρα κατά την διάρκεια της ζωής του.

14 14 ΤΙ ΕΙΝΑΙ LCA (LIFE CYCLE ASSESSMENT); Η Εκτίμηση του Κύκλου Ζωής είναι ένα εργαλείο περιβαλλοντικής διαχείρησης και λήψης αποφάσεων των προϊόντων σε όλα τα στάδια του κύκλου ζωής τους. Αυτό επιτυγχάνεται με την εφαρμογή ενός συνόλου συστηματικών διεργασιών με σκοπό τη συλλογή και εξέταση: των στοιχείων εισόδου και εξόδου, των στοιχείων εισόδου και εξόδου, των ενεργειακών ισοζυγίων και ισοζυγίων μάζας, και των ενεργειακών ισοζυγίων και ισοζυγίων μάζας, και των περιβαλλοντικών επιπτώσεων των περιβαλλοντικών επιπτώσεων 1960

15 15 Ανάλυση Κύκλου Ζωής (Life-Cycle Assessment, LCA) Ως LCA ορίζεται η διαδικασία της αξιολόγησης του περιβαλλοντικού φορτίου που σχετίζεται με ένα προϊόν, μια διαδικασία ή δραστηριότητα, μέσω της ταυτοποίησης και ποσοτικοποίησης της ενέργειας και των υλικών που χρησιμοποιούνται και που απελευθερώνονται (σαν απόβλητα) στο περιβάλλον Αναγνώριση των σημείων του συστήματος όπου μπορούν να γίνουν βελτιώσεις Στόχος LCA

16 Σχηματικές παραστάσεις για τον Κύκλο Ζωής ενός προϊόντος. Στον Κύκλο Ζωής περιλαμβάνονται οι πρώτες ύλες, η βιομηχανική παραγωγή, οι μεταφορές, η συναρμολόγηση, η συσκευασία, η χρήση, η ανακύκλωση, η διάθεση ως απόβλητο και η επαναχρησιμοποίηση.

17 17 Σύστημα κύκλου ζωής προϊόντος

18 18 Σχηματική παράσταση των σταδίων ζωής ενός προϊόντος

19 19 ΣΧΗΜΑΤΙΚΗ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ LCA Grate to Grave

20 20 Η Ανάλυση του Κύκλου Ζωής προϊόντος όπως παρουσιάζεται συνοπτικά και σχηματικά σε επιστημονικά άρθρα.

21 21 Ορολογίες για μελέτες εκτίμησης περιβαλλοντικών επιπτώσεων και Ανάλυση Κύκλου Ζωής προϊόντων

22 22 Life Cycle Assessment Areas of application  Especially influential in product related decisions...  LC thinking helps to decide about - which products to manufacture; - the types of raw materials to be used; - the sources of energy to be used; - the type and amount of packaging; - design of the products; - management of the waste generated; - the content of the instructions/information given to the consumers; - the relevant Environmental Performance Indicators; - the marketing strategy. Where?

23 23 Reducing Environmental Footprint SuppliersManufacturersProducers RetailersConsumers Renewable Resources Greener Processes Safer Components Green Products Sustainable feedstocks to reduce environmental burden Clean, efficient manufacturing Monitor green credentials Increased consumer awareness Creating Green and Sustainable Supply Chains

24 24 Παράδειγμα ΑΚΖ ελαστικών αυτοκινήτου: Πρώτες ύλες (πετροχημικά καουτσούκ), παραγωγή, ενίσχυση με μεταλλικά σύρματα, χρήση, διάθεση (χωματερή), ανακύκλωση, ανάκτηση πρώτων υλών, ενέργεια από καύση

25 25 LCA for product improvement  Polyester blouse life-cycle energy requirements Production 18% Production 18% Use 82% Use 82% Disposal < 1% Disposal < 1%  Energy requirements of use stage could be reduced by more than 90% by switching to cold water wash and line dry, instead of warm water and drying in dryer.

26 26 Life Cycle Assessment Benefits Why? Move away from conventional thinking Better management of the supply chain Move away from conventional thinking Better management of the supply chain Helps the company to realise that there are impacts associated with a product other than those generated in-house. Helps the company to realise that there are impacts associated with a product other than those generated in-house.

27 27  Συμβάλει στη διαμόρφωση περιβαλλοντικών νόμων  Βοηθά τους κατασκευαστές να αναλύσουν τις διεργασίες τους και να βελτιώσουν τα προϊόντα τους  Διευκολύνει τους καταναλωτές παρέχοντας τους τις πληροφορίες που χρειάζονται όταν πρόκειται να επιλέξουν μεταξύ διαφορετικών προϊόντων Ανάλυση Κύκλου ζωής Ανάλυση Κύκλου ζωής (γιατί?)

28 28 Πλεονεκτήματα από την εφαρμογή της μεθόδου Βοηθά στην επιλογή του προϊόντος ή της διεργασίας με τις λιγότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις Καλύτερη επιλογή το προϊόν Β Λιγότερα στερεά απόβλητα Λιγότερες αέριες εκπομπές Προϊόν Α Προϊόν Β Παράδειγμα: Επιλογή μεταξύ εφαμίλλων προϊόντων. Περισσότερα στερεά απόβλητα Περισσότερες αέριες εκπομπές LCA

29 29 Πλεονεκτήματα από την εφαρμογή της μεθόδου Επιπλέον, εκτελώντας μια εκτίμηση του κύκλου ζωής:   Αναπτύσσεται μια σύνθετη αποτίμηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων ενός συγκεκριμένου προϊόντος.   Πραγματοποιείται ποσοτικός προσδιορισμός των εκροών και στα τρία «μέσα»: αέρας, νερό, έδαφος.   Προσδιορίζεται κάθε σημαντική μεταβολή των περιβαλλοντικών επιπτώσεων.   Αποτιμούνται οι επιπτώσεις στον άνθρωπο και στο περιβάλλον.

30 30 A sustainable product lifecycle Pre- manufacturing Manufacturing End of Life Product Use Product Delivery Renewable Resources only Renewable energy Zero inputs in use or renewable Energy only Reduce and localise supply chains All auxiliaries Recoverable And reusable All wastes must be recycled/reused or returned to the environment in a form that can be utilised

31 31

32 32 Σύγκριση μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων προϊόντων μέσω της καταγραφής του κύκλου ζωής και των παραμέτρων της μελέτης

33 33 Ανάλυση Κύκλου Ζωής προϊόντων (απλοποιημένη μήτρα καταγραφής σταδίων ΚΖ)

34 34 Life Cycle Assessment LCA Tool - Life Cycle Mapping Exercise Raw Material Extraction and Supply Manu- facturing PackagingDistributionUseDisposal Low Energy Efficiency Low Materials Efficiency High Water Use Hazardous Materials in Product High Generation of Waste High Generation of Effluents Emission High Chemical Use Life Cycle Stages Environ- mental Aspects Source: UNEP, Wuppertal Institute

35 35 Οι πλαστικές φιάλες εμφιαλωμένου νερού αποτελούν προϊόν με σημαντικές Περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Η γυάλινη φιάλη ανακυκλώνεται.

36 36 Μέθοδος-εφαρμογή ΑΚΖ για επιπτώσεις στο περιβάλλον γυάλινης φιάλης

37 37 Οι πλαστικές φιάλες έχουν αποτελέσει ένα χρήσιμο προϊόν συσκευασίας υγρών, αλλά και αποτελούν σημαντικό περιβαλλοντικό πρόβλημα

38 38 Η Ανάλυση του Κύκλου Ζωής ενός προϊόντος (παντελόνι) είναι σημαντική για το διεθνοποιημένο εμπόριο και τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις σε διεθνή κλίμακα

39 39 Life Cycle Assessment Life Cycle of Jeans What? Source: Processing at the spinning mill in Country B Jeans manufacturing in Country C Marketing and Sales in Country D Cultivation of Cotton in Country A Use by the Consumers Waste Collection Dumping or Recycling Collection by the second-hand shop for re-use Transpor t NATURE Source: UNEP, Wuppertal Institute

40 40 Life Cycle Assessment How to apply? The ISO guidelines for example...  aims to assess associated environmental aspects and the potential impacts with a product;  has three main stages: 1. Compile a list of relevant inputs and outputs of a system; 2. Evaluate the potential environmental impacts associated with those inputs and outputs; 3. Interpret the results with respect to the aim of the LCA study. How? Get familiar with the common LCA methodology...

41 41 Ανάλυση Κύκλου Ζωής Απογραφή – Καταγραφή Δεδομένων Προσδιορισμός Στόχου και Περιοχής Μελέτης ΕκτίμησηΕπιπτώσεων ΕρμηνείαΑποτελεσμάτων

42 42 Τα βασικά στάδια της εκτίμησης του κύκλου ζωής (LCA) 1ο1ο 2ο2ο 3ο3ο 4ο4ο

43 43 LCA Method(s)  Initially, numerous variants of LCA “methods” were developed/investigated, but today there is consensus that there is only one basic method with a large number of variants.  The Society of Environmental Toxicology and Chemistry (SETAC), an international platform for toxicologists, published a Code of Practice, a widely accepted series of guidelines and definitions.  Nowadays, IS0 14040-14043 is considered to be the LCA standard.

44 44 Διεθνής Οργανισμός Τυποποίησης (ISO)

45 45 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ LCA Oρισμός Σκοπού και Στόχου (ΙSO 14040) Ανάλυση Καταγραφής (ΙSO 14041) Εκτίμηση Επιπτώσεων (ΙSO 14042) Ερμηνεία (ISO 14043) Direct Applications: Product development and Improvement Strategic planning Marketing

46 46 Life Cycle Assessment Tips for Action !  Do not forget that you are part of a big system!  Remember, to undertake a full LCA is a very complex, time-consuming and expensive experience for everyday use.  Use life cycle mapping as a starting point!  A streamlined LCA can be the key for what your customers or suppliers are looking for! Tips

47 47 Εκτίμηση του κύκλου ζωής

48 48 ΣΤΑΔΙΟ No.1 ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΣΚΟΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΤΟΧΟΥ (SCOPE AND GOAL DEFINITION)  Στόχος (Goal) – Επιδίωξη (αιτία - χρήση)  Σκοπός (Scope) – Αντικείμενο (όρια – απαιτήσεις)  Λειτουργική μονάδα (Functional unit)  Όρια συστήματος (System boundaries)  Ποιότητα δεδομένων (Data quality)  Διαδικασία κριτικής επισκόπησης (Critical review process) – Βαθμός αξιοπιστίας

49 49 Στάδιο 1 ο : Προσδιορισμός του σκοπού και του στόχου Καθορίζονται τα παρακάτω βήματα: Βήμα 1 ο : Ο σκοπός της μελέτης. Βήμα 2 ο : Το είδος πληροφοριών που απαιτούνται. Βήμα 3 ο : Ο τρόπος με τον οποίο θα οργανωθούν τα δεδομένα. Βήμα 4 ο : Τι θα περιλαμβάνει και τι όχι. Βήμα 5 ο : Η ακρίβεια των δεδομένων. Βήμα 6 ο : Οι διαδικαστικοί κανόνες.

50 50 Βήμα 1 ο : Σκοπός της εκτίμησης του κύκλου ζωής Βασικός σκοπός είναι η επιλογή του καλύτερου προϊόντος και της καλύτερης διεργασίας Λιγότερες αρνητικές επιπτώσεις στον άνθρωπο και το περιβάλλον

51 51 Βήμα 2 ο : Το είδος των πληροφοριών που απαιτούνται Καθορισμός των καταλλήλων ερωτημάτων Όπως για παράδειγμα:   Ποιο προϊόν προκαλεί τις λιγότερες περιβαλλοντικές επιπτώσεις;   Πως μπορεί να τροποποιηθεί η διαδικασία έτσι ώστε να μειωθεί μία συγκεκριμένη επίπτωση;

52 52 Βήμα 3 ο : Ο τρόπος με τον οποίο θα οργανωθούν τα δεδομένα Πρέπει να καθορίσουμε το πώς θα οργανωθούν τα δεδομένα σε σχέση με την λειτουργική μονάδα. Λέγοντας λειτουργική μονάδα εννοούμε τη βάση σύγκρισης εφαμμίλων προϊόντων. Μέγεθος πακέτου Συγκεκριμένος όγκος χυμού Ισοδύναμη λειτουργική μονάδα Παράδειγμα: Σύγκριση διαφορετικών χυμών

53 53 Τι θα η εκτίμηση του κύκλου ζωής; Βήμα 4 ο : Τι θα περιλαμβάνει η εκτίμηση του κύκλου ζωής; Ποια στάδια του κύκλου ζωής ενός προϊόντος θα περιλαμβάνει η εκτίμηση του κύκλου ζωής; Αυτό εξαρτάται από:   Το σκοπό   Την ακρίβεια των αποτελεσμάτων   Τον διατιθέμενο χρόνο   Τις πηγές

54 54 Στάδια Κύκλου ζωής Στάδια Κύκλου ζωής ενός προϊόντος 1. Απόκτηση πρώτων υλών 2. Κατασκευή 3. Συσκευασία / Τυποποίηση 4. Μεταφορά /Διανομή 5. Χρήση / Επαναχρησιμοποίηση / Συντήρηση 6. Ανακύκλωση /Ανάκτηση αποβλήτων και 7. Τελική διάθεση /Απόρριψη

55 55 Στάδιο 1 ο : Απόκτηση Πρώτης ύλης Όλες οι δραστηριότητες που απαιτούνται για την απόκτηση/ συλλογή των πρώτων υλών Τα στάδια του κύκλου ζωής ενός προϊόντος

56 56 Στάδιο 2 ο : Παραγωγή Μετατροπή της ενέργειας και των πρώτων υλών σε προϊόν Τα στάδια του κύκλου ζωής ενός προϊόντος

57 57 Στάδιο 3 ο : Χρήση/Επανάχρηση/Διατήρηση Όλες οι δραστηριότητες που έχουν σχέση με την ωφέλιμη ζωή του προϊόντος Τα στάδια του κύκλου ζωής ενός προϊόντος

58 58 Στάδιο 3 ο : Ανακύκλωση/Διαχείριση Αποβλήτων Περιλαμβάνει την απαιτούμενη ενέργεια και τα περιβαλλοντικά απόβλητα που έχουν σχέση με την διάθεση του προϊόντος Τα στάδια του κύκλου ζωής ενός προϊόντος

59 59 Βήμα 5 ο : Η Ακρίβεια των Δεδομένων Καθορίζεται από:   Το που θα παρουσιαστούν τα τελικά αποτελέσματα   Την κρισιμότητα της απόφασης   Το χρηματικό ποσό που απαιτείται

60 60 Βήμα 6 ο : Οι Διαδικαστικοί Κανόνες Είναι σημαντικό να καθοριστούν οι παρακάτω διαδικασίες :   Τεκμηρίωση των υποθέσεων   Διαδικασίες διασφάλισης της ποιότητας   Υποβολή έκθεσης

61 61 Incandescent and fluorescent light bulbs  Green Lights program replace incandescent bulbs by fluorescent bulbs because of the energy saving  Fluorescent bulbs provide light by causing mercury to fluoresce. Risk of mercury release during disposal  Mercury is a trace contaminant in coal and when coal is burned to generate electricity, some mercury is released to the atmosphere  Incandescent bulbs require more energy to operate and release less mercury to the environment  Over the lifetime of the bulbs more mercury can be released to the environment due to energy use, than due to disposal of fluorescent bulbs  Issue of which bulb is better depends on the boundary of the system chosen.

62 62 ΣΤΑΔΙΟ No.2 ΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ (INVENTORY ANALYSIS)  Συλλογή δεδομένων (Data collection)  Επανακαθορισμός των ορίων του συστήματος (Refining system boundaries)  Αναφορά δεδομένων (Validation of data)  Συσχετισμός δεδομένων (Relating data)  Καταμερισμός δεδομένων και ανακύκλωση (Allocation and recycling) Χρήση Λογισμικού Προγράμματ ος

63 63 Στάδιο 2 ο : Απογραφή του κύκλου ζωής LCI (Life Cycle Inventory) Προσδιορίζονται ποιοτικά και ποσοτικά:   Οι πρώτες ύλες και η ενέργεια που απαιτούνται.   Οι αέριες εκπομπές στην ατμόσφαιρα, τα υγρά και τα στερεά απόβλητα.   Τα προϊόντα (και τα παρα-προϊόντα)

64 64 Γιατί εφαρμόζουμε την απογραφή του κύκλου ζωής   Συλλογή και οργάνωση των δεδομένων που έχουν σχέση με την LCA.   Βοηθά μια εταιρεία να συγκρίνει προϊόντα και διαδικασίες και να επιλέξει υλικά, λαμβάνοντας υπόψη περιβαλλοντικούς παράγοντες.   Βοηθά τις κυβερνήσεις, ώστε να υιοθετήσουν κατάλληλες πολιτικές και να θεσπίσουν την ανάλογη νομοθεσία, βασιζόμενες στη χρήση πόρων και στην εκπομπή εκροών φιλικών προς το περιβάλλον.

65 65 Τα αποτελέσματα της απογραφής του κύκλου ζωής   Οι ποσότητες των αποβλήτων που ελευθερώθηκαν στο περιβάλλον, το ποσό της ενέργειας και των υλικών που καταναλώθηκαν και τα προϊόντα που παράχθηκαν.   Τα αποτελέσματα του LCI χωρίζονται με βάση:   το στάδιο του κύκλου ζωής,   το μέσο στο οποίο ελευθερώθηκαν τα απόβλητα (π.χ. αέρας, νερό, έδαφος),   μια συγκεκριμένη διαδικασία,   οποιοδήποτε συνδυασμό αυτών.

66 66 Βασικές έννοιες   Λειτουργική μονάδα (functional unit): είναι η μονάδα σύγκρισης   Επαναχρησιμοποίηση ενός προϊόντος κατά τη διάρκεια της ζωής του, π.χ. οι βαμβακερές πάνες πολλών χρήσεων θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν αργότερα ως ξεσκονόπανα.

67 67 The Functional Unit  Example: paper versus Plastic grocery bags  Function is to carry groceries so the functional unit could be a defined volume of groceries—one plastic bag does not hold the same volume of groceries as a paper bag

68 68 Functional Unit Ambiguity Functional unit 12-oz aluminum cans 16-oz. Glass bottle 1-liter PET bottle 12-oz of soft drink 11.255.33 One container 111

69 69 Βασικές έννοιες Σύστημα: μια συλλογή από διεργασίες που συνδέονται μεταξύ τους, τόσο υλικά, όσο και ενεργειακά.   Περιβάλλον του συστήματος: ότι περιβάλλει το προς εξέταση σύστημα.   Όρια συστήματος: καθορισμός του τι θα συμπεριλαμβάνεται στη συγκεκριμένη διαδικασία.

70 70 Σύστημα – Περιβάλλον συστήματος

71 71 Βασικές έννοιες   Διάγραμμα ροής διεργασίας: είναι ένα διάγραμμα, στο οποίο απεικονίζονται όλες οι εισροές και οι εκροές του συστήματος κατά τη διάρκεια μιας διεργασίας.

72 72 Βασικές έννοιες   Συμ-προϊόντα: τα χρήσιμα προϊόντα που παρασκευάζονται μαζί με το κύριο προϊόν   Παρα-προϊόντα: τα άχρηστα προϊόντα που παρασκευάζονται μαζί με το κύριο προϊόν Ένα παραπροϊόν μπορεί να βρει κάποια χρήση και να μετατραπεί σε συμπροϊόν

73 73 Τα βασικά βήματα της απογραφής του κύκλου ζωής 1. 1.Ανάπτυξη ενός διαγράμματος ροής για τη διεργασία που θέλουμε να εκτιμήσουμε. 2. 2.Ανάπτυξη πλάνου συλλογής δεδομένων. 3. 3.Συλλογή δεδομένων. 4.. 4.Εκτίμηση και τεκμηρίωση των αποτελεσμάτων.

74 74 Βήμα 1 ο : Ανάπτυξη ενός διαγράμματος ροής   Το σύστημα διαιρείται σε υπο-συστήματα που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και συνδέονται με τη μορφή ενός διαγράμματος ροής.   Εξισορροπούνται όλες οι εισροές και οι εκροές του συστήματος και εναρμονίζονται τα δεδομένα για την εκροή του κάθε υποσυστήματος.

75 75 Σύστημα – Υποσυστήματα

76 76 Παράδειγμα 1 ο : Υπολογισμός περιβαλλοντικών επιβαρύνσεων και επιδράσεων

77 77 Βήμα 2 ο : Ανάπτυξη ενός σχεδίου συλλογής δεδομένων   Προσδιορισμός κριτηρίων ποιότητας των δεδομένων.   Καθορισμός των δεικτών ποιότητας των δεδομένων.   Κατηγοριοποίηση των δεδομένων με βάση την πηγή προέλευσης τους και τον τύπο τους.   Ανάπτυξη ενός φύλλου εργασίας και μιας λίστας ελέγχου για τη συλλογή των δεδομένων.

78 78 Βήμα 3 ο : Συλλογή των δεδομένων   Συμπλήρωση του διαγράμματος ροής και του φύλλου εργασίας με αριθμητικά δεδομένα.   Έρευνα, αναζήτηση στο διαδίκτυο και επαφή με ειδικούς.   Λογισμικό πακέτο και βάσεις δεδομένων   Τα δεδομένα μπορούν να εκφραστούν είτε οριακά (marginal), είτε κατά μέσο όρο (average)

79 79 Βήμα 4 ο : Εκτίμηση και τεκμηρίωση των αποτελεσμάτων της LCI   Επαλήθευση της αξιοπιστίας των αποτελεσμάτων Ανάλυση ευαισθησίας   Καταμερισμός των περιβαλλοντικών επιβαρύνσεων: η διαδικασία κατά την οποία αποδίδονται σε κάθε διεργασία του συστήματος, οι περιβαλλοντικές επιβαρύνσεις που προκαλεί.

80 80 Παράδειγμα 2 ο : Καταμερισμός των περιβαλλοντικών επιβαρύνσεων

81 81 Αποτελέσματα LCI   Μια λίστα, η οποία περιέχει τις ποσότητες των ρύπων που απελευθερώθηκαν στο περιβάλλον, τις ποσότητες ενέργειας και υλικών που καταναλώθηκαν και τα προϊόντα που παράχθηκαν.   Οι πληροφορίες μπορούν να διαχωριστούν με βάση το στάδιο του κύκλου ζωής, του μέσου στο οποίο ελευθερώθηκαν οι ρύποι (αέρας, νερό, έδαφος), μιας συγκεκριμένης διεργασίας, ή οποιουδήποτε συνδυασμού αυτών, π.χ. τόνοι διοξειδίου του άνθρακα που ελευθερώνονται στην ατμόσφαιρα, κιλά οργανικού φορτίου (BOD) που ελευθερώνονται στο νερό κτλ.

82 82 Απογραφή δεδομένων b Καθορισμός και οριοθέτηση του συστήματος Υλικά μετά τη χρήση Απόκτηση πρώτων υλών Κατασκευή Συσκευασία / Τυποποίηση Μεταφορά / Διανομή Χρήση / Επαναχρησιμοποίηση / Συντήρηση Ανακύκλωση / Ανάκτηση αποβλήτων Τελική Διάθεση / Απόρριψη Υγρά απόβλητα Αέριες εκπομπές Στερεά απόβλητα Άλλες εκροές Ενέργεια Πρώτες ύλες

83 83 Example: Simplified Process Tree for a Coffee Machine’s Life-Cycle

84 84 Example: Coffee Machine Life-Cycle Inventory White boxes are not included in assessment/inventory

85 85 Inventory Data must be combined with envir. effect data before conclusions can be drawn  Air Emission for the production of 1 Kg of Polyethylene or Glass Emissions (Kg) PolyethyleneGlass CO 2 1.80.49 Nox0.001116 SO 2 0.000990.0027 CO0.000670.000057

86 86 των επιπτώσεων του κύκλου ζωής Στάδιο 3 ο : Αξιολόγηση των επιπτώσεων του κύκλου ζωής (LCIA) Είναι η φάση του LCA όπου γίνεται η εκτίμηση των επιπτώσεων στην ανθρώπινη υγεία και στο περιβάλλον, από τις περιβαλλοντικές πήγες και τις εκροές.

87 87   Γιατί πρέπει να διεξαχθεί μια LCIA ; Για παράδειγμα παρόλο που γνωρίζουμε πως 9.000 τόνοι από CO 2 και 5.000 τόνοι από εκπεμπόμενο CH 4 στην ατμόσφαιρα είναι και τα δύο επιβλαβή, μια LCIA μπορεί να καθορίσει ποιο αέριο θα έχει την μεγαλύτερη επίπτωση.   Τι σημαίνουν τα αποτελέσματα της LCIA Αναδεικνύουν μία λίστα, που δείχνει τις σχετικές διαφορές στις δυνατές περιβαλλοντικές επιπτώσεις για κάθε διαφορετική επιλογή διαδικασίας ή προϊόντος

88 88 Τα βήματα της LCIA   Συλλογή και καθορισμός των κατηγόριων των επιπτώσεων   Κατάταξη   Χαρακτηρισμός   Κανονικοποίηση   Ομαδοποίηση   Στάθμιση   Αξιολόγηση και έκθεση των αποτελεσμάτων LCIA

89 89 Βήμα 1 ο : Επιλογή και καθορισμός των κατηγοριών επιπτώσεων Το πρώτο βήμα σε μια LCIA είναι να επιλεγούν οι κατηγορίες επιπτώσεων. H LCIA εστιάζει κυρίως σε τρεις κατηγορίες επιπτώσεων Ανθρώπινη υγεία Περιβαλλοντική υγεία Ελάττωση φυσικών πόρων

90 90 Κατηγορίες επιπτώσεων ΒαθμίδαΣχετικά δεδομένα LCI ( π.χ. κατάταξη) Κοινός παράγοντας χαρακτηρισμού Περιγραφή παράγοντα χαρακτηρισμού Παγκόσμια θερμοκρασία παγκόσμιαΥδρογονοχλωροφθοράνθρακες (HCFCs) Μέθυλο βρωμίδιο (CH3Br) Διοξείδιο του αζώτου (NO 2 ) Αμμωνία (NH 4 ) Δυνατότητα παγκόσμιας θερμότητας Μετατρέπει τα δεδομένα του LCI σε ισοδύναμα CO 2 Επίπεδα όζοντος στην ατμόσφαιρα παγκόσμιαΧλωροφθοράνθρακες (CFCs) Υδρογονοχλωροφθοράνθρακες (HCFCs) Αλογόνα Μέθυλο βρωμίδιο (CH3Br) Δυνατότητα επιπέδων όζοντος Μετατρέπει τα δεδομένα του LCI σε ισοδύναμα CCl 3 F Όξινη βροχήΠεριφερειακή Τοπική Οξείδια του θείου (SOx) Οξείδια του αζώτου (NOx) Υδροχλωρικό οξύ (HCl) Υδροφθορικό οξύ (HF) Αμμωνία (NH 4 ) Δυνατότητα όξινης βροχήςΜετατρέπει τα δεδομένα του LCI σε ισοδύναμα H + ΕυτροφισμόςτοπικήΦωσφορικά (PO 4 ) Μονοξείδιο του αζώτου (NO) Διοξείδιο του αζώτου (NO 2 ) Νιτρικά Αμμωνία (NH4) Δυνατότητα ευτροφισμούΜετατρέπει τα δεδομένα του LCI σε ισοδύναμα PO 4 Φωτοχημικό νέφος τοπικήΤοπική Μη μεθανίου υδρογονάνθρακες (NMHC) Δυνατότητα δημιουργίας φωτοχημικούνέφους Μετατρέπει τα δεδομένα του LCI σε ισοδύναμα C 2 H 6 Γήινη τοξικότητατοπικήΤοπική Τοξικές χημικές ουσίες που προκαλούν θανάτους LC50μετατρέπει τα δεδομένα του δείκτη LC 50 σε ισοδύναμα Υδάτινη τοξικότητα τοπικήΤοξικές ουσίες με μια αναφερόμενη θανατηφόρα συγκέντρωση στα ψάρια LC50μετατρέπει τα δεδομένα του δείκτη LC 50 σε ισοδύναμα Ανθρώπινη υγείαΠαγκόσμια τοπική περιφερειακή Συνολικές εκπομπές στον αέρα, νερό και το έδαφος. LC50μετατρέπει τα δεδομένα του δείκτη LC 50 σε ισοδύναμα

91 91 Βήμα 2 ο : Tαξινόμηση Ο σκοπός της ταξινόμησης είναι να οργανωθούν και να συνδυαστούν τα αποτελέσματα του LCI σε κατηγορίες επιπτώσεων   Για τα στοιχεία της απογραφής του κύκλου ζωής που συμβάλλουν μόνο σε μια κατηγορία επιπτώσεων, η διαδικασία είναι απλή. οι εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα CO 2 μπορούν να ταξινομηθούν στην κατηγορία της αύξησης της παγκόσμιας θερμοκρασίας.

92 92 Για τα στοιχεία της απογραφής του κύκλου ζωής όμως, που συμβάλλουν σε δύο ή περισσότερες διαφορετικές κατηγορίες, υπάρχουν δύο τρόποι: 1 ος τρόπος: Διάθεση ενός (αντιπροσωπευτικού) μέρους των αποτελεσμάτων της απογραφής του κύκλου ζωής στις κατηγορίες των επιπτώσεων στις οποίες συμβάλλουν. 2 ος τρόπος: Ταξινόμηση των αποτελεσμάτων της απογραφής του κύκλου ζωής σε όλες τις κατηγορίες επιπτώσεων στις οποίες συμβάλλουν. Βήμα 2 ο : Ταξινόμηση

93 93 Το SO 2 μπορεί να μείνει στο επίπεδο της γης, ή να μετακινηθεί προς την ατμόσφαιρα, μπορεί έτσι να επηρεάσει την ανθρώπινη υγεία, είτε να προκαλέσει όξινη βροχή. Παράδειγμα 1 ου τρόπου ταξινόμησης: Επομένως οι εκπομπές του θα διαιρούνται κατά 50% που θα διατίθενται για την επίδραση στην ανθρώπινη υγεία και κατά 50%, που θα διατίθενται για τη δημιουργία όξινης βροχής.

94 94 Παράδειγμα 2 ου τρόπου ταξινόμησης: Το διοξείδιο του αζώτου (NO 2 ), μπορεί ενδεχομένως να έχει συγχρόνως επιπτώσεις και στον σχηματισμό των επίγειων επιπέδων όζοντος και στην όξινη βροχή. Άρα ολόκληρη η ποσότητα του NO 2 θα διατίθενται και στις δύο κατηγορίες επιπτώσεων, π.χ. 100% για τη δημιουργία (επίγειων) επιπέδων όζοντος και 100% για τη δημιουργία όξινης βροχής.

95 95 Παγκόσμια θερμοκρασία Εκπομπή όζοντος Φωτοχημικό νέφος Όξινη βροχή Διοξείδιο του άνθρακα CO 2 Μεθάνιο Υδρογονάνθρακες Οξείδια του αζώτου NO X Οξείδια του θείου SO X HCFC’S CFC’S Ρύπος Χαρακτηρισμός

96 96 Βήμα 3 ο : Χαρακτηρισμός Χρησιμοποιεί παράγοντες μετατροπής βασισμένους σε επιστημονικά δεδομένα, που τους αποκαλεί παράγοντες χαρακτηρισμού, για να μετατρέψει και να συνδυάσει τα αποτελέσματα της απογραφής του κύκλου ζωής σε αντιπροσωπευτικούς δείκτες επιπτώσεων στην ανθρώπινη και οικολογική υγεία. Παράγοντες ισοδυναμίας

97 97 Κατηγορίες επιπτώσεων Παγκόσμιες Αύξηση της θερμοκρασίας Μείωση επιπέδων όζοντος Μείωση πόρων τοπικές Επίγεια τοξικότητα Υδρόβια τοξικότητα Ανθρώπινη υγεία Περιφερειακές Φωτοχημική αιθαλομίχλη Όξινη βροχή

98 98   Οι δείκτες επιπτώσεων χαρακτηρίζονται χρησιμοποιώντας την ακόλουθη εξίσωση Καταγραφή δεδομένων Δείκτες επιπτώσεων Παράγοντας Χαρακτηρισμού Χ = Βήμα 3 ο : Χαρακτηρισμός

99 99 Χαρακτηρισμός των επιπτώσεων στην παγκόσμια θερμοκρασία Παράγοντας αξίας χλωροφορμίου GWP = 9 Ποσότητα χλωροφορμίου = 40 kg Παράγοντας αξίας μεθανίου GWP = 21 Ποσότητα μεθανίου = 20 kg Επίπτωση GWP χλωροφορμίου = 9*20 = 180 Επίπτωση GWP μεθανίου = 21*10 = 210 GWP ( Global Warming Potential) = Δυνατότητα αύξησης παγκόσμιας θερμοκρασίας μπορεί να τοποθετήσει αυτές τις διαφορετικές ποσότητες των χημικών ουσιών σε μια ίση κλίμακα για να καθορίσει το μέγεθος του αντίκτυπου που έχουν Παραδείγματα υπολογισμού

100 100 Βήμα 4 ο : Κανονικοποίηση Είναι ένα εργαλείο, που χρησιμοποιείται για να εκφράσει τα στοιχεία των δεικτών των επιπτώσεων με κατάλληλο τρόπο, ώστε να μπορεί να συγκριθούν μεταξύ των διαφόρων κατηγοριών επιπτώσεων.

101 101 Υπάρχουν πολυάριθμες μέθοδοι για την επιλογή μιας αξίας αναφοράς, που περιλαμβάνουν:   Τις συνολικές εκπομπές, ή την χρήση των φυσικών πόρων για μια δεδομένη περιοχή, που μπορεί να είναι παγκόσμια, περιφερειακή ή τοπική.   Τις συνολικές εκπομπές, ή την χρήση των φυσικών πόρων για μια δεδομένη περιοχή σε κατά κεφαλή βάση.   Την αναλογία μιας εναλλακτικής μεθόδου με μια άλλη μέθοδο. Βήμα 4 ο : Κανονικοποίηση

102 102 Βήμα 5 ο : Ομαδοποίηση Η ομαδοποίηση ορίζει τις κατηγορίες των επιπτώσεων σε μια ή περισσότερες θέσεις, ώστε να διευκολύνει την ερμηνεία των αποτελεσμάτων στους συγκεκριμένους τομείς που μας απασχολούν.

103 103 Υπάρχουν δυο πιθανοί τρόποι για να ομαδοποιηθούν τα στοιχεία της αξιολόγησης των επιπτώσεων του κύκλου ζωής (ISO 1998):   Ταξινόμηση των δεικτών ανάλογα με τα χαρακτηριστικά τους, όπως είναι οι εκπομπές, ή ανάλογα με τη γεωγραφική τους θέση.   Ταξινόμηση των δεικτών, βάση ενός συστήματος ταξινόμησης όπως υψηλής, χαμηλής, ή μεσαίας προτεραιότητας. Ταξινόμηση με βάση την αξία επιλογής. Βήμα 5 ο : Ομαδοποίηση

104 104 Βήμα 6 ο : Στάθμιση Το βήμα στάθμισης των επιπτώσεων του κύκλου ζωής, ορίζει τα βάρη και τις σχετικές αξίες στις διάφορες κατηγορίες επιπτώσεων, βασισμένο στη σημαντικότητα, ή στη σχετικότητα τους. το στάδιο της στάθμισης είναι το λιγότερο ανεπτυγμένο στην διαδικασία των επιμέρους βημάτων αξιολόγησης των επιπτώσεων.

105 105 Γενικά η στάθμιση περιλαμβάνει τις ακόλουθες δραστηριότητες:   Προσδιορισμός των τιμών συμμετοχής.   Καθοριστικά βάρη που τοποθετούνται στις επιπτώσεις.   Εφαρμογή των βαρών στους δείκτες επιπτώσεων. Βήμα 6 ο : Στάθμιση

106 106 Βήμα 7 o : Εκτίμηση και τεκμηρίωση των αποτελεσμάτων LCIA Κατά την τεκμηρίωση των αποτελεσμάτων της εκτίμησης των επιπτώσεων του κύκλου ζωής, περιγράφεται λεπτομερώς η μεθοδολογία που χρησιμοποιείται στην ανάλυση, καθορίζονται τα συστήματα που αναλύονται και τα όρια που τέθηκαν και όλες οι υποθέσεις που έγιναν κατά την εκτέλεση της ανάλυσης της απογραφής.

107 107 Η αξιολόγηση των επιπτώσεων του κύκλου ζωής, όπως όλα τα εργαλεία αξιολόγησης, έχει κάποιους περιορισμούς:   Έλλειψη αναλογίας χώρου – π.χ. μια απελευθέρωση 10.000 L αμμωνίας είναι χειρότερη σε ένα μικρό ρέμα, παρά σε ένα μεγάλο ποταμό.   Έλλειψη αναλογίας χρόνου - για παράδειγμα η απελευθέρωση 5 τόνων ενός αερίου κατά την διάρκεια μιας περιόδου ενός μήνα είναι χειρότερη από την ίδια απελευθέρωση, που πραγματοποιείται κατά την διάρκεια ενός χρόνου. Μερικοί από τους βασικούς περιορισμούς περιλαμβάνουν: Βήμα 7 o : Εκτίμηση και τεκμηρίωση των αποτελεσμάτων LCIA

108 108 ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΠΙΠΤΩΣΕΩΝ KΑΤΑ ISO Αβιοτικές πηγές Βιοτικές πηγές Συμβολή στο φαινόμενο του θερμοκηπίου Μείωση του στρατοσφαιρικού όζοντος Οικοτοξικολογικές επιπτώσεις Τοξικολογικές επιπτώσεις στους ανθρώπους Σχηματισμός φωτοχημικών οξειδωτικών Οξίνιση του περιβάλλοντος Ευτροφισμός Εργασιακό περιβάλλον

109 Plastic versus Paper Bag Classification  The paper bag causes more winter smog and acidification, but scores better on the other environmental effects.  The classification does not reveal which is the better bag. What is missing is the mutual weighting of the effects.

110 110 ΣΤΑΔΙΟ No. 4 ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΙNTERPRETATION)  Αναγνώριση των περιβαλλοντικά σημαντικών θεμάτων (Identification of significant environmental issues)  Εκτίμηση (Evaluation)  Συμπεράσματα και προτάσεις (Conclusions and recommendations)

111 111 Στάδιο 4 ο : Ερμηνεία των αποτελεσμάτων του κύκλου ζωής   Ποσοτικός προσδιορισμός, έλεγχος και εκτίμηση των αποτελεσμάτων, που προέκυψαν από την απογραφή του κύκλου ζωής (LCI) και από την αξιολόγηση των επιπτώσεων του κύκλου ζωής (LCIA).   Σύνδεση όλων των αποτελεσμάτων μεταξύ τους.

112 112 Στόχοι για την ερμηνεία των αποτελεσμάτων του κύκλου ζωής (ISO 1998b)   Ανάλυση των αποτελεσμάτων, εξαγωγή συμπερασμάτων, εξήγηση των περιορισμών και παροχή υποδείξεων.   Κατανοητή, ολοκληρωμένη και λογική παρουσίαση των αποτελεσμάτων της εκτίμησης του κύκλου ζωής, σε σχέση με τους σκοπούς και τους στόχους της μελέτης.

113 113 Τα βήματα της ερμηνείας των αποτελεσμάτων της εκτίμησης του κύκλου ζωής (ISO/DIS 14043)   Προσδιορισμός των σημαντικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων.   Αποτίμηση της πληρότητας,της ευαισθησίας και της συνοχής των δεδομένων.   Εξαγωγή αποτελεσμάτων.

114 114 Έκθεση αποτελεσμάτων Τα τελικά αποτελέσματα της εκτίμησης του κύκλου ζωής πρέπει να καταγράφονται σε μία έκθεση με σαφή και οργανωμένο τρόπο. Στην έκθεση παραθέτονται επίσης:   Τα δεδομένα   Οι υποθέσεις

115 115 Συμπεράσματα Η LCA είναι ένα εργαλείο, που πρέπει να περιλαμβάνεται μαζί με τα άλλα κριτήρια επιλογής ενός προϊόντος, όπως το κόστος, έτσι ώστε να γίνει η καλύτερη επιλογή και να ληφθεί μια καλά ζυγισμένη απόφαση.

116 116 Μέθοδος εκτίμησης βελτιώσεων Μέθοδος εκτίμησης βελτιώσεων Αξιολόγηση των αναγκών και δυνατοτήτων για ελάττωση της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης που συνδέεται κυρίως: Αξιολόγηση των αναγκών και δυνατοτήτων για ελάττωση της περιβαλλοντικής επιβάρυνσης που συνδέεται κυρίως: 1. Με τη χρήση ενέργειας και πρώτων υλών 2. Με τις περιβαλλοντικές εκπομπές Εκτίμηση βελτιώσεων (Improvement Assessment)

117 117 ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΧΡΗΣΗΣ LCA 1. Πρόκληση αλλαγών προς βελτίωση της περιβαλλοντικής επίδοσης:  Καταγραφή σημαντικών ποσοτήτων δεδομένων που κατανέμονται μεταξύ σημαντικά μειωμένων κατηγοριών επιπτώσεων,  Δυνατότητα συστηματικής εκτίμησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων,  Αναγνώριση ευκαιριών για βελτίωση των διαδικασιών και των προϊόντων,  Διεξαγωγή σύγκρισης και καταγραφή της απόδοσης εναλλακτικών διαδικασιών, προϊόντων και τεχνολογιών.

118 118 ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑ ΧΡΗΣΗΣ LCA (συνέχεια) 2.Βελτίωση της επικοινωνίας με τις επιμέρους «ομάδες συμφερόντων» (stakeholders)  παροχή ποσοτικής πληροφορίας στις ενδιαφερόμενες ομάδες,  ανάπτυξη σχέσης εμπιστοσύνης και δημιουργίας ενός παραγωγικότερου πλαισίου επικοινωνίας με την ευρύτερη κοινωνία,

119 119 Οικολογικό σήμα Eco Label Το οικολογικό σήμα είναι η σήμανση των ¨πράσινων¨ προϊόντων. Απαραίτητη προϋπόθεση για την απόκτηση του οικολογικού σήματος είναι η μελέτη του κύκλου ζωής ενός προϊόντος με το εργαλείο της LCA (Life Cycle Assessment).

120 120 To οικολογικό σήμα προϊόντων της Ευρωπαϊκής Ένωσης

121 121 ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ της διαδικασίας LCA (AKZ)  Διαθεσιμότητα και ποιότητα των δεδομένων.  Αδυναμία αναγνώρισης των τοπικών και χρονικών επιδράσεων.  Αδυναμία συνυπολογισμού των μηχανισμών αγοράς και των δευτερογενών αποτελεσμάτων της τεχνολογικής ανάπτυξης.  Αναγνώριση όλων των διαδικασιών ως γραμμικών, αναφορικά με τον οικονομικό και περιβαλλοντικό τομέα.  Ορισμός μίας σειράς τεχνικών θεωρήσεων και υποκειμενικών επιλογών.  Αδυναμία αντικατάστασης της ίδιας διαδικασίας λήψης αποφάσεων.

122 122 Ευχαριστίες Στους μεταπτυχιακούς φοιτητές του Τμήματος Χημείας (Κατεύθυνση «Χημική Τεχνολογία») – μεταξύ άλλων στους: Π. Γεμενετζή, Μ. Παπανικολάου, Χ. Χαραλάμπους και Π. Μουσσά, για το ενδιαφέρον τους και τη βοήθειά τους στη συλλογή των σχετικών στοιχείων.

123