ΒΑΣΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ. Η ιδιαιτερότητα της φιλοσοφικής σκέψης Τι είναι φιλοσοφία;

Παρουσίαση με θέμα: "ΒΑΣΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ. Η ιδιαιτερότητα της φιλοσοφικής σκέψης Τι είναι φιλοσοφία;"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΒΑΣΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ

2

3 Η ιδιαιτερότητα της φιλοσοφικής σκέψης Τι είναι φιλοσοφία;

4  Γιατί;  Έτσι ξεκινάμε όλοι

5  Απορία= έλλειψη πόρου(= πέρασμα)  Τι δείχνουμε όταν ρωτάμε;

6 Πως δημιουργήθηκε ο κόσμος;

7 Λ. Βίτγκενσταϊν “Το πρόβλημα της μύγας που παγιδεύτηκε μέσα στο άδειο μπουκάλι είναι πως, ενώ υπάρχει διαφυγή, δεν μπορεί να τη βρει και φτερουγίζει νευρικά χωρίς να βρίσκει άκρη. Είναι μάταιο να υποδείχνεις στη μύγα πώς θα βγει, γιατί, ενώ εσύ ξέρεις τι θα έκανες, αν ήσουν μύγα, αυτή δεν ξέρει τι να κάνει, γιατί δε σκέφτεται όπως εσύ. Ανάλογα, οι προσπάθειες να δοθούν απαντήσεις στα φιλοσοφικά ερωτήματα μένουν συχνά ατελέσφορες, γιατί αυτά είναι έτσι διατυπωμένα, που να προϋποθέτουν διανοητικές δυνατότητες που πραγματικά δεν έχουμε. Αν χαμηλώναμε τους τόνους μας και αναδιατυπώναμε τα ερωτήματα με λιγότερο φιλόδοξες αξιώσεις, θα μπορούσαμε ίσως να αναμένουμε πιο θετικά αποτελέσματα”.

8  Ποια στάση κρατάμε απέναντι στα φιλοσοφικά ερωτήματα;

9 (L. Wittgenstein, Das Blaue Buch, 74, RHEES, Schriften 5 Frankfurt) “Μια άλλη δυσκολία με τα θεμελιακά και ριζικά προβλήματα είναι ότι αυτά είναι τόσο εξαρτημένα το ένα από το άλλο, ώστε και η απλή θέση ενός από αυτά (π.χ.: τι είναι φαινόμενο;) να επηρεάζει τ’ άλλα (π.χ.: τι είναι πραγματικότητα, τι είναι αλήθεια, τι είναι χρόνος;) Με την προϋπόθεση μάλιστα πως όλα εδώ είναι εσωτερικά δεμένα μ’ όλα, κανένα πρόβλημα δε θα μπορούσε τελικά να λυθεί χωρίς να έχουν λυθεί μαζί όλα τ’ άλλα: όλα τ’ άλλα προβλήματα θα ήταν δυνατόν να λυθούν, αν λυνόταν αυτό, και θα μπορούσε να λυθεί αυτό, αν λύνονταν όλα τ’ άλλα”.

10  Ποια σχέση έχουν μεταξύ τους τα φιλοσοφικά ερωτήματα;

11 L. Wittgenstein

12  Γράψτε φράσεις με τη λέξη φιλοσοφία.  Ποιες σημασίες της λέξης αναγνωρίζετε;

13 Τζον Λοκ “Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να καταστήσει κανείς δημοφιλείς ή να υπερασπίσει παράξενες και παράλογες θεωρίες από το να τις εφοδιάσει με πλήθος δυσνόητων, αμφίβολων και ασαφών λέξεων. Έτσι όμως αυτά τα καταφύγια μοιάζουν περισσότερο με σπηλιές ληστών ή φωλιές αλεπούδων παρά με φρούρια στρατηγών πολέμου: η δυσκολία να κυνηγήσει κανείς όσους καταφεύγουν σε τέτοιους τόπους δεν οφείλεται στην ισχύ τους, αλλά στα γύρω βάτα, στα αγκάθια και στο σκοτάδι των θάμνων. Γιατί, καθώς η υποκρισία από μόνη της είναι ασύμβατη με το ανθρώπινο πνεύμα, μόνο το σκοτάδι μπορεί να χρησιμεύσει ως άμυνα για το παράλογο”.

14  Πώς χρησιμοποιήθηκε η φιλοσοφία κατά καιρούς;

15  Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, ξεκινάει από την απορία που είναι φυσική στα ανθρώπινα όντα. Ο πίνακας Από πού ερχόμαστε; Τι είμαστε; Πού πηγαίνουμε του Πολ Γκογκέν απεικονίζει την έκφραση της απορίας στα μέλη ενός λαού πριν από τη χρήση της γραφής.

16 Στόχοι της φιλοσοφίας  Διασάφηση γενικών εννοιών  Αιτιολόγηση βασικών πεποιθήσεων  Διαμόρφωση μιας συνολικής θεώρησης του κόσμου και της θέσης του ανθρώπου μέσα σ' αυτόν  Καθοδήγηση της πράξης και οργάνωση του τρόπου ζωής μας

17 Τι είναι τελικά φιλοσοφία;  "Φιλοσοφία θα πει: να βρίσκεσαι καθ' οδόν. Τα ερωτήματά της είναι ουσιαστικότερα από τις απαντήσεις της, και κάθε απάντηση μετατρέπεται σε νέο ερώτημα". ( Καρλ Γιάσπερς, Εισαγωγή στη φιλοσοφία )

18 Είμαστε όλοι φιλόσοφοι;  "Πολύ νωρίς είχα μάθει πως είναι αδύνατον να φανταστεί κανείς κάτι τόσο αλλόκοτο ή απίστευτο, που να μην το έχει κιόλας πει κάποιος από τους φιλοσόφους" ( Ρενέ Ντεκάρτ, Λόγος περί της μεθόδου )  Αυτό όμως σημαίνει ότι εμείς πρέπει να σταματήσουμε να σκεφτόμαστε;

19 Σε τι μας βοηθά η φιλοσοφία;  Να διευρύνουμε τον πνευματικό μας ορίζοντα. (Γιατί; Πώς;)  Να οξύνει την κριτική ικανότητα.(Γιατί; Πώς;)  Να ανοίξει νέες προοπτικές στη γνώση. ( Γιατί; Πώς;)

20  Τζιόρτζιο Ντε Κίρικο, Το αίνιγμα της άφιξης και το δειλινό,1911/12, Ιδιωτική συλλογή.

21 Φύλλο εργασίας:  "Επειδή λοιπόν η παρούσα φιλοσοφική μας ενασχόληση δεν έχει ως στόχο της, όπως οι άλλες, τη θεωρητική γνώση (η έρευνά μας δε γίνεται για να μάθουμε τι είναι η αρετή, αλλά για να γίνουμε ενάρετοι - αλλιώς δε θα είχε κανένα νόημα ), είναι ανάγκη να εξετάσουμε το ΄θέμα των πράξεων, δηλαδή το πώς πρέπει να τις πράττουμε". ( Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, 1103b26-28, μτφρ. Δ. Λυπουρλή με τροποποιήσεις)

22  "Το κύριο μέλημα της φιλοσοφίας είναι να ελέγξει και να κατανοήσει πολύ κοινές έννοιες, που όλοι μας τις χρησιμοποιούμε καθημερινά χωρίς να τις σκεφτόμαστε. Ένας ιστορικός μπορεί να ζητήσει να μάθει τι συνέβη κάποτε στο παρελθόν, αλλά ένας φιλόσοφος θα ρωτήσει:τι είναι χρόνος; Ένας μαθηματικός μπορεί να ερευνά τις πιθανές σχέσεις μεταξύ των αριθμών, αλλά ένας φιλόσοφος θα αναρωτηθεί: τι είναι αριθμός; Ένας φυσικός θα ζητήσει να μάθει από τι συνίστανται τα άτομα ή πώς εξηγείται η βαρύτητα, αλλά ένας φιλόσοφος θα αναρωτηθεί: πώς μπορούμε να γνωρίζουμε αν υπάρχει κάτι έξω από τη νόησή μας; Ένας ψυχολόγος μπορεί να ερευνήσει πώς μαθαίνουν τα παιδιά μια γλώσσα, αλλά ένας φιλόσοφος θα ρωτήσει: τι είναι αυτό που κάνει μια λέξη να έχει κάποιο νόημα; Ο καθένας μπορεί να αναρωτιέται αν είναι κακό να τρυπώνεις στο σινεμά χωρίς εισιτήριο, αλλά ένας φιλόσοφος θα ρωτήσει: γιατί μια πράξη είναι καλή ή κακή;  ( Thomas Nagel, Θεμελιώδη φιλοσοφικά προβλήματα, μτφρ. Χριστίνα Μιχαλοπούλου - Βέικου, εκδ. Σμίλη, Αθήνα 1989 σ.12-13 )

23  Διαβάζοντας τα κείμενα που σας δόθηκαν να εξηγήσετε τι ακριβώς είναι φιλοσοφία και ποιος ο στόχος της.

24 Ενότητα 2 Ποιοι είναι οι βασικοί στόχοι της φιλοσοφικής δραστηριότητας;

25  Ο Σωκράτης είπε: ο ανεξέταστος βίος δεν είναι βιωτός  Τι νομίζετε ότι εννοούσε;

26 Στόχοι της φιλοσοφίας  Διασάφηση γενικών εννοιών  Αιτιολόγηση βασικών πεποιθήσεων  Διαμόρφωση μιας συνολικής θεώρησης του κόσμου και της θέσης του ανθρώπου μέσα σ' αυτόν  Καθοδήγηση της πράξης και οργάνωση του τρόπου ζωής μας

27 Διασάφηση γενικών εννοιών  Η ενασχόληση με τα φιλοσοφικά ερωτήματα μας παραπέμπει στην κατανόηση αφηρημένων και γενικών εννοιών.  Αναφέρατε κάποιες τέτοιες

28  – εαυτός  – πραγματικότητα  – χρόνος  – νόμος  – ελευθερία  – δικαιοσύνη  – ομορφιά κ.λπ.

29  Η αναφορά σε τέτοιες έννοιες γίνεται με λέξεις.  Αυτές οι λέξεις παίρνουν άλλη σημασία στην καθημερινή συζήτηση και άλλη στην επιστημονική έρευνα.  Η φιλοσοφική αναζήτηση προϋποθέτει συστηματική μελέτη των εννοιών.  Συστηματική μελέτη σημαίνει εντοπισμός και ανάδειξη των κοινών και σταθερών στοιχείων που χαρακτηρίζουν τις έννοιες.

30 2. Αιτιολόγηση βασικών πεποιθήσεων :  Φιλοσοφική στάση σημαίνει ότι απορούμε για ό,τι ο κοινός νους θεωρεί αυτονόητο.  Συχνά οι αισθήσεις και η λογική μας σφάλλουν, έτσι ώστε τα προφανή να μην είναι σταθερά και αναλλοίωτα και να χρειάζεται κάποτε να αλλάξουν.  Το ίδιο αλλάζουν και οι αρχές που διέπουν τις επιστημονικές έρευνες.  Από τη σκοπιά του φιλοσόφου, αυτό σημαίνει πως κάθε άποψη ή πεποίθηση απαιτεί αιτιολόγηση.  Η αιτιολόγηση είναι αναγκαία για να γνωρίζουμε τα όρια της λογικής μας ικανότητας και να κατανοούμε το γιατί στην περίπτωση της αποτυχίας.

31 3. Διαμόρφωση μιας συνολικής θεώρησης του ανθρώπου και της θέσης του μέσα στον κόσμο :  Τι γνωρίζουμε από τον κόσμο;  Διάφορες όψεις του, οι οποίες ανάλογα με τη σκοπιά που βλέπονται είναι διαφορετικές ή ακόμη και αντιθετικές.  Έτσι η κοινή μας εμπειρία μας φανερώνει άλλες όψεις του κόσμου ή με άλλο τρόπο.  Άλλες η θρησκεία ή οι επιστήμες ή η τέχνη κ.λπ.

32 Ποιος είναι ο ρόλος της φιλοσοφίας σε σχέση με τις επί μέρους «εικόνες» που μας παρέχουν οι πιο πάνω πνευματικές δραστηριότητες;  Η φιλοσοφία λειτουργεί διαμεσολαβητικά ανάμεσα στις επί μέρους «εικόνες».  Μας επιτρέπει να τις συμφιλιώνουμε με βάση κοινά γνωρίσματα, να τις ιεραρχούμε ή να εξηγούμε την αμοιβαία τους σχέση, καθώς και την αιτιώδη τους σχέση, δηλαδή πώς η μία μπορεί να μας οδηγεί στην άλλη.

33  Επιδίωξη των φιλοσόφων, από την αρχαιότητα ακόμη, ήταν να συνδυάσουν τις ποικίλες θεωρίες και αντιλήψεις, έτσι όπως διατυπώνονταν ως γενικές αρχές, και να επιτύχουν μια συνολική θεώρηση του κόσμου με λογική συνοχή, δηλαδή χωρίς αντιφάσεις.  Αναλογικά επεδίωκαν μια αντίστοιχη θεώρηση της θέσης του ανθρώπου μέσα σε αυτό τον κόσμο.  Μια τέτοια θεώρηση επιτρέπει να δίνονται απαντήσεις, ικανοποιητικές σχετικά αλλά ποτέ οριστικές, στα έσχατα ερωτήματα σχετικά με τη ζωή, τον θάνατο, την ανθρώπινη ύπαρξη κ.λπ.  Βέβαια είναι δύσκολο να έχουμε μια γενική εικόνα ή εποπτεία όλων όσων ξέρουμε ή θεωρούμε ότι ξέρουμε, γιατί οι επιστήμες αναπτύσσονται συνεχώς και οι γνώσεις μας γίνονται πιο εξειδικευμένες, με αποτέλεσμα να πολλαπλασιάζονται και να επεκτείνονται με αλματώδη ρυθμό.  Αυτό δεν σημαίνει ότι ο άνθρωπος πρέπει να χάνεται μέσα στην εξειδίκευση ή να παραιτείται από τη δυνατότητα μιας συνολικότερης θεώρησης.  Αυτή τη δυνατότητα προσφέρει η φιλοσοφική δραστηριότητα.

34 4. Καθοδήγηση της πράξης και οργάνωση του τρόπου ζωής μας :  Η φιλοσοφία δεν ασχολείται μόνο με θεωρητικά ζητήματα αλλά και με ζητήματα του πρακτικού βίου.  Από την εποχή των σοφιστών και του Σωκράτη οι πρακτικοί στόχοι της φιλοσοφικής δραστηριότητας είναι εμφανείς.  Ερωτήματα πρακτικής υφής που απασχολούν τη φιλοσοφία είναι σημαντικά για τον προσανατολισμό της ζωής μας: πώς θα ’πρεπε να ζει ο άνθρωπος, για να ζει καλά; Πώς θα ’πρεπε να πράττει, για να πράττει σωστά;

35  Είπαμε πιο πάνω ότι η φιλοσοφία προβαίνει στη διασάφηση ή την ανάλυση των εννοιών, στην αιτιολόγηση των πεποιθήσεων, στην επεξεργασία μιας συνολικής θεώρησης του κόσμου και του ανθρώπου.  · Όλες αυτές οι δραστηριότητες δεν είναι απλώς θεωρητικές αλλά στοχεύουν και σε τούτο: να μας υποδείξουν τρόπους, αρχές και αξίες που ρυθμίζουν και δίνουν νόημα στη ζωή μας.  · Η θεωρία πρέπει να συνδέεται με την πράξη μας και να την καθοδηγεί.  · Ιδού ορισμένα πρακτικά ζητήματα: πώς πρέπει να ζούμε ως άτομα, πώς να συμπεριφερόμαστε μεταξύ μας, πώς να οργανώνουμε την κοινωνία μας και τους πολιτικούς μας θεσμούς;  · Με αυτή την έννοια, η φιλοσοφία για την αρχαιοελληνική σκέψη ήταν και τέχνη του βίου.

36 Φύλλο εργασίας “Όταν η ύπαρξή μας ακολουθεί μια ρουτίνα χωρίς ποτέ να εξετάζονται τα κίνητρα πάνω στα οποία βασίζεται, είναι σαν να οδηγούμε ένα αυτοκίνητο που δεν έχει πάει ποτέ σέρβις και του οποίου μπορεί να εμπιστεύεται κανείς τα φρένα, το σύστημα οδήγησης, τη μηχανή, αφού μέχρι τώρα δεν παρουσίασαν ποτέ πρόβλημα, χωρίς όμως να παύει να είναι αυτή η εμπιστοσύνη του απόλυτα δικαιολoγημένη. Τα τακάκια των φρένων μπορεί να είναι ελαττωματικά και να μη λειτουργήσουν ακριβώς τη στιγμή που τα χρειάζεσαι περισσότερο. Κατ’ αναλογία, μπορεί οι αρχές στις οποίες στηρίζεται η ζωή του καθένα μας να μην παρουσιάζουν κανένα απολύτως πρόβλημα, μέχρι που θα παρουσιαστούν οι δυσκολίες της ζωής και οι αρχές αυτές θα τεθούν υπό αμφισβήτηση.

37 Αλλά, από την άλλη πλευρά, αν δεν αμφισβητείτε σοβαρά την ορθότητα των αντιλήψεων στις οποίες βασίζεται η ζωή σας, σίγουρα κάνετε τη ζωή σας φτωχότερη, επειδή ακριβώς δεν αξιοποιείτε τις διανοητικές σας δυνάμεις. Πολλοί άνθρωποι βρίσκουν ότι απαιτεί υπερβολικά μεγάλη προσπάθεια ή ότι φέρνει μεγάλη αναστάτωση η ενασχόληση με τέτοια θεμελιώδη ερωτήματα. Ίσως να είναι ευτυχισμένοι και βολεμένοι μέσα στις προκαταλήψεις τους. Άλλοι όμως νιώθουν μεγάλη επιθυμία να δώσουν απαντήσεις στα φιλοσοφικά ερωτήματα και κάτι τέτοιο αποτελεί πρόκληση γι’ αυτούς”. (N. Γουορμπάρτον, Φιλοσοφία. Τα βασικά ζητήματα, μτφρ. Β. Χατζοπούλου, εκδ. Περίπλους, Αθήνα 1999, σ. 199-201)

38 Άσκηση  Με αφορμή το κείμενο και τα στοιχεία από το βιβλίο να παρουσιάσετε τους λόγους για τους οποίους πρέπει να φιλοσοφούμε ;

39 Ενότητα 3 Να δούμε τη φιλοσοφία ως επιστήμη

40 1. Βασικοί κλάδοι της φιλοσοφίας  Οι κλάδοι της φιλοσοφίας ορίζονται ή προσδιορίζονται με βάση τα φιλοσοφικά προβλήματα που καλούνται να συζητήσουν.

41  Γνωσιολογία: είναι θεωρία της γνώσης σχετικά με τις δυνατότητες, τις πηγές, τα είδη και τις μεθόδους απόκτησής της.  Μεταφυσική ή οντολογία: ερευνά τη βαθύτερη υφή ή δομή ή σύσταση της πραγματικότητας. Είναι μια γενική θεωρία αυτού που υπάρχει ή σχετικά με το τι υπάρχει. Π.χ. υπάρχει θεός, υπάρχει μεταθανάτια ζωή κ.λπ.  Αξιολογία ή πρακτική φιλοσοφία: περιλαμβάνει την ηθική, την πολιτική φιλοσοφία και την αισθητική. Ασχολείται με αρχές και αξίες που κατευθύνουν ή θέλουμε να κατευθύνουν τη ζωή μας.  Λογική: ασχολείται με τον τρόπο ή τη μέθοδο σκέψης. Λογίζεται συνεπώς ως όργανο της ορθής νόησης· δηλαδή όργανο ή εργαλείο για να σκεφτόμαστε ορθά.

42  Δώστε από ένα παράδειγμα ερωτήματος σε κάθε κλάδο;

43 2. Επιχειρήματα  Για να υποστηρίξει κανείς τις απόψεις του ή τις ιδέες του χρειάζεται να χρησιμοποιεί επιχειρήματα. Γιατί; Επειδή με τα επιχειρήματα αναδεικνύει τον λογικό ειρμό των σκέψεων που εξωτερικεύει.  Πώς οργανώνεται το επιχείρημα; Ξεκινάμε από τις προκείμενες [= προτάσεις με λιγότερο ή περισσότερο λογικό περιεχόμενο] και καταλήγουμε στο συμπέρασμα: συμπερασματική πρόταση.

44 Παράδειγμα  - οι πλανήτες γυρίζουν γύρω από τον ήλιο  - η γη είναι πλανήτης  Άρα η γη γυρίζει γύρω από τον ήλιο

45 Φύλλο εργασίας  Να παρουσιάσετε τους παρακάτω συλλογισμούς στην τυπική τους μορφή:  Δεν γνωρίζω καλά αγγλικά και γι’ αυτό δεν μπορώ να προσληφθώ σ΄ αυτήν τη θέση  Οι Η/Υ σήμερα απειλούν την ελευθερία μας, αφού γίνονται μέσο παρακολούθησης των δραστηριοτήτων μας

46 Η λογική μας επιτρέπει να διακρίνουμε πότε ένα επιχείρημα είναι ή δεν είναι έγκυρο.  Έγκυρο είναι, όταν το συμπέρασμα συνάγεται κατ’ αναγκαιότητα από αληθείς προκείμενες  παράδειγμα:  -το μπουζούκι είναι όργανο  - ο αστυνομικός είναι όργανο  Άρα ο αστυνομικός είναι μπουζούκι!!!!

47 Επιχειρήματα: έγκυρο  Όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί,  ο Σωκράτης είναι άνθρωπος,  άρα ο Σωκράτης είναι θνητός Έγκυρο επιχείρημα, με αληθείς προκείμενες και αληθές συμπέρασμα που προκύπτει αναγκαία από αυτές.

48 Επιχείρημα άκυρο  Μερικοί άνθρωποι είναι φιλόσοφοι,  ο Θεμιστοκλής είναι άνθρωπος,  άρα ο Θεμιστοκλής είναι φιλόσοφος. Το επιχείρημα δεν είναι έγκυρο, γιατί οι προκείμενες είναι αληθείς, αλλά το συμπέρασμα είναι ψευδές, καθώς δε συνάγεται αναγκαία από τις προκείμενες.

49 Επιχείρημα άκυρο  Μερικοί άνθρωποι είναι φιλόσοφοι,  ο Σωκράτης είναι άνθρωπος,  άρα ο Σωκράτης είναι φιλόσοφος. Το επιχείρημα δεν είναι έγκυρο, γιατί, παρ’ όλο που οι προκείμενες είναι αληθείς και το συμπέρασμα συμβαίνει να είναι αληθές, ωστόσο το συμπέρασμα δε συνάγεται αναγκαία από τις προκείμενες.

50 Φύλλο εργασίας  Αξιολογήστε τα παρακάτω επιχειρήματα :  -Όλοι οι πλανήτες γυρίζουν γύρω από τον ήλιο - η γη είναι πλανήτης Άρα η γη κατά τα 2/3 καλύπτεται από θάλασσα  - οι λαοί της Αφρικής είναι κατά την πλειονότητα φτωχοί - οι Ελβετοί μένουν στην Αφρική Άρα οι Ελβετοί είναι φτωχοί  - η θανατική ποινή αντιμετωπίζει την εγκληματικότητα - στο Τέξας υπάρχει η θανατική ποινή Άρα στο Τέξας θα αντιμετωπιστεί η εγκληματικότητα

51  Τι παρατηρείτε;;;

52 Χαρακτηριστικά  Τα φιλοσοφικά επιχειρήματα δεν αναπτύσσονται μέσα στο θεωρητικό περιβάλλον των επί μέρους επιστημών, αλλά συγκροτούν τα στοιχεία τους από κοινές απόψεις.  Επίσης χρησιμοποιούν συνήθως την καθημερινή γλώσσα και όχι κάποια ειδική ορολογία.

53 3. Φιλοσοφία και επιστήμες  Η διάκριση ανάμεσα στη φιλοσοφία και στις επί μέρους επιστήμες επιτεύχθηκε κατά τα νεώτερα χρόνια. Σε παλαιότερες εποχές στον όρο φιλοσοφία συμπεριλαμβάνονταν και τα άλλα επί μέρους γνωστικά αντικείμενα.  Ο διαχωρισμός φιλοσοφίας και επιστημών δεν συρρικνώνει τη φιλοσοφία – ακόμα και αν κάποιοι το ισχυρίζονται.

54 Η φιλοσοφία συνιστά μια διαφορετική εκδήλωση του πνεύματος με κύρια χαρακτηριστικά τα εξής:  α) παρουσιάζει ένα μεγαλύτερο βαθμό γενικότητας απ’ αυτόν των επιστημών.  β) δίνει έμφαση στις εννοιολογικές διερευνήσεις.  γ) αιτιολογεί βαθύτερα βασικές κοινές ή επιστημονικές πεποιθήσεις.  δ) νοηματοδοτεί την ανθρώπινη ύπαρξη. Δηλαδή αναζητεί και διερευνά το νόημα ή τα νοήματα της ανθρώπινης ύπαρξης.

55  Η φιλοσοφία προηγείται των επιστημών: έτσι μπορεί να συμβάλλει στη θεμελίωση των αρχών τους, στον προσδιορισμό των εννοιών τους, στην οργάνωση των μεθόδων τους.  Η φιλοσοφία όμως έρχεται και « μετά » από τις επιστήμες: δηλαδή συνοψίζει και ερμηνεύει τα πορίσματα των ερευνών τους.  Η φιλοσοφία δεν στέκεται «δίπλα» στις επιστήμες, δηλαδή δεν είναι μια παράλληλη επιστήμη, αλλά στέκεται «πάνω» ή «κάτω»: δηλαδή πριν από την επιστήμη και διερευνά για λογαριασμό της ό,τι η ίδια χρειάζεται για να αναπτυχθεί ή για να αποβεί χρήσιμη στην κοινωνία: π.χ. διερευνά για μέθοδο, έννοιες, αρχές, χρησιμότητα, εφαρμογές κ.λπ. Επίσης μετά την επιστήμη για να διερευνήσει ή να ερμηνεύσει συνέπειες των επιστημονικών εφαρμογών, πορίσματα κ.α.

56  Γενικώς η φιλοσοφία σε σχέση με την επιστήμη φωτίζει «ατραπούς» ή «μονοπάτια», από τα οποία αναγκαστικά περνούν και οι άνθρωποι των επιστημών και οι «κοινοί θνητοί».  Η φιλοσοφία φωτίζει ερωτήματα, που δεν επιδέχονται μια μόνο απάντηση. Για να μπορεί να προτείνει συγκεκριμένες και σωστές κατά το δυνατόν λύσεις πρέπει να λαμβάνει υπόψη τα πορίσματα των επιστημών και να γνωρίζει τις επιστημονικές εξελίξεις.

57 Φύλλο εργασίας  Να βρείτε και να καταγράψετε ένα φιλοσοφικό και ένα επιστημονικό ερώτημα.  Να καταγράψετε χαρακτηριστικά για το ένα και το άλλο.  Με ποιο τρόπο πρέπει να αντιμετωπιστεί το καθένα;  Στα σχολικά μαθήματα τι είδους ερωτήματα υπάρχουν;  Ποιο νομίζετε ότι είναι το μειονέκτημα αυτής της τακτικής;

58 Ενότητα 4η

59 Φιλοσοφία = άχρηστη(;)  primum vivere, deinde philosophari  Κάποιοι πιστεύουν ότι…..  είναι κουραστική, γιατί μας ζητά να εμβαθύνουμε στα διάφορα ζητήματα.  κάθε φιλοσοφική αναζήτηση ή διερεύνηση μπορεί να είναι άσκοπη και ανώφελη, αφού δεν οδηγεί σε απτά αποτελέσματα.  η φιλοσοφική σκέψη είναι απρόσιτη  είναι χάσιμο χρόνου, γιατί δεν οδηγεί σε πρακτικά αποτελέσματα παρά αναλώνεται σε σχολαστικές συζητήσεις χωρίς αντίκρισμα.

60 Φιλοσοφία= επικίνδυνη(;)  Δεν παραγνωρίζεται και το γεγονός ότι η κριτική στάση του φιλοσόφου πολλές φορές θεωρείται επικίνδυνη, γιατί μοιάζει να υπονομεύει τη θρησκευτική πίστη, να κλονίζει βεβαιότητες, να αμφισβητεί τους πολιτικούς θεσμούς κ.λπ.  Τι εννοεί ο Πλάτων με την αλληγορία του σπηλαίου;

61 Ανακεφαλαιωτική επισήμανση:  η αξία της φιλοσοφίας κατά βάθος δεν αμφισβητείται, αλλά αμφισβητείται και οφείλει να αμφισβητείται ό,τι ενίοτε περνάει για φιλοσοφία χωρίς στην πράξη να έχει την παραμικρή σχέση με τη φιλοσοφία. Δεν είναι λοιπόν φιλοσοφία η ακατάσχετη ρητορική ή ατελείωτη φλυαρία που χαρακτηρίζει ορισμένους, ενδημούντες ή παρεπιδημούντες συνήθως μέσα στα σκονισμένα αμφιθέατρα.

62 φιλοσοφία ως διανοητική εργασία  κεντρίζει το ενδιαφέρον των ανθρώπων για θεωρητικές αναζητήσεις.  Προσφέρει μια αδιάψευστη πνευματική ενασχόληση  Επιτρέπει να αποκτούμε μια εποπτική εικόνα των πραγμάτων  Μας μαθαίνει να σκεπτόμαστε συγκεκριμένα και ρεαλιστικά  Έχει πρακτική σημασία  εξοπλίζει με αφαιρετικό στοχασμό

63 Φιλοσοφία ως κοινωνική προσφορά  Στο ευρύτερο πεδίο της πολιτικής και κοινωνικής ζωής διαμορφώνει τους διανοητικούς όρους για να στεκόμαστε με δημιουργικό και κριτικό βλέμμα απέναντι στα εκάστοτε τεκταινόμενα.  Με τη θεωρητική της εμβέλεια συντελεί στην προετοιμασία μεγάλων ιστορικών και κοινωνικοπολιτικών μεταβολών ή ρήξεων.  Βοηθάει στην προσωπική ζωή του κάθε ανθρώπου

64 Ενότητα Πέμπτη Φιλοσοφία και ιστορία

65 Συμπεράσματα  Η φιλοσοφική δραστηριότητα λαμβάνει χώρα σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο.  Τα φιλοσοφικά ερωτήματα καθορίζονται από την εποχή και την κοινωνία, όπου τίθενται.

66  Γενικώς τα φιλοσοφικά ερωτήματα διατυπώνονται με ένα τρόπο, ο οποίος απηχεί συγκεκριμένη εποχή και συγκεκριμένο πολιτισμό.

67 Απόδειξη  Τέτοια παραδείγματα είναι, μεταξύ άλλων, τα εξής: οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι (7 ος και 6 ος μεταφυσικά ή οντολογικά ερωτήματα, ενώ οι σοφιστές και ο Σωκράτης (5 ος αι. π.χ.) ασχολήθηκαν με ερωτήματα πρακτικής φιλοσοφίας : ηθική κ.λ.π. αι. π.χ.)

68  Στο Μεσαίωνα κυριαρχούν θεολογικά ζητήματα  Το 17 ο -18 ο αι. το ενδιαφέρον στρέφεται προς τη γνωσιολογία  Το 19 ο αι. υπάρχει στροφή προς τη φιλοσοφία της ιστορίας  Τέλη 19 ου και αρχές 20 ου σημειώνεται στροφή προς τη φιλοσοφία της γλώσσας και τη λογική

69  Η φιλοσοφία και οι φιλόσοφοι δεν αγνοούν την ιστορία του ανθρώπινου στοχασμού και πολιτισμού. Μελετούν τόσο το παρελθόν όσο και τις εκάστοτε κοινωνικοπολιτικές συνθήκες για να ερμηνεύουν πιο βαθιά και σφαιρικά την πρωτο-εμφάνιση ορισμένων σημαντικών ερωτημάτων ή προβλημάτων.  Γιατί;

70 Φύλλο εργασίας 1. “Θα είναι το τέλος της ιστορίας, όταν ο κόσμος γίνει λογικός”. (Hegel, “Vorlesungen uber die Geschichte der Philosophie” [“Παραδόσεις για την ιστορία της φιλοσοφίας”], σ. 328, στο βιβλίο των Θεόφιλου Βέικου και Χριστίνας Μιχαλοπούλου-Βέικου, Ιστορία του φιλοσοφικού στοχασμού, Β΄ ΕΠΛ, ΟΕΔΒ, 1985, σ. 183) 2. “Η παγκόσμια ιστορία είναι η πρόοδος της ελευθερίας μέσα στη συνείδηση,πρόοδος της οποίας την αναγκαιότητα πρέπει να αναγνωρίσουμε…Το τέλος του κόσμου είναι η συνειδητοποίηση της ελευθερίας από το πνεύμα και, συνακόλουθα, είναι η πραγματικότητα της ελευθερίας αυτής”.(Hegel, “Vorlesungen uber die Geschichte der Philosophie” [“Παραδόσεις για την ιστορία της φιλοσοφίας”], σ. 30, όπ.π., σ. 185) Να παρουσιάσετε τις απόψεις του Hegel και να τις σχολιάσετε. Συμφωνείτε ή διαφωνείτε; Να σκεφτείτε το χρονικό/κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο διατυπώθηκαν.

71 Κεφάλαιο 2ο Ενότητα 2 η : λέξεις, νόημα και καθολικές έννοιες

72 Στόχοι  Να κατανοήσετε την κοινωνική διάσταση της γλώσσας.  Nα συνειδητοποιήσετε τους τρόπους νοηματοδότησης των λέξεων.  Nα προβληματιστείτε πάνω στη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στις λέξεις και στις έννοιες, καθώς και ανάμεσα στις έννοιες και στα πράγματα.

73 1. Λέξεις και νόημα Η γλώσσα αποτελείται από λέξεις. Λέξη = Το μικρότερο τμήμα της γλώσσας που έχει νόημα.  Δήλωση ενός συγκεκριμένου πράγματος («ταμπέλα»). λέξεις πράγµατα  το νόημα παράγεται σε συνδυασμό με άλλες λέξεις.  Δημιουργία προτάσεων. λέξη + λέξη + λέξη + λέξη προτάσεις (σύνθετα, περίπλοκα νοήµατα) Πώς όμως μια λέξη έχει νόημα; Ορισµός έννοιας µιας λέξης από άλλες λέξεις Όµως, κάποιες λέξεις έχουν άµεσο νόηµα, δεν ορίζονται ερώτηµα: ποια είναι η σχέση λέξεων πραγµάτων; Οι λέξεις αναφέρονται και σε έννοιες (π.χ. «βιβλίο»  Παραπέμπει σε μια ολόκληρη κατηγορία πραγμάτων). Συσχετισμός λέξεων και εννοιών  καθολικότητα και παγκόσμια εμβέλεια νοήματος  δυνατότητα μετάφρασης από γλώσσα σε γλώσσα. ύπαρξη εννοιών ίδιων (κοινών) για κάθε γλώσσα

74 Σημειακό τρίγωνο  “σημαίνον” (γλωσσική μορφή)  “σημαινόμενο” (περιεχόμενο νοήματος-έννοια)  “αναφερόμενο” (πράγμα που δηλώνεται).

75 Όμως τι νόημα έχουν εκφράσεις όπως  “ξύλινα σίδερα”,  “κυκλικά τετράγωνα” και  “πράσινα άλογα”;

76 Μπορεί μια πρόταση να έχει νόημα, όταν το πράγμα για το οποίο αυτή κάνει λόγο δεν υπάρχει; “Η σκέψη δεν είναι τίποτα το “εσωτερικό”, δεν υπάρχει έξω από τον κόσμο και έξω από τις λέξεις. Αυτό που μας απατά στην προκειμένη περίπτωση, αυτό που μας κάνει να πιστεύουμε σε μια σκέψη που θα υπήρχε “καθ’ εαυτήν” πριν από την έκφραση είναι οι ήδη συγκροτημένες και οι ήδη εκφρασμένες σκέψεις, που μπορούμε σιωπηλά να τις θυμηθούμε και με τις οποίες έχουμε την ψευδαίσθηση μιας εσωτερικής ζωής. Αλλά στην πραγματικότητα αυτή η δήθεν σιγή βουίζει από κουβέντες, αυτή η εσωτερική ζωή είναι μια εσωτερική γλώσσα. Η “καθαρή” σκέψη ανάγεται σ’ ένα ορισμένο συνειδησιακό κενό…”. (Mερλό-Ποντύ, “Φαινομενολογία της αντίληψης”, Παρίσι 1945, σ. 211 κ.εξ., στο βιβλίο των Κ. Κατσιμάνη - Στ. Βιρβιδάκη Προβλήματα φιλοσοφίας, ΟΕΔΒ, 1999)

77 2. Οι καθολικές έννοιες Έννοιες :  1. δήλωση ενός συνόλου ίδιων πραγμάτων (π.χ. βιβλίο).  2. δήλωση χαρακτηριστικών πραγμάτων (π.χ. δικαιοσύνη, λευκότητα).  Είναι δύσκολο να οριστούν οι δεύτερες. Για αυτό γεννήθηκαν διάφοροι προβληματισμοί: Μήπως υπάρχει μια έννοια που είναι πάντα η ίδια και για αυτό δίνει ιδιότητες στα πράγματα ;

78 Σχηματισμός και σημασία της έννοιας:  Η έννοια δε διαμορφώνεται οριστικά και αμετάκλητα, αλλά εμπλουτίζεται, διορθώνεται ή και αναθεωρείται, ανάλογα με τα διδάγματα της επιστήμης, που συνεχώς εξελίσσεται.  Η σημασία της έννοιας για τη σκέψη είναι μεγάλη, επειδή η έννοια χαρακτηρίζεται από αντικειμενικότητα ενώ ο καθένας έχει την προσωπική του γνώμη για την αλήθεια, η έννοια της αλήθειας είναι, κατά κάποιον τρόπο, ανεξάρτητη από τις υποκειμενικές εκτιμήσεις.  Γύρω από τις καθολικές έννοιες αναπτύχθηκαν πλήθος διαφορετικών φιλοσοφικών θέσεων κατά την πορεία της φιλοσοφίας από την αρχαιότητα μέχρι και σήμερα.

79 Πλατωνικός δυϊσμός:  Ο Πλάτων ονόμασε τις έννοιες αυτές ιδέες  διακρίνει τον αισθητό κόσμο της εμπειρίας και τον υπεραισθητό κόσμο των ιδεών.  Οι ιδέες προσεγγίζονται μόνο με το νου και περιγράφουν τις καθαρές ουσίες.  Οι ιδέες είναι αμετάβλητες, αιώνιες και ανώλεθρες και συνιστούν τα αρχέτυπα των αισθητών αντικειμένων.

80 Αριστοτέλης:  Διαφωνεί με τον Πλάτωνα. Ο κόσμος είναι ενιαίος  Τα «καθόλου» ή οι καθολικές έννοιες (= κοινά γνωρίσματα των πραγμάτων) ενυπάρχουν στα φυσικά αντικείμενα.  Προκύπτουν και διαμορφώνονται με νοητική αφαιρετική διαδικασία.

81 Εμπειριστές φιλόσοφοι (Τζον Λοκ – Ντέιβιντ Χιουμ):  Εκφράζουν παρόμοιες απόψεις με τον Αριστοτέλη.  Σκεπτόμενοι μία έννοια, χρησιμοποιούμε τα κοινά χαρακτηριστικά όλων των εκδοχών της  π.χ. «τρίγωνο»  ζωγραφίστε την εικόνα που φαντάζεστε για τη λέξη τρίγωνο

82 Αντιρρήσεις – προβληματισμοί γύρω από τις καθολικές έννοιες Αυτές οδήγησαν στο Νομιναλισμό

83 Όμως  Κάθε εικόνα που σχηματίζουμε στο μυαλό μας είναι κάτι το ατομικό.  Προβλήματα : Πώς η ατομική εικόνα εξηγεί τη γενικότητα της καθολικής έννοιας;

84 Ερώτημα : Αν οι καθολικές έννοιες είναι συστατικά της σκέψης, τότε πώς διασφαλίζεται η αντικειμενικότητά τους, αφού οι σκέψεις διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο;

85  Οι σκέψεις δεν είναι ίδιες για όλους!!  Δες το σχέδιό σου! Κάνατε όλοι το ίδιο τρίγωνο;;; Στη φύση υπάρχουν απόλυτα τρίγωνα; Πώς φτάσαμε στην καθολική έννοια τρίγωνο αφού δεν βλέπουμε τέτοιο;

86 Νομιναλισμός ή ονοματοκρατία:  Δεν υπάρχουν καθολικές έννοιες.  Υπάρχουν μόνο ατομικά πράγματα που ονοματοθετούνται.  Τα πράγματα ανήκουν σε ορισμένη κατηγορία λόγω της ομοιότητάς τους. ΟΜΩΣ: Η έννοια της ομοιότητας συνιστά καθολική έννοια. -Αντίφαση

87 3. Μη ρωτάτε για το νόημα, ρωτήστε για τη χρήση Βιτγκενστάιν:  Η γλώσσα είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο. Άρα απαιτείται:  Επικέντρωση στη χρήση των λέξεων και φράσεων στη γλώσσα και όχι σε θεωρίες για το νόημά τους. Αυτή η εκδοχή  Προτάσσει την αναζήτηση των συνθηκών χρήσης της γλώσσας και των κανόνων εφαρμογής της.  Η γλώσσα δεν είναι μόνο μέσο πληροφόρησης και περιγραφής, αλλά χώρος δράσης (επιτελεστική λειτουργία της γλώσσας – Τζον Όστιν).

88 Προβλήματα: παραμένουν ακόμα ανοικτά  Μπορούν δύο λέξεις να έχουν το ίδιο νόημα, χωρίς να έχουν την ίδια χρήση;  Αν η χρήση των λέξεων τις σηματοδοτεί, τότε οι διάφορες γλώσσες θα ήταν μεταξύ τους ασύμβατες και αμετάφραστες.  Πώς νοείται η ύπαρξη καθολικών εννοιών;  Αν το νόημα μιας λέξης εμπεριέχει το σύνολο των χρήσεών της, μπορούμε να μιλούμε για άστοχη χρήση της;

89 Οι λύσεις;;;  Μαθαίνουμε το νόημα των λέξεων παρατηρώντας πώς τις χρησιμοποιούν οι άλλοι όμοιοί μας  Δύο λέξεις έχουν το ίδιο νόημα όταν η μια μπορεί να χρησιμοποιείται στη θέση της άλλης  Η μετάφραση είναι δυνατή καθώς βασίζεται στη λογική ταξινόμηση των εννοιών πραγμάτων  Οι καθολικές έννοιες νοούνται, αν οι άνθρωποι λειτουργούν με την ίδια λογική

90 Ενότητα 4η Λογική και φιλοσοφία

91 Στόχος της ενότητας  Ποια είναι η σχέση της Λογικής και της Φιλοσοφίας;  Θα το μελετήσουμε μέσα από την ιστορική αναδρομή – εξέλιξη της φιλοσοφίας

92 1. Λόγος και λογική  Λόγος = ομιλία, συζήτηση, λέξη, διήγηση, λόγος, δύναμη της διάνοιας, λογική σκέψη, αιτιολόγηση. επιχειρηματολογία, λογισμός, λογαριασμός…  λογικός = ο έχων ορθό λόγο ή κρίση, ο ικανός στη λογική σκέψη, εύλογος  Λογική ή Λογική Τέχνη = 1. επιστήμη της ανθρώπινης σκέψης 2. επιστήμη που μελετά τους νόμους της σκέψης 3. επιστήμη που ασχολείται με τους νόμους της ορθής σκέψης 4. επιστήμη που μελετά τα έγκυρα επιχειρήματα (αριστοτελική λογική  «Αναλυτικά Πρότερα»)

93 2. Σύντομη ιστορική αναδρομή  Προσωκρατικοί φιλόσοφοι : Στοιχειώδεις προβληματισμοί πάνω στους κανόνες της λογικής.  Σοφιστές: Διδασκαλία τέχνης πειθούς. Επαρκής υποστήριξη δύο αντίθετων απόψεων. Χρήση αληθοφανών αλλά μη έγκυρων επιχειρημάτων («σοφίσματα»).

94 Αριστοτέλης - Θεμελιωτής της λογικής:  Συστηματική μελέτη λογικών θεμάτων, ταξινομώντας τις διάφορες μορφές προτάσεων και έγκυρων επιχειρημάτων.  Λογική κατηγορημάτων.  Αναλλοίωτη σχεδόν η λογική του ως το 19 ο αι.  «Όργανον» = 6 συνολικά έργα λογικής.

95 Στωικοί φιλόσοφοι – Χρύσιππος:  Λογική προτάσεων.  Το συμπέρασμα προκύπτει από τη σχέση των προτάσεων μεταξύ τους.  Η μία προκείμενη είναι υποθετική πρόταση. Π. χ. Αν βρέχει έχει ο ουρανός σύννεφα βρέχει Άρα ο ουρανός έχει σύννεφα

96 Άραβες & Χριστιανοί φιλόσοφοι Μεσαίωνα:  Σχολιασμός έργων Αριστοτέλη – λογική.  Βελτίωση σημείων αριστοτελικής λογικής.

97 16 ος αι. κ.ε.: Ύφεση στη λογική έρευνα (εξαίρεση: Λάιμπνιτς). Μέσα 19 ου αι. κ.ε.:  Αναζωπύρωση ενδιαφέροντος από φιλοσόφους και μαθηματικούς για τη λογική.  Συμβολική ή μαθηματική λογική (Ντε Μόργκαν, Μπουλ, Μπολζάνο).  Σχολές: Αλγεβρική (Περς, Βεν), Λογιστική (Φρέγκε, Ράσελ), Φορμαλιστική (Χίλμπερτ).  Επίδραση και βασικό εργαλείο της σύγχρονης αναλυτικής φιλοσοφίας.

98 Μέρος ή εργαλείο της φιλοσοφίας;  Σήμερα θεωρείται ανεξάρτητη επιστήμη.

99  Αναλύστε τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους χρησιμοποιείται η ίδια λέξη στις ακόλουθες σειρές προτάσεων:  α).Εκφωνεί πύρινους λόγους.  β).Θα δώσει λόγο των πράξεών του.  γ).O λόγος είναι ομοιόμορφα διανεμημένος  σε όλους τους ανθρώπους.  δ).Έχει λόγους που πείθουν και τους εχθρούς.

100 Ενότητα 5 η Αριστοτελική Λογική

101 Στόχοι  Να συνειδητοποιήσετε τα στοιχεία λογικής σκέψης που υπολανθάνουν στη χρήση της γλώσσας και να αντιληφθεί το έργο, τη σημασία, αλλά και τα όρια της λογικής.  Να κατανοήσετε τα στοιχεία/εργαλεία της Αριστοτελικής λογικής

102 Προηγούμενη γνώση Για να είναι η σκέψη ορθή όχι μόνο κατά τη μορφή (τυπικά), αλλά και κατά το περιεχόμενό της (ουσιαστικά), πρέπει να εκπληρώνονται οι υλικοί (δηλαδή οι πραγματικοί) όροι της αλήθειας, τους οποίους διατυπώνουν και ελέγχουν οι επιστήμες. Η τυπική λογική παραμένει ένα πολύτιμο και αναντικατάστατο όργανο, που ρυθμίζει την ορθή λειτουργία της σκέψης μας. Δεν είναι όμως ικανή να οδηγήσει μόνη της στην επιστημονική γνώση. Η αδυναμία της λογικής να εξασφαλίσει μόνη της την έγκυρη γνώση προετοιμάζει το έδαφος για την προσέγγιση των ερωτημάτων της γνωσιολογίας (3ο κεφάλαιο), καθώς και για την εισαγωγή στη φιλοσοφία της επιστήμης (4ο κεφάλαιο).

103 Η Λογική του Αριστοτέλη(3) 4) Η Θεωρία των συλλογισμών  Πλάτος και Βάθος εννοιών  Πλάτος: Σύνολο των αντικειμένων που αντιπροσωπεύει η έννοια  Βάθος: Σύνολο των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της έννοιας  ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ Πλάτος-Έκταση Π.χ. Σχήματα γεωμετρικά Βάθος-Ένταση π.χ Τρίγωνο

104 Δώστε παράδειγμα  Δώστε το πλάτος : εκπαίδευση  Δώστε το βάθος: δευτεροβάθμια εκπαίδευση  Κάντε την άσκηση 1,2 του βιβλίου σελ 57

105  Γένος: η ευρύτερη έννοια που περιλαμβάνει μέσα στο πλάτος της στενότερες έννοιες  Είδος: η στενότερη έννοια  Προσεχές γένος: το αμέσως ευρύτερο γένος μιας έννοιας  Προσεχές είδος: το αμέσως στενότερο είδος  Ειδοποιός διαφορά: το χαρακτηριστικό γνώρισμα που διαφοροποιεί τη στενότερη έννοια από την ευρύτερη

106 Δώστε ένα παράδειγμα  Γένος: ζώο  Είδος: σπονδυλωτό  Προσεχές γένος: θηλαστικό  Προσεχές είδος: σαρκοφάγα  Ειδοποιός διαφορά: το είδος της τροφής

107 Κατά συνέπεια  Για να ορίσουμε μια λέξη απαιτείται το προσεχές γένος και η ειδοποιός διαφορά Άσκηση: να ορίσετε την έννοια παιδί

108 Τα είδη των εννοιών κατά το πλάτος  Επάλληλες : έχουν το ίδιο πλάτος-π.χ. σπίτι / κατοικία  Υπάλληλες: η μια έννοια είναι γένος της άλλης- π.χ. χριστιανός/ορθόδοξος  Επαλλάσσουσες: οι δύο έννοιες συμπίπτουν κατά ένα μέρος ως προς το πλάτος τους π.χ. Έλληνας- Καθολικός  Παράλληλες : έχουν εντελώς διαφορετικό πλάτος αν και ανήκουν στην ίδια έννοια- π.χ. καρέκλα/τραπέζι

109 Δώστε από ένα παράδειγμα  Επάλληλες έννοιες:  Υπάλληλες έννοιες:  Επαλάσσουσες έννοιες:  Παράλληλες έννοιες:

110 Τα είδη των εννοιών κατά το βάθος  Υπάρχουν διάφορες σχέσεις  Αντιθετικές: ανάμεσά τους υπάρχουν άλλες ενδιάμεσες έννοιες π.χ. βλακεία – ευφυΐα ( ανοησία, χαζομάρα, εξυπνάδα…)  Αντιφατικές : ανάμεσά τους δεν υπάρχει ενδιάμεσο π.χ. δίκαιος- άδικος  Άσκηση: να κάνετε την άσκηση 3 του βιβλίου σελ 57

111 Η Λογική ασχολείται μόνο με Προτάσεις  Προτάσεις αποφαντικές-δηλωτικές: π.χ. το βιβλίο είναι πράσινο  Αυτές δείχνουν γνώμες και μπορούν να είναι αληθείς ή ψευδείς  Μπορούν να είναι είτε καταφατικές είτε αρνητικές  Μπορούν να είναι καθολικές(όλοι) ή μερικές (μερικοί)  Αν το υποκείμενο τους είναι συγκεκριμένο πρόσωπο λέγονται ατομικές  Έχουν τη μορφή Υ + ρήμα συνδετικό+ Κ

112 Η Λογική του Αριστοτέλη(3) 4.1) Η Θεωρία των συλλογισμών  Τοπικά  Μελέτη προτάσεων της μορφής: 1. Κάθε Χ είναι Υ 2. Κάθε Χ δεν είναι Υ 3. Μερικά Χ είναι Υ 4. Μερικά Χ δεν είναιΥ  Καθολική καταφατική  Καθολική αποφατική  Μερική καταφατική  Μερική αποφατική

113 Η Λογική του Αριστοτέλη(3) 4.2) Η Θεωρία των συλλογισμών  Αναλυτικά Πρότερα Ορισμός συλλογισμού: από ένα σύνολο υποθέσεων παράγονται κατά ανάγκη συγκεκριμένα συμπεράσματα. τα χαρακτηριστικά του συλλογισμού: α) το συμπέρασμα προκύπτει μόνον από δύο προκείμενες, β) όλες οι προκείμενες έχουν τη μορφή Υ-Κ και γ) σε αυτές εμπλέκονται τρείς όροι Μείζων =ευρύτερος όρος (το Κ του συμπεράσματος) Ελάσσων=στενότερος όρος ( Υ του συμπεράσματος ) Μέσος όρος= το κοινό στοιχείο στις προκείμενες Π.χ  Κάθε τετράγωνο είναι ρόμβος  Κάθε ρόμβος είναι παραλ/μο  Άρα,κάθε τετράγωνο είναι παρ/μο Ελάσσων όρος = υποκείμενο του συμπεράσματος: τετράγωνο Μείζων όρος= κατηγόρημα του συμπεράσματος :παραλ/μο

114 4.3) Η θεωρία των συλλογισμών τρόποι συσχετισμού στις προκείμενες  1.Μέσος- Μείζων(Κ) Ελάσσων(Υ)- Μέσος Κάθε κανονικό πολύγωνο εγγράφεται σε κύκλο. Κάθε τετράγωνο είναι κανονικό πολύγωνο Άρα,κάθε τετράγωνο εγγράφεται σε κύκλο Κάθε λιοντάρι είναι θηλαστικό. Μερικά σαρκοβόρα είναι λιοντάρια. ‘Άρα μερικά σαρκοβόρα είναι θηλαστικά.

115 Συνέχεια…  2. Μείζων (Κ)- Μέσος Ελάσσων(Υ) -Μέσος π.χ Κανένα τρίγωνο δεν είναι τετράπλευρο Κάθε ρόμβος είναι τετράπλευρο Άρα,κανένας ρόμβος δεν είναι τρίγωνο.

116 Συνέχεια  Μέσος – Μείζων (Κ) Μέσος- Ελάσσων(Υ) Κανένα τετράποδο δεν είναι πτηνό Η γάτα είναι τετράποδο Η γάτα δεν είναι πτηνό

117 Και τέλος  Μείζων (Κ) – Μέσος Μέσος- Ελάσσων(Υ) Οι γύπες είναι πουλιά Οι γύπες είναι σαρκοβόρα Μερικά σαρκοβόρα είναι πουλιά

118 Ορισμοί  Πλάτος και Βάθος εννοιών  Πλάτος: Σύνολο των αντικειμένων που αντιπροσωπεύει η έννοια  Βάθος: Σύνολο των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων της έννοιας

119 Κεφάλαιο τρίτο

120 Ενότητα 1 η

121 Στόχοι  Να συνειδητοποιήσετε τη συμβολή των σκεπτικιστικών αποριών ως κινήτρων “δράσης” στη διαδικασία απόκτησης γνώσης (με την ευκαιρία αυτή θα ξαναθυμηθούμε στοιχεία από το 1ο κεφάλαιο).  Να εξοικειωθείτε και ν’ αφομοιώσετε βασικές φιλοσοφικές έννοιες, που τις συναντά κανείς πολύ συχνά στον ευρύτερο χώρο του στοχασμού, όπως την έννοια του δογματισμού, του σκεπτικισμού κτλ.  Να κατανοήσετε ότι, παρ’ ότι ο σκεπτικισμός, ως γνωσιολογικό σύστημα, θεωρεί ανέφικτη την απόκτηση κάποιας γενικά ισχύουσας αλήθειας, εντούτοις αποτελεί αφετηρία γόνιμης κριτικής και ανταλλαγής επιχειρημάτων.  Να εκφράσετε τις δικές σας σκεπτικιστικές αμφιβολίες για το πώς πραγματικά είναι ο κόσμος και το πώς μας φαίνεται πως είναι.  Να προβληματιστείτε σχετικά με την (ανα)ζήτηση κριτηρίων και στέρεων θεμελίων βάσει των οποίων κάποιες εντυπώσεις και σκέψεις μπορούν να χαρακτηριστούν ως αξιόπιστες, προκειμένου να υπερνικηθούν οι υπερβολικές σκεπτικιστικές αμφιβολίες.

122 Ερώτημα:  Ποιον ονομάζουμε δογματικό;  Ποιον σκεπτικιστή; όποιον διατυπώνει απόψεις σε φιλοσοφικά θέματα χωρίς να έχει προηγουμένως υποβάλει σε κριτικό έλεγχο τις γνωστικές δυνατότητές του. όποιον διατυπώνει απόψεις σε φιλοσοφικά θέματα αφού έχει προηγουμένως υποβάλει σε κριτικό έλεγχο τις γνωστικές δυνατότητές του.

123 Διαφορετικά είδη σκεπτικισμού  Στο χώρο της γνωσιολογίας, δηλαδή κατά την ενασχόληση με τη γνώση ως τέτοια, οι φιλόσοφοι θέτουν το ερώτημα σχετικά με το εάν η γνώση μας για τα πράγματα που δεχόμαστε πως υπάρχουν είναι δυνατή.  Με άλλα λόγια το ερώτημα έχει ως εξής: μπορούμε να γνωρίσουμε τα πράγματα ;  Στο ερώτημα αυτό δεν υπάρχει μια καταφατική ή αρνητική απάντηση. Οι φιλόσοφοι απαντούν διαφορετικά, ανάλογα με αυτά που παρατηρούν.  Τι παρατηρούν; Πως η ικανότητα του νου μας να συλλαμβάνει την πραγματικότητα υπόκειται σε σοβαρούς περιορισμούς.

124  Επίσης διαπιστώνουν πως οι αισθήσεις μας συχνά- πυκνά μας εξαπατούν, οι συλλογισμοί είναι λαθεμένοι ή οδηγούν σε λάθος, με αποτέλεσμα να προβληματιζόμαστε για τους κανόνες που διέπουν τη σκέψη μας, δηλαδή για τις μεθόδους και την οργάνωση της σκέψης μας. Τέλος παρατηρείται ασυμφωνία σε πολλά και σημαντικά ζητήματα.  Από αφορμή τέτοιες και άλλες παρόμοιες εμπειρίες, οι φιλόσοφοι αμφιβάλλουν για το αν μπορούμε να έχουμε βέβαιη γνώση για τον κόσμο ή αν έχουμε μια ψευδή αντίληψη γι’ αυτόν.

125 Ποιοι είναι οι σκεπτικιστές;  Οι φιλόσοφοι που υποστηρίζουν ότι μας λείπουν τα ασφαλή κριτήρια για να αποφασίσουμε εάν και πότε γνωρίζουμε κάτι αληθινό, που θέτουν υπό αμφιβολία τη βεβαιότητά μας για τη γνώσης ονομάζονται σκεπτικοί ή σκεπτικιστές.  Η αντίστοιχη φιλοσοφική στάση ονομάζεται σκεπτικισμός.  Ο σκεπτικισμός έχει μακρά ιστορία: από την αρχαιότητα έως σήμερα. Υπάρχουν διάφορες μορφές σκεπτικισμού.

126 Ο αρχαίος σκεπτικισμός  αμφισβήτηση της δυνατότητας για γνώση  επιδίωξη αταραξίας Πρώτες σκεπτικιστικές αμφιβολίες για τη γνώση:  – Προσωκρατικοί  – Σοφιστές  – Σωκράτης

127 Συστηματικός σκεπτικισμός:  « Πυρρώνειος »: από τους οπαδούς του Πύρρωνα.  Ακαδημαϊκός: από αυτούς που δίδαξαν στην Ακαδημία του Πλάτωνα.

128 Γνωρίσματα:  Ι. επίτευξη αταραξίας, ψυχικής γαλήνης ως απόρροια της αποδοχής ότι η γνώση είναι ανέφικτη.  ΙΙ. Για κάθε θέμα υπάρχουν δύο αντίθετες αλλά ισοδύναμες-ισοσθενείς απόψεις. Έτσι δεν μπορούμε να αποφασίσουμε υπέρ της μιας ή της άλλης.  ΙΙΙ. Πρέπει να μην παίρνουμε θέση απέναντι σε οποιαδήποτε θεωρητική πεποίθηση σχετικά με τη φύση της πραγματικότητας.  ΙV. Τα επιχειρήματα των αρχαίων σκεπτικών ονομάζονται τρόποι, ήτοι ισοδύναμες απόψεις που δεν μας επιτρέπουν να επιλέξουμε.

129  V. Παραδείγματα:  διαφορετικές εντυπώσεις από το ίδιο πρόσωπο και για το ίδιο πράγμα ανάλογα με τη συναισθηματική κατάσταση.  αντίθετες πεποιθήσεις λόγω διαφορετικού κοινωνικού περιβάλλοντος.

130 Οι μετριοπαθείς  Οι ακαδημαϊκοί είναι πιο μετριοπαθείς: δέχονται πως οι πεποιθήσεις μας έχουν ένα βαθμό πιθανότητας να είναι αληθείς.  Λέγονται ακαδημαϊκοί, επειδή δίδαξαν στην Ακαδημία του Πλάτωνα.

131 Ο ακραίος σκεπτικισμός του Χιουμ & η ανάγκη μιας συνθετικής προσέγγισης (Καντ)

132 β) Νεότερες μορφές σκεπτικισμού  Εκπρόσωποι:  α) Ρενέ Ντεκάρτ ή Καρτέσιος  β) Χιουμ.

133 Ακραία μορφή σκεπτικισμού : 1. Ρενέ Ντεκάρτ ή Καρτέσιος (17ος αιώνας).

134  Ο Ντεκάρτ αναζήτησε στέρεα θεμέλια για τη γνώση, με δεδομένα τα χαρακτηριστικά της εποχής του :  – ραγδαία ανάπτυξη της επιστήμης  – έντονες θρησκευτικές έριδες ανάμεσα στους καθολικούς και τους προτεστάντες.

135 Ο φιλόσοφος υποστήριξε:  α) δεν ξεχωρίζουμε με βεβαιότητα την κατάσταση του ονείρου, την οποία υποτίθεται ότι συνειδητοποιούμε μόνο αφού έχουμε ξυπνήσει, από την κατάσταση της εμπειρίας μας, όταν ήδη είμαστε ξύπνιοι.  β) δεν μπορούμε να δεχτούμε με ασφάλεια λογικές και μαθηματικές αλήθειες, οι οποίες υποτίθεται ότι ισχύουν και όταν κοιμόμαστε και όταν είμαστε ξύπνιοι.  γ) πού στήριξε την αμφιβολία του για τις μαθηματικές αλήθειες; Στην υπόθεση ότι μπορεί να μας έκανε να τις πιστέψουμε κάποιος «μοχθηρός δαίμονας».  δ) κάθε αμφιβολία μας για την αλήθεια της μιας ή της άλλης πεποίθησης για να υπάρχει προϋποθέτει την ύπαρξη του υποκειμένου που τις σκέφτεται.  ε) η στιγμή λοιπόν που σκέφτεται ο άνθρωπος είναι και στιγμή της ύπαρξής του. Το «υπάρχω» ισχύει, όταν το σκέφτομαι. Πρέπει να το σκέφτομαι για να αμφιβάλλω ως προς αυτό. Παύει να είναι αντικείμενο αμφιβολίας, όταν το βλέπω. Έτσι κατανοείται καλύτερα η περίφημη ρήση του Ντεκάρτ: σκέφτομαι, άρα υπάρχω.

136 κριτική  Η πεποίθηση του φιλοσόφου ότι το υποκείμενο σκέψης γνωρίζει με σιγουριά ότι υπάρχει την ίδια στιγμή που σκέπτεται και ότι συγχρόνως αποτελεί άυλη οντότητα είναι εσφαλμένη.

137 Πιστεύει ότι η αμφιβολία αίρεται μέσα από την απόδειξη της ύπαρξης του θεού. επιχειρήματα για το ζήτημα του θεού είναι τα εξής:  α) οι άνθρωποι είναι ατελή όντα και ως τέτοια δεν αποτελούν την αιτία της ιδέας τηςτελειότητας παρά την έχουν μόνο στο νου τους. Αναγκαστικά η αιτία υπάρχει έξω από τον ανθρώπινο νου· είναι η «πραγματικότητα» που αντιστοιχεί στον «τέλειο θεό».  Με άλλα λόγια : η ιδέα του «τέλειου όντος» που συλλαμβάνει με τη σκέψη του ο άνθρωπος, δηλαδή είναι εμφυτευμένη στο νου του, συνεπάγεται την ύπαρξη αυτού του όντος, την πραγματικότητα του οποίου παριστά ο θεός. Άρα ο θεός είναι η αιτία που εμφυτεύει μέσα στον ανθρώπινο νου την ιδέα της τελειότητας.  β) η ύπαρξη κρύβει τελειότητα, γιατί η ανυπαρξία συνιστά ένα είδος ατέλειας. Άρα ο θεός, που περιέχει κάθε είδους τελειότητα, πρέπει να υπάρχει.

138 Κριτική  Τα επιχειρήματα του Ντεκάρτ για το θέμα του θεού δεν είναι πειστικά για τους περισσότερους φιλοσόφους.  Μπορεί, για παράδειγμα, η ιδέα της τελειότητας να μην έχει προέλθει από την ανάγκη να υπάρχει θεός, αλλά να είναι σχηματισμένη μέσα στη σκέψη από τον ίδιο τον άνθρωπο.  Ακόμη, η ύπαρξη δεν μπορεί υποχρεωτικά να ταυτίζεται με την ιδέα που φαντάζεται ο νους.

139 Ο σκεπτικισμός του Χιουμ · Η γνώση προέρχεται από τις αισθήσεις. · Τα δεδομένα των αισθήσεων είναι βασικά στοιχεία της γνώσης. · Αυτά τα στοιχεία δεν προσφέρουν καμιά βεβαιότητα παρά αποτελούν χωριστές ή ατομικές παραστάσεις του νου μας. · Οι αισθήσεις προσφέρουν χάος εντυπώσεων, πάνω στις οποίες στηρίζονται οι ιδέες μας σχετικά με το τι υπάρχει. · Κατ’ αυτό τον τρόπο, ό,τι κάνει αισθητή την παρουσία του στο χώρο των ιδεών έλκει την καταγωγή του από το χώρο των αισθήσεων. · Εδώ εστιάζεται ο εμπειρισμός του Χιουμ, σύμφωνα με τον οποίο η αλήθεια των ιδεών μας απορρέει από τις εντυπώσεις που μας δημιουργούν οι αισθήσεις μας. · Το σύνολο των εντυπώσεών μας είναι εφήμερο, παροδικό και δεν μας παραπέμπει σε κάποιο ακλόνητο υπόβαθρο. · Έτσι δεν μπορούμε να συλλάβουμε κάποια σταθερή υφή της πραγματικότητας και καταφεύγουμε σε σκεπτικιστική αμφιβολία. · Αυτή ή αυτές οι αμφιβολίες δεν πρέπει να προκαλούν αδιέξοδα στην αντιμετώπιση της πρακτικής ζωής.

140 Σύμφωνα με τον ίδιο τον Χιουμ: « ο αληθινός σκεπτικιστής αρνείται τόσο τις φιλοσοφικές του αμφιβολίες όσο και τις φιλοσοφικές του πεποιθήσεις ». · Αυτό σημαίνει ότι αρνείται σοφίσματα, λεπτολογίες ή παρεκκλίσεις που φυλακίζουν το πνεύμα σε μια αδιέξοδη υπεροψία. · Επομένως δεν απελπίζεται για την πραγματικότητα που τον περιβάλλει. · Η τελευταία οφείλει να αντιμετωπίζεται με οδηγό τις προδιαθέσεις, τα ένστικτα και τις συνήθειες, αφού δεν μπορούμε να στηριχθούμε σε κάποια βέβαιη γνώση που στηρίζεται στη λογική. Βλέπε σχετικά κείμενο 7: « Η υπόθεση … να παρατηρούμε το παρελθόν ». · Εκεί λοιπόν που αρχίζει η εμπειρία παύει να μας βασανίζει ο σκεπτικισμός.

141  «Η υπόθεση ότι το μέλλον μοιάζει με το παρελθόν δεν θεμελιώνεται σε επιχειρήματα οποιουδήποτε είδους, αλλά στηρίζεται εξ ολοκλήρου στο έθος, που μας καθορίζει να περιμένουμε και στο μέλλον την ίδια ακολουθία αντικειμένων την οποία έχουμε συνηθίσει να παρατηρούμε στο παρελθόν…».  Ντ. Χιουμ, Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση  Βιβλίο του μαθητή, σελ. 70 – Παράθεμα 7  Η θέση του Χιουμ ότι η γνώση μας για τον κόσμο προέρχεται αποκλειστικά από τις αισθήσεις επιτρέπει την αιτιοκρατική σύνδεση δύο διαδοχικών γεγονότων π.χ. τη θέρμανση ενός μετάλλου με τη διαστολή του;  Τι είναι αυτό που κατά τον Χιουμ ωθεί τους ανθρώπους να ισχυρίζονται με βεβαιότητα ότι η θέρμανση προκαλεί τη διαστολή του μετάλλου πάντοτε;  Αν δεχτούμε τη θέση του Χιουμ, τότε ενισχύεται ή αποδυναμώνεται το κύρος της επιστημονικής γνώσης;  Ποιες συνέπειες θα είχε για σας αν αποδεχόσασταν τις απόψεις του Χιουμ, όταν για παράδειγμα διδάσκεστε φυσική στο σχολείο; 

142  «Εφόσον ο λόγος δεν μπορεί να διαλύσει τα σύννεφα, είναι μεγάλη τύχη που η φύση φροντίζει γι’ αυτό από μόνη της να με θεραπεύσει από τη φιλοσοφική μελαγχολία και από το παραλήρημα στο οποίο έχω πέσει. Και το πετυχαίνει αυτό μέσω της χαλάρωσης του νου μου είτε μέσω της απασχόλησης με μια έντονη εντύπωση των αισθήσεών μου, που διώχνει όλες αυτές τις χίμαιρες. Γευματίζω, παίζω μια παρτίδα τάβλι και διασκεδάζω με τους φίλους μου και, όταν έπειτα από ψυχαγωγία τριών ή τεσσάρων ωρών επιστρέφω σε αυτούς τους διαλογισμούς, μου φαίνονται τόσο ψυχροί και βεβιασμένοι και γελοίοι ώστε δεν έχουν την παραμικρή διάθεση να εμβαθύνω περισσότερο».  Ντ. Χιουμ, Πραγματεία για την ανθρώπινη φύση  Βιβλίο του μαθητή σελ. 70 – Παράθεμα 8

143 Οι βασικές θέσεις του Χιουμ  Μοναδική πηγή γνώσης οι αισθήσεις (συνεπής εμπειρισμός)· περιορισμένη γνωστική δυνατότητα του ανθρώπου  Αδυναμία απόδειξης της αντικειμενικής υπόστασης: α) της ενιαίας ανθρώπινης ψυχής β) των υλικών αντικειμένων  Αμφισβήτηση της κανονικότητας που διέπει τη φύση  Αμφισβήτηση της επαγωγικής γενίκευσης  Προβολή της αρχής της ομοιομορφίας

144 ΙΙ. Στρατηγικές αντιμετώπισης του σκεπτικισμού  1. η επίκληση του κοινού νου  2. η προοδευτική «ωρίμανση» του ανθρώπινου πνεύματος μέσα από την ιστορική του εξέλιξη.  3. η κατάδειξη της αδυναμίας των σκεπτικών να υποστηρίξουν με συνέπεια την αμφιβολία τους.  4. οι ανησυχίες των σκεπτικών δεν έχουν βάση και νόημα, είναι ανόητες, γιατί θέτουν ερωτήματα που δεν απαντώνται. Βλέπε σχετικά κείμενο 9: « Ο σκεπτικισμός δεν είναι … κάτι που μπορεί να λεχθεί ».  5. τα κριτήρια που αναζητεί ο σκεπτικισμός είναι άχρηστα και υπερβολικά κριτήρια βεβαιότητας.

145 Ενότητα τρίτη Θεωρίες για την πηγή της γνώσης

146 Στόχοι  Να κατανοήσετε τα βασικά χαρακτηριστικά του «εμπειρισμού των νέων χρόνων» ως γνωσιολογικής θεωρίας, η οποία εντάσσεται στα ευρύτερα πλαίσια του εμπειρισμού.  Να διαπιστώσετε τις βασικές δομές κυρίως της θεωρίας του Locke, ώστε να μπορεί να αντιληφθεί την πορεία των Berkeley και Hume στα όρια «της ίδιας σχολής», με τρόπο ώστε να διακρίνεται η επίδραση του ενός στη σκέψη του άλλου.  Να κατανοήσετε τη γραμμική πορεία της εξέλιξης του νεότερου εμπειρισμού, ως σημείου αναφοράς νεοπαγών επιστημών όπως η ψυχολογία.  Να εντάξετε την εκδοχή-απάντηση του αγγλικού εμπειρισμού στα γνωσιολογικά ερωτήματα της εποχής του και να τη συγκρίνει με την αντίστοιχη του «ηπειρωτικού ορθολογισμού»

147 1. Ορθολογισμός ή ρασιοναλισμός  Κύρια γνωρίσματα  Ι. Η γνώση μας για τον κόσμο προέρχεται από τον ορθό λόγο και στηρίζεται σ’ αυτόν.  ΙΙ. Τα βασικά στοιχεία της γνώσης μας αναζητούνται στο νου μας.  ΙΙΙ. Αυτή η γνώση αποκαλείται a priori ή προ- εμπειρική, γιατί φαίνεται να είναι δυνατή πριν ή ανεξάρτητα από οποιαδήποτε εμπειρία.

148 Κύριοι εκπρόσωποι: Ι. αρχαιότητα : Πλάτων  Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η γνώση βασίζεται στην ανάμνηση των ιδεών. Οι ι δέες αυτές υπάρχουν αιώνια και τις έχει αντικρίσει η ψυχή πριν να ενσαρκωθεί στο σώμα.  Πώς τις ενσαρκώνει η ψυχή; Με κατάλληλη νοητική άσκηση και με τη μελέτη των μαθηματικών.  Ο υλικός κόσμος αποτελεί ατελή αντανάκλαση των ιδεών. ΙΙ. Νεότερη εποχή:  Ντεκάρτ  Σπινόζα  Λάιμπνιτς  Χέγκελ

149 Ντεκάρτ  η γνώση ως συμπαγές οικοδόμημα στηρίζεται στις πεποιθήσεις που έχουν για θεμέλιό τους τον ορθό λόγο και γι’ αυτό είναι ακλόνητες.  Τέτοιες πεποιθήσεις μπορούμε να παράγουμε με τη μέθοδο της συστηματικής αμφιβολίας.  Τούτο σημαίνει ότι διατρέχουμε ένα σύνολο πεποιθήσεων για να επιλέξουμε στο τέλος της διαδικασίας, κατά την οποία αμφιβάλλουμε, εκείνες τις πεποιθήσεις που δεν μπορούμε να θέσουμε υπό αμφιβολία  κριτήρια για τις αληθείς ιδέες: η σαφήνεια και η ευκρίνεια.  Αυτά τα γνωρίσματα καθιστούν τις ιδέες μας εναργείς.  Τις βασικές μας ιδέες τις έχει εμφυτεύσει στο νου μας ο θεός.  Τι είναι οι ιδέες μας; Παραστάσεις των θεμελιακών γνωρισμάτων των υλικών και πνευματικών όντων.  Πώς τις συλλαμβάνουμε αυτές τις ιδέες; Άμεσα και με τη βοήθεια της ενόρασης, δηλαδή χωρίς να καταφεύγουμε σε κάποια συλλογιστική διαδικασία.  Η απόλυτη βεβαιότητα, στην οποία κατέληξε ο Ντεκάρτ, είναι το σκέφτομαι, άρα υπάρχω.

150  Αυτή η βεβαιότητα προβάλλει στο νου μας άμεσα και δεν προκύπτει συμπερασματικά μέσα από κάποια συλλογιστική διαδικασία. Γι’ αυτό και το συμπερασματικό άρα καθίσταται περιττό.  Η εν λόγω βεβαιότητα είναι το θεμέλιο, πάνω στο οποίο επιχειρεί ο φιλόσοφος να οικοδομήσει τη γνώση.  Το βέβαιο του πράγματος έγκειται στο ότι η σύνδεση των πεποιθήσεών μας με την πραγματικότητα εντοπίζεται στη σχέση των πεποιθήσεων που στηρίζονται στον ορθό λόγο με τις πεποιθήσεις που στηρίζονται στην εμπειρική πραγματικότητα

151 Σπινόζα - Λάιμπνιτς  –Υποστηρίζουν ότι ο νους μας πρέπει να χρησιμοποιεί τις έμφυτες ιδέες και τις λογικές αρχές για να μπορεί να κατανοεί βασικές δομές της πραγματικότητας.

152 Χέγκελ ο πιο σημαντικός ορθολογιστής.  ο ορθός λόγος συντελεί στο να κατανοήσουμε πλήρως την πραγματική εξέλιξη της ανθρώπινης ιστορίας και να προβλέψουμε την όλη πορεία της.  χαρακτηριστική ρήση του φιλοσόφου : «αυτό που είναι ορθολογικό,είναι πραγματικό και αυτό που είναι πραγματικό, είναι ορθολογικό».

153 Ερωτήσεις κείμενα 1 και 3.  Να σημειώσετε τις λέξεις που δείχνουν ότι πρόκειται για την ορθολογιστική φιλοσοφική προοπτική  Τι ακριβώς πρεσβεύει ο Πλάτων;  Ποια βασική αρχή των απόψεων του Ντεκάρτ διαφαίνεται στο απόσπασμα;

154 2. Εμπειρισμός  Οι εμπειριστές υποστηρίζουν ότι η γνώση μας για τον κόσμο προέρχεται από τις αισθήσεις.  Τα στοιχειώδη δεδομένα του περιβάλλοντος κόσμου αποτυπώνονται, εγγράφονται και καταχωρίζονται στο νου μας μέσα από την αισθητηριακή αντίληψη.  Αυτή η καταχώριση συνιστά στιγμή δημιουργίας στοιχειωδών πεποιθήσεων ή ιδεών.  Πρόκειται, με άλλα λόγια, για απλές παραστάσεις των πιο πάνω δεδομένων.  Η στοιχειώδης πεποίθηση που πραγματοποιεί την καταχώριση είναι η πρωταρχική γνώση, που αναζητούμε.  Όταν καταγράφονται αισθητηριακές εντυπώσεις, η στοιχειώδης πεποίθηση έρχεται σε επαφή με την πραγματικότητα και έτσι εμποτίζεται με γνώση.

155 Ι. Αρχαίοι φιλόσοφοι με εμπειριστικές απόψεις:  α) Επίκουρος  β) Αριστοτέλης: δίνει προτεραιότητα στη λειτουργία του νου για την επίτευξη επιστημονικής γνώσης. Προϋποθέτει όμως επαγωγική πορεία : από το ειδικό, το μερικό ή το συγκεκριμένο στο γενικό, το καθολικό και αφηρημένο.  Το μερικό συλλαμβάνεται με τη λειτουργία των αισθήσεων.

156 ΙΙ. Νεότεροι φιλόσοφοι του εμπειρισμού: α) Μπέικον [ή Βάκων]  →γενικές αντιλήψεις των νεότερων εμπειριστών:  – έμφαση στο ρόλο των αισθήσεων.  – οι ιδέες που υπάρχουν στο νου μας δεν είναι έμφυτες, αλλά διαμορφώνονται σύμφωνα με τις εντυπώσεις που μας προσφέρουν οι αισθήσεις.

157 β) Τζον Λοκ  μιλάει για λειτουργία μιας εσωτερικής αίσθησης, ενός αναστοχασμού.  αυτή η αίσθηση αποτυπώνει ως αντικείμενα και ό,τι λαμβάνει χώρα κατά την εσωτερική λειτουργία του νου. Π.χ. αυτό που λαμβάνει χώρα τη στιγμή που σκεφτόμαστε, αμφιβάλλουμε, επιθυμούμε κ.λπ.  Δεν υπάρχουν στοιχεία της γνώσης προ-εμπειρικά ή ανεξάρτητα από την εμπειρία.  Ο νους [ή η ψυχή] είναι ένας «άγραφος χάρτης» [άγραφο χαρτί (tabula rasa)], πάνω στο οποίο η εμπειρία αποτυπώνει τα σημάδια της.

158 γ) Μπέρκλεϋ  ταυτίζει τις ιδέες του ανθρώπινου νου με την πραγματικότητα.  υπάρχουν πνεύματα και ιδέες και μέσα στο νου του υπέρτατου πνεύματος, του θεού, υπάρχουν τα πράγματα του περιβάλλοντος κόσμου.  ο θεός έχει εγκαθιδρύσει τους φυσικούς νόμους, τις κανονικές σχέσεις δηλαδή που συνδέουν τα πράγματα και οι οποίες μας επιτρέπουν να διακρίνουμε ετούτα τα πράγματα από τα πλάσματα της φαντασίας μας.  η πραγματικότητα είναι μία, όπως και οι ιδέες μας, με χρώματα, ήχους κ.λπ.  οι αφηρημένες έννοιες είναι κατασκευές τη γλώσσας.

159 δ) Χιουμ  οι αισθητηριακές εντυπώσεις είναι αποτυπωμένες στο νου με αυτάρκεια και δεν χρειάζεται να υποστηρίζονται από πρόσθετες λειτουργίες,σαν αυτή του αναστοχασμού.  τα δεδομένα του εξωτερικού κόσμου προσφέρουν περιορισμένη γνωστική δυνατότητα.  συνθέτουμε τις παραστάσεις μας με βάση στοιχειώδεις, ατομικές εντυπώσεις.  οι επαγωγικές γενικεύσεις δεν έχουν πραγματική λογική ισχύ

160 Ερωτήσεις κείμενα 2 και 4  Να υπογραμμίσετε τις λέξεις που δείχνουν ότι πρόκειται για τον εμπειρισμό  Ποια είναι η θεωρία του Αριστοτέλη;  Ποια είναι η θεωρία του Λοκ;

161 Καντ: η ανάγκη συνθετικής προσέγγισης  Επιδίωξη του Καντ: γεφύρωση του ορθολογισμού με τον εμπειρισμό.  Διερεύνησε τη συνεργασία των αισθήσεων με τον ορθό λόγο.  Αφετηρία αυτής της συνεργασίας είναι η συγκρότηση της εμπειρίας.  Η εμπειρία προσφέρει το «υλικό» που καλείται να αξιοποιήσει ο λόγος.  Αυτό το υλικό προσφέρεται με τη μορφή των εποπτειών, των άμεσων ενιαίων παραστάσεων.  Η εμπειρική διάσταση του νου επεξεργάζεται ενεργητικά το υλικό που παραλαμβάνει. Ο νους το μορφοποιεί με στοιχεία που διαθέτει από πριν.

162 Πώς κατανοείται αυτή η επεξεργασία;  Ως τοποθέτηση του πρωτογενούς υλικού στον χώρο και στον χρόνο, οι οποίοι συνιστούν εγγενείς [=ενύπαρκτες] μορφές εποπτείας.  Χώρος και χρόνος είναι απαραίτητες προϋποθέσεις της εμπειρίας. Άρα δεν γίνονται αντιληπτοί εμπειρικά παρά είναι αρχές.  Κάθε πράγμα που περιέρχεται στην αντίληψή μας είναι εγκατεστημένο στο νου από την καθαρή νόηση, αφού έχει διαμορφωθεί από τον χώρο και τον χρόνο ή στο πλαίσιο του χώρου και του χρόνου.

163 Τι είναι λοιπόν τα πράγματα;  Φαινόμενα που τα οργάνωσε ο νους μας και όχι πράγματα καθεαυτά.  Ο ορθός λόγος δεν μας παρέχει απεριόριστες δυνατότητες για να κατανοήσουμε τα πράγματα καθεαυτά, τη βαθύτερη δομή του κόσμου, την ύπαρξη του θεού, την αθανασία της ψυχής.  Δεν μας προσφέρει μια a priori θεωρητική γνώση, αλλά μόνο μια γνώση για τη δομή του κόσμου των φαινομένων.  Η φιλοσοφική αναζήτηση δεν πρέπει να είναι υπερβατική αλλά υπερβατολογική.

164  Υπερβατική: η αναζήτηση προχωρεί με στήριγμα τον λόγο πέρα από τα όρια της δυνατής ανθρώπινης εμπειρίας.  Υπερβατολογική: διερεύνηση των αναγκαίων συνθηκών της εν λόγω εμπειρίας.

165 Τι είναι κατηγορίες της νόησης:  καθαρές, αφηρημένες έννοιες που εκφράζουν τις λειτουργίες της νόησής μας, με τις οποίες συνδέονται και οι εποπτείες, δηλαδή τα προϊόντα της αντίληψής μας που φέρνουν την σφραγίδα της νόησης.  Οι κύριες γενικές κατηγορίες:  Ποσότητα, ποιότητα, σχέση, τρόπος.  Εποπτείες και κατηγορίες αλληλοσυμπληρώνονται: σύνθεση ορθολογισμού και εμπειρισμού.  Το φιλοσοφικό εγχείρημα του Καντ αποτέλεσε τη βάση για κάθε περαιτέρω σύλληψη γνωσιακών συνθέσεων στη νεότερη εποχή.

166 Ερωτήσεις κείμενο 5  Να υπογραμμίσετε λέξεις που δείχνουν τη φιλοσοφική θέση του Καντ  Ποια ακριβώς είναι αυτή;  Ποια είναι τα επιχειρήματά του;

167 Κεφάλαιο 5 Ενότητα 1: Εισαγωγή στη μεταφυσική

168 Στόχοι  Να εντοπίσετε το κυριότερο μεταφυσικό ερώτημα και τη σχέση με την οντολογία.  Να διερευνήσετε τη σχέση της μεταφυσικής με τη γνωσιολογία και την επιστήμη, να αιτιολογήσετε την άποψη ότι τα μεταφυσικά και τα γνωσιολογικά ερωτήματα είναι αλληλένδετα και να επιχειρήσει να οριοθετήσει το πεδίο έρευνας της επιστήμης σε σχέση με το πεδίο της μεταφυσικής.  Να κατανοήσετε την ιδιαιτερότητα των μεταφυσικών προβλημάτων και τη δυσκολία αυστηρού διαχωρισμού ανάμεσα σε οντολογικά και επιστημονικά ερωτήματα (π.χ., “από τι είναι φτιαγμένος ο κόσμος;”) και να εντοπίσετε το βασικό κριτήριο διαφοροποίησής τους.

169 Πώς γεννήθηκε;  Η λέξη πλάστηκε από τους μελετητές του Αριστοτέλη καθώς ένα σύνολο έργων του επονομάστηκε Τα Φυσικά. Ο ίδιος ο Αριστοτέλης ονόμασε τα έργα του αυτά Πρώτη Φιλοσοφία αναγνωρίζοντας την αξία τους

170 Ποιο είναι το περιεχόμενο;  Η Μεταφυσική ασχολείται με το ερώτημα «τι υπάρχει πέρα από την ορατή πραγματικότητα;», «τι είναι όν;», «ποια τα είδη των όντων;», «τι είναι θάνατος;», «τι είναι ψυχή;»

171 Μεταφυσική και οντολογία  Οι ερωτήσεις της Μεταφυσικής δείχνουν ότι έχει σχέση και με την οντολογία, αφού ασχολείται με το ον

172 Μεταφυσική και γνωσιολογία  Οι ερωτήσεις της Μεταφυσικής προϋποθέτουν ότι γνωρίζουμε αν υπάρχει ή όχι ένα ον  Με αυτή την προοπτική σχετίζονται και με την γνωσιολογία

173 Κατηγορίες ερωτημάτων Μεταφυσικής  Ερωτήματα σχετικά με τη φυσική ή αισθητή πραγματικότητα : τι είναι δέντρο;  Ερωτήματα σχετικά με μη αισθητά πράγματα ή έννοιες: τι είναι έθνος;  Ερωτήματα σχετικά με το νοητό ον: άνθρωπος είναι ό,τι βλέπουμε ή και ή βούληση ότι υπάρχουμε;  Ερωτήματα σχετικά με το δημιουργό του σύμπαντος: υπάρχει Θεός;

174 Ομοιότητες Μεταφυσικής και Φυσικής  Η Μεταφυσική θέτει ερωτήματα για το τι είναι ον και δίνει γενικές απαντήσεις. Η Φυσική θέτει τα ίδια ερωτήματα και απαντά ανακαλύπτοντας καθολικούς νόμους για την πραγματικότητα του όντος  Η Μεταφυσική ερευνά την ουσιαστική φύση της πραγματικότητας πέρα από τις εμπειρίες. Η Φυσική ερευνά το μη αισθητό με τις θεωρίες της σχετικότητας και των πιθανοτήτων

175 Διαφορές Μεταφυσικής και Φυσικής  Η Φυσική θέτει ερωτήματα για την πραγματικότητα και προσπαθεί να δώσει απαντήσεις με πειράματα ώστε ό,τι λέει να επαληθευτεί. Η Μεταφυσική θέτει ερωτήματα που δεν μπορούν να επαληθευτούν αλλά βασίζονται στη λογική  Η Φυσική εξετάζει επαγωγικά- ειδικά και εξάγει νόμους καθολικούς: τι είναι φυσικό φαινόμενο;. Η Μεταφυσική ασχολείται με το γενικό και το καθολικό: τι είναι φύση;

176 Νους και σώμα - δυϊστικές θεωρίες

177 Τι σημαίνει να έχει κανείς νου και συνειδητή εμπειρία;  Έχουμε την εξωτερική εμπειρία ότι το σώμα μας υπάρχει – καταλαμβάνει χώρο  Έχουμε την εσωτερική εμπειρία ότι κάποιες στιγμές αισθανόμαστε και σκεφτόμαστε ή θέλουμε κάτι  Έχουμε τη συνείδηση ότι παρά τις αλλαγές και τις εμπειρίες εμείς μένουμε ίδιοι = συνείδηση ταυτότητας

178 Το πρόβλημα της σχέσης νου και σώματος  Όλα αυτά μετουσιώθηκαν σε μια φιλοσοφική θεωρία το δυϊσμό

179 Δυϊσμός - Ορισμός  Δυισμός: η θεωρία που αποδέχεται την αυτόνομη ύπαρξη ψυχής και σώματος. Ο άνθρωπος δηλαδή έχει δύο υποστάσεις, μια υλική και μια άυλη.  Κύριος εκπρόσωπος είναι ο Ντεκάρτ

180 Θεωρία Ντεκάρτ – Θεωρία αλληλεπίδρασης  Κατά τη γνώμη του οι δύο υποστάσεις βρίσκονται σε αλληλεξάρτηση και σύνδεση μεταξύ τους μέσω ενός αδένα, της υπόφυσης.  Μέσω της υπόφυσης οι εντολές του πνεύματος μεταβιβάζονται στο σώμα και το κινούν  Τα ερεθίσματα από το σώμα μέσω της υπόφυσης μεταβιβάζονται στον εγκέφαλο

181 Κριτική  Δεν εξηγείται επαρκώς με ποιον τρόπο αυτές οι υποστάσεις μπορούν να επικοινωνούν, εφόσον ανήκουν σε διαφορετικές υποστάσεις  Το μοντέλο μοιάζει σαν αόρατο φάντασμα, που το ονομάζει πνεύμα και το οποίο κατοικεί μέσα σε μια μηχανή –το σώμα- που εκτελεί διαταγές!!!

182 Εφαρμογή στη φυσική  Αρχίζω με το άκρως αινιγματικό παράδειγμα του δυϊσμού κύματος- σωματιδίου στη σύγχρονη Φυσική. Τα στοιχειώδη συστατικά της ύλης, που θεωρούσαμε σύμφωνα με την κλασική Φυσική ότι συμπεριφέρονται ως σωμάτια, αποδεικνύεται πως συμπεριφέρονται επίσης ως κύματα, και αντιστρόφως. Το ίδιο μπορεί να υποστηριχθεί και για την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία. Ανάλογα με τις πειραματικές συνθήκες εκδηλώνεται η μία ή η άλλη ιδιότητα. Τον παράδοξο αυτό κυματοσωματιδιακό δυϊσμό αναδεικνύει, με παραδειγματικό τρόπο, το περίφημο πλέον «πείραμα των δύο σχισμών» του Feynman (βλ., για παράδειγμα, Richard Ρ. Feynman «Εξι Εύκολα Κομμάτια», Μετ. Αθηνά Τσαγκογέωργα, Εκδόσεις Κάτοπτρο, Αθήνα, 1998).  Η ενιαία θεωρία της Φυσικής δεν αποκλείεται λοιπόν να αποτελεί μια ουτοπία. Οπως τελικά λέει ο Τ. Nagel, στο βιβλίο που προανέφερα, στη σελίδα 46, «ίσως υπάρχουν στον κόσμο περισσότερα πράγματα απ' όσα μπορεί να κατανοήσει η φυσική επιστήμη».  Ο κ. Ι. Ν. Μαρκόπουλος είναι επίκουρος καθηγητής της Χημικής Μηχανικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

183  Ενότητα 1 1. Γιατί η μεταφυσική δεν ταυτίζεται με καμιά από τις επιστήμες; 2. Γιατί η μεταφυσική είναι η πρώτη επιστήμη; 3. Με ποιο τρόπο ορίζεται η επιστήμη; Ποιο είναι το γνώρισμα της μεταφυσικής; Ενότητα 2 1. Τί αναφέρει ο Ντεκάρτ στη θεωρία του, που περιγράφεται ως δυϊσμός ή θεωρία της αλληλεπίδρασης; Ενότητα 3 1. Τί ονομάζεται μονισμός; 2. Ποιά είδη μονισμού υπάρχουν; 3. Τί πρεσβεύει ο υλισμός; 4. Ποιές είναι οι διάφορες παραλλαγές υλισμού;

184

185 Στόχοι Να συνειδητοποιήσετε το δυσεπίλυτο πρόβλημα της σχέσης σώματος και ψυχής, που εισηγείται στη νεότερη φιλοσοφία ο Ντεκάρτ, καθώς και την προβληματικότητα της έννοιας “συνείδηση”. Ν’ ανασυγκροτήσετε την επιχειρηματολογία του Ντεκάρτ και να αποτιμήσετε την ισχύ της. Να εξοικειωθείτε με τις κυριότερες θεωρίες που εκφράζουν προσπάθειες για την αντιμετώπιση αυτού του σημαντικού μεταφυσικού προβλήματος και με το φιλοσοφικό περιεχόμενο όρων όπως: δυϊσμός, μονισμός, ιδεαλισμός1 υλισμός2, φυσικαλισμός, συμπεριφορισμός, θεωρία διπλής όψης, λειτουργισμός κτλ. Να διαπιστώσετε την επικαιρότητα και τον “ανοικτό χαρακτήρα” των ερωτημάτων του σύγχρονου μεταφυσικού στοχασμού.

186 Ορισμός  Μονισμός; Η φιλοσοφική θέση ότι ο νους και το σώμα έχουν μόνο μια υπόσταση.  Η πνευματική μόνο υπόσταση υποστηρίζεται από τον ιδεαλισμό  Η υλική μόνο υπόσταση υποστηρίζεται από τον υλισμό

187 Ιδεαλισμός  Το μόνο που υπάρχει είναι το πνεύμα, ο νους  Ο νους υφίσταται ως έννοια για τον άνθρωπο και ο θεός για το σύμπαν  Αυτό που θεωρούμε ύλη είναι παρουσιάσεις ή εκδηλώσεις του νου

188 Βασικός εκπρόσωπος ιδεαλισμού ο Μπέρκλεϋ  Αρνήθηκε την ύπαρξη της ύλης  Κήρυξε την πανθεϊα  οι φυσικοί σήμερα θεωρούν ότι ένα σωματίδιο υπάρχει από τη στιγμή που υπάρχει ένα σκεπτόμενο ον, ο άνθρωπος, που το παρατηρεί

189 Υλισμός  Η βάση των όντων είναι η ύλη  Τα πνευματικά ή ψυχικά φαινόμενα π.χ η Πείνα ή δίψα, είναι προϊόντα οργανικής ύλης. Η χαρά ή η λύπη είναι αποτέλεσμα χημικών διεργασιών  Όλα στη φύση λειτουργούν βάσει μηχανισμών  Δεν υπάρχει διάκριση σώματος και ψυχής, πνεύμα ή ύλη ή Θεός

190 Ιστορικοί εκφραστές  Ατομικοί φιλόσοφοί:  Δημόκριτος : το ον υποδιαιρείται σε αναρίθμητα σωματίδια, τα άτομα = υπαρκτά, υλικά, αόρατα, αγέννητα, αιώνια. Από τη σύνθεση αυτών γεννιούνται τα διάφορα σώματα  Επίκουρος: ακολουθεί το Δημόκριτο. Ο κόσμος δημιουργείται με μηχανικές δυνάμεις, όπως η ενέργεια και η σύγκρουση ατόμων. Η ψυχή αποτελείται από μόρια φωτιάς και αέρα. Το ίδιο και όλες οι ψυχικές εκδηλώσεις.

191 Σύγχρονες μορφές υλισμού

192 Φυσικαλισμός- θεωρία ταυτότητας  Ο εγκέφαλος είναι μια άριστη μηχανή αποτελούμενη από νευρώνες. Κάθε ερέθισμα εσωτερικό ή εξωτερικό ερεθίζει τους αντίστοιχους νευρώνες και παράγει τα συναισθήματα και τις σκέψεις. Άρα κάθε φυσικό συμβάν (ύλη) αντιστοιχεί σε ένα νοητικό. Αυτό ερευνά η Νευροφυσιολογία : που προσπαθεί να αποκωδικοποιήσει τη λειτουργία του εγκεφάλου. Αν το πετύχει ο κόσμος δεν θα είναι ίδιος.  Γνωρίζετε εφαρμογές αυτής της προοπτικής;

193 Συμπεριφορισμός ή μπιχεβιορισμός  Κάθε συνειδητή εμπειρία όπως συναισθήματα ή σκάψεις είναι αντιδράσεις σε συγκεκριμένα ερεθίσματα. Οι άνθρωποι έχουν την τάση να αντιδρούν σε κάθε ερέθισμα εσωτερικό ή εξωτερικό. Υπάρχει μέσα μας λοιπόν μια εσωτερική τάση για συγκριμένη συμπεριφορά ανάλογη με το ερέθισμα  Πού βρίσκει εφαρμογές ο μπιχεβιορισμός;

194 Θεωρία της διπλής όψεως  Στηρίζεται στη θεωρία του Σπινόζα.  Υπάρχει μια φυσική οντότητα αλλά με δύο όψεις-εκδηλώσεις, τις πνευματικές και τις υλικές. Οι δύο αυτές οντότητες είναι ισοδύναμες. Κάθε ανθρώπινο όν είναι ταυτόχρονα σώμα και πνεύμα που όμως είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους.

195 Λειτουργισμός  Ο ανθρώπινος εγκέφαλος λειτουργεί όπως το λογισμικό του συστήματος του υπολογιστή. Το πνεύμα δηλαδή είναι ένα μηχανικό σύνολο λειτουργιών με τις οποίες ο εγκέφαλος επεξεργάζεται τα δεδομένα και δίνει απαντήσεις

196 Κριτική o Καμιά υλιστική θεωρία δεν δίνει απάντηση στο πώς μπορούμε να κατανοούμε τη σκέψη και τη συνείδηση των άλλων όντων που έχουν διαφορετική σκέψη από εμάς o Το υλιστικό σύστημα δεν αφήνει περιθώρια για ελεύθερη βούληση στον άνθρωπο o Ο υλισμός δεν εξηγεί γιατί οι άνθρωποι αισθάνονται ότι έχουν ατομική ταυτότητα η οποία είναι σταθερή και συνεχής μέσα στο χρόνο o Δεν απαντά στο ερώτημα πώς είναι δυνατόν το σώμα με την υλική του υπόσταση να κάνει έργα πνευματικά.

197 Ενότητα 6 η Η ηθική

198 Ορισμός  Η ηθική ως κλάδος ασχολείται με θέματα ορθής συμπεριφοράς των ανθρώπων μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Με αυτό που πρέπει και με αυτό που δεν πρέπει να γίνεται

199 Σκοπός  Να κατανοήσετε το διλημματικό χαρακτήρα της ηθικής πράξης, καθώς και το ότι η ηθική ελευθερία κατακτάται σταδιακά με προσωπικό αγώνα διαμόρφωσης κριτηρίων, με τα οποία θα διακρίνει κανείς το καλό από το κακό, έτσι ώστε να υιοθετήσει σταθερούς ηθικούς κανόνες.  Να εξοικειωθείτε με το φιλοσοφικό περιεχόμενο του όρου ωφελιμισμός, σε αντιδιαστολή προς την καθημερινή χρήση του, και να συνειδητοποιήσει ότι η θεωρία του ωφελιμισμού, παρά την πειστικότητα των επιχειρημάτων της, παρουσιάζει σημαντικές αδυναμίες.  Να κατανοήσετε την αντίληψη περί ηθικής ορθότητας, που η συνεπειοκρατία συνεπάγεται και να αντιληφθείτε τα όριά της.

200 Το ερώτημα  Αν κάποιος επέβαλε τιμωρία (ξυλοδαρμό) σε ένα παιδί, επειδή έκανε μια αταξία, το ερώτημα αν η πράξη του είναι ηθική ή όχι θα εξαρτιόταν απόλυτα από τα αποτελέσματα αυτής της πράξης; Θα πρέπει άραγε να υπολογίσουμε μόνο το άμεσο αποτέλεσμα της τιμωρίας του παιδιού ή μήπως πρέπει να λάβουμε υπόψη και τα μακροχρόνια αποτελέσματα;”

201 ωφελιμισμός  Μια πράξη είναι σωστή όταν τα αποτελέσματα της πράξης αυτής ωφελούν το μεγαλύτερο μέρος ενός κοινωνικού συνόλου.  Ο ηθικό κριτήριο του ωφελιμισμού είναι η ωφέλεια, η ικανοποίηση που θα καρπωθεί ο μεγαλύτερος αριθμός ατόμων

202 Κριτική  Δεν είναι πάντα δυνατό να γνωρίζουμε εκ των προτέρων αν μια πράξη θα ωφελήσει μεγάλο αριθμό  Η ωφέλεια που προκύπτει δεν είναι πάντα ένα μετρήσιμο ποσό, ώστε να κριθεί και ηθικά σωστή  Η ωφέλεια είναι έννοια υποκειμενική και υπάρχουν διαφορετικές γνώμες για το τι είναι ευτυχία  Υπάρχει κίνδυνος να μην χρησιμοποιούνται πάντα ορθά μέσα για την επίτευξη ενός στόχου γιατί ο σκοπός αγιάζει τα μέσα!!!  Ίσως αδιαφορούμε για το καλό των λίγων οι οποίοι δικαιούνται ως άνθρωποι μερίδιο ευτυχίας

203 Κάντ  Το κριτήριο της κατηγορικής προσταγής  Κατηγορικός= απόλυτος  Κατηγορική προσταγή Πρέπει το υποκείμενο της πράξης να θέλει ο γνώμονας (κανόνας) της πράξης του να ισχύει ως καθολικός νόμος. Κατηγορική προσταγή Πρέπει το υποκείμενο της πράξης να θέλει ο γνώμονας (κανόνας) της πράξης του να ισχύει ως καθολικός νόμος.

204  Ο Κάντ αναλύει την έννοια της ηθικής σκέψης = οι νοητικές λειτουργίες που κινητοποιούνται πριν πάρουμε μια απόφαση. Πιστεύει ότι αυτές πρέπει να έχουν καθολικό χαρακτήρα και για αυτό αναζητά τη γενική αρχή που έχει έδρα τη Λογική και θα πρέπει να ισχύει για κάθε στιγμή και για κάθε άτομο.  Αν όλοι οι άνθρωποι πράττουν σύμφωνα με τον καθολικό ηθικό νόμο τα αποτελέσματα των πράξεών τους θα είναι ηθικά και ορθά για όλους.  Ο εσωτερικός αυτός νόμος μας δίνει ελευθερία να κάνουμε μια συγκεκριμένη πράξη.  όταν δεχόμαστε τα όρια της ελευθερίας μας σεβόμαστε όλους τους ανθρώπους αλλα και τον ίδιο μας τον εαυτό.

205 Συμπέρασμα  Οι ηθικές κρίσεις μας πρέπει να έχουν καθολικό χαρακτήρα, να ισχύουν δηλαδή όχι μόνο για μία συγκεκριμένη περίπτωση, αλλά και για κάθε παρόμοια περίπτωση κατά την οποία ενεργεί ένα παρόμοιο υποκείμενο.

206 Κριτική της θεωρίας του Καντ  Δυσκολία προσδιορισμού των θετικών υποχρεώσεών μας.  Αυστηρότητα και ακαμψία της κατηγορικής προσταγής.  Παραγνωρισμός των θετικών ανθρώπινων συναισθημάτων ως ηθικών κινήτρων

207 Ο ρόλος των ηθικών αρετών

208  Ηθικές αρετές είναι οι εξαίρετες ιδιότητες του ανθρώπινου χαρακτήρα που τον βοηθούν να επιλέγει πάντα την ορθή πράξη  Η ηθική αρετή δημιουργείται με τον συνδυασμό των εσωτερικών μας καλών ιδιοτήτων και με την καλή εκπαίδευση.

209 Αριστοτέλης  Ονόμασε τη σημαντική ηθική αρετή μεσότητα – μέτρο  Για να υπάρχει η αρετή της μεσότητας χρειάζεται να προϋπάρχει η αρετή της φρόνησης, η οποία καθορίζει ποιες πράξεις είναι ακραίες και επιλέγει το μέσο  κάθε αρετή είναι το μέσο ανάμεσα σε δύο ακραίες έννοιες: δειλία-θάρρος-υπερβολική τόλμη  Εάν κάποιος αποκτήσει όλες τις αρετές, τότε αποκτά την ευδαιμονία

210 Κριτική  Κάθε εποχή έχει τα δικά της πιστεύω και αξίες. Είναι δύσκολο να εφαρμοστεί το Αριστοτελικό πρότυπο παντού  Η έννοια του μέτρου είναι δύσκολο να αποκτηθεί από όλους.  Το κριτήριο των αρετών –μεσότητα –είναι ασαφές και χρειάζεται την ύπαρξη μιας σταθερής ηθικής αρχής όπως την διατύπωσε ο Καντ, για να καθορίζει ποιες μπορεί να είναι οι αρετές του ηθικού ανθρώπου σε κάθε εποχή.

211 Οι 10 αρχές του Γκάντι για να αλλάξουμε τον κόσμο  1. «Πρέπει εσύ να αποτελείς την αλλαγή που θέλεις να δεις στον κόσμο.»  Εάν αλλάξεις τον εαυτό σου, θα αλλάξεις τον κόσμο σου. Εάν αλλάξεις τον τρόπο σκέψης σου, τότε θα αλλάξουν οι ενέργειές σου, αλλά και το πώς αισθάνεσαι. Και με αυτόν τον τρόπο ο κόσμος γύρω σου θα αλλάξει. Όχι μόνο γιατί πλέον θα βλέπεις το περιβάλλον σου μέσω νέων «φακών» σκέψης και συναισθημάτων, αλλά και γιατί η αλλαγή μέσα σου μπορεί να σου επιτρέψει να αναλάβεις δράση με τρόπους που δεν είχες ποτέ φανταστεί.

212  2. «Κανείς δεν μπορεί να με πειράξει χωρίς την άδειά μου»  Το τι νιώθεις και το πώς αντιδράς σε κάτι, είναι πάντα δική σου επιλογή. Μπορεί να υπάρχει ένας «κανονικός» ή ένας κοινός τρόπος αντίδρασης σε διαφορετικά πράγματα. Το σίγουρο είναι ότι μπορείς να επιλέξεις τις δικές σου σκέψεις, αντιδράσεις και συναισθήματα σχεδόν στα πάντα. Δεν χρειάζεται να πανικοβάλλεσαι, να αντιδράς υπερβολικά ή αρνητικά. Τουλάχιστον όχι κάθε φορά και όχι άμεσα. Μερικές φορές, αντιδρούμε αντανακλαστικά και όχι συνειδητά.

213  3. «Ο αδύναμος δεν μπορεί ποτέ να συγχωρήσει. Η συγχώρεση είναι το χαρακτηριστικό του ισχυρού»  «Το ‘οφθαλμόν αντί οφθαλμού’ μπορεί να οδηγήσει μόνο στο να τυφλωθεί όλος ο κόσμος»  Το να καταπολεμάς το κακό με κακό δε πρόκειται να σε βοηθήσει. Μπορείς πάντα να επιλέγεις τον τρόπο αντίδρασής σου στις καταστάσεις. Όταν ενσωματώσεις αυτόν τον τρόπο σκέψης στη ζωή σου, τότε θα μπορείς να αντιδράς με ένα τρόπο που θα είναι πιο χρήσιμος για εσένα και για τους άλλους. Έχεις συνειδητοποιήσει ότι με το να συγχωρείς και να ξεχνάς το παρελθόν, θα προσφέρεις σε εσένα και τους γύρω σου μία μεγάλη υπηρεσία; Το να σπαταλάς το χρόνο σου σε αρνητικές εμπειρίες, από τη στιγμή που έχεις πάρει όλα τα μαθήματα από αυτές, δεν θα σου προσφέρει τίποτα. Το πιο πιθανό θα είναι να προκαλέσεις στο εαυτό σου περισσότερο πόνο και να τον παραλύσεις καθιστώντας τον ανίκανο να αναλάβει δράση όταν θα πρέπει.

214  4. «Δεν θέλω να προβλέπω το μέλλον. Είμαι αφοσιωμένος στην παρούσα στιγμή. Ο Θεός δεν μου έδωσε τον έλεγχο της επόμενης στιγμής, αλλά αυτής»  Ο καλύτερος τρόπος για να ξεπεράσεις την εσωτερική αντίσταση που συχνά σε σταματά από την ανάληψη δράσης, είναι να μείνεις στο παρόν όσο το δυνατόν περισσότερο και να είσαι δεκτικός. Γιατί; Επειδή, όταν ζεις στο παρόν, δεν ανησυχείς για την επόμενη στιγμή που ούτως ή άλλως δεν μπορείς να ελέγξεις.  5. «Μια ουγκιά δράσης αξίζει περισσότερο από ένα τόνο διαδασκαλίας »  Χωρίς δράση δεν συμβαίνει τίποτα. Το αναλάβει όμως κανείς δράση είναι πολύ δύσκολο και συνήθως υπάρχει μεγάλη εσωτερική αντίσταση. Έτσι οι περισσότεροι άνθρωποι καταφεύγουν στη διδασκαλία και επαναπαύονται νομίζοντας ότι έτσι προοδεύουν. Τα βιβλία προσφέρουν γνώση, η δράση όμως την μεταφράζει σε κατανόηση..

215  6. «Είναι ανόητο να είσαι πολύ σίγουρος για την σοφία σου. Είναι υγιές να υπενθυμίζεις στον εαυτό σου ότι και οι ισχυρότεροι μπορεί να αποδυναμωθούν και οι σοφότεροι μπορεί να σφάλλουν»  Όταν θεοποιείς ανθρώπους -ακόμη κι αν έχουν καταφέρει εκπληκτικά πράγματα- κινδυνεύεις να αποστασιοποιηθείς από αυτούς. Συχνά αρχίζεις να αισθάνεσαι ότι εσύ δεν θα μπορούσες ποτέ να πετύχεις παρόμοια κατορθώματα. Είναι σημαντικό να θυμάσαι ότι κι αυτοί είναι ανθρώπινα πλάσματα όπως εσύ, άσχετα με το τι έχουν καταφέρει.  7. «Πρώτα θα σε αγνοήσουν, μετά θα γελάσουν με σένα, μετά θα σε πολεμήσουν, και τότε κέρδισες»  Να είσαι ανθεκτικός στα σαμποτάζ που σου στήνει ο ίδιος σου ο εαυτός. Μόνο τότε, η εσωτερική σου αντίσταση θα ασθενήσει και θα σε επισκέπτεται όλο και λιγότερο. Βρες αυτό που πραγματικά θέλεις να κάνεις και τότε θα βρεις και το εσωτερικό κίνητρο για να συνεχίσεις. Ένας λόγος που ο Γκάντι είχε τόσο μεγάλη επιτυχία με την μέθοδό της μη βίας, ήταν ότι ο ίδιος και οι οπαδοί του δεν παραιτήθηκαν ποτέ.

216  8. «Βλέπω μόνο τις αρετές των ανθρώπων. Αφού δεν είμαι αλάθητος, δεν θα αναλύσω τα λάθη των άλλων»  Όλοι έχουμε κάτι καλό μέσα μας. Αν στοχεύεις στη βελτίωση τότε είναι χρήσιμο να επικεντρώνεσαι στις καλές πλευρές των ανθρώπων. Όταν εστιάζεις στα θετικά στοιχεία των άλλων, έχεις ακόμα ένα κίνητρο για να τους βοηθήσεις. Με το να βοηθάς τους άλλους δεν κάνεις μόνο την δική τους ζωή καλύτερη. Με τον καιρό παίρνεις πίσω ότι έδωσες, ενώ οι άνθρωποι που βοήθησες τείνουν περισσότερο να βοηθήσουν άλλα άτομα. Έτσι, όλοι μαζί, δημιουργείτε μια θετική αλλαγή που δυναμώνει.  9. «Ευτυχία είναι όταν αυτά που σκέπτεσαι, αυτά που λες και αυτά που κάνεις, βρίσκονται σε αρμονία μεταξύ τους»  «Πάντα να στοχεύεις στην πλήρη αρμονία της σκέψης, των λόγων και των πράξεων. Πάντα να στοχεύεις στο να εξαγνίζεις τις σκέψεις σου και όλα θα είναι καλά».  Μία από τις καλύτερες συμβουλές για την βελτίωση των κοινωνικών δεξιοτήτων είναι να συμπεριφέρεσαι με συνέπεια και να επικοινωνείς με αυθεντικό τρόπο. Στους ανθρώπους αρέσει αυτό και ο νους γαληνεύει όταν οι σκέψεις, τα λόγια και οι πράξεις είναι απόλυτα ευθυγραμμισμένες. Όταν είσαι αληθινός δεν χρειάζεται να αποδείξεις τίποτα γιατί η γλώσσα του σώματός σου και ο τόνος της φωνής σου -τα οποία κάποιοι λένε ότι είναι το 90% της επικοινωνίας- είναι συντονισμένα με τις σκέψεις σου.

217  10. «Η συνεχής ανάπτυξη είναι ο νόμος της ζωής. Αυτός που προσπαθεί να διατηρήσει τα δόγματά του για να φαίνεται συνεπής στους άλλους, οδηγεί τον εαυτό του σε λάθος δρόμο»  Υπάρχουν φορές που είσαι ασυνεπής ή που δίνεις την εντύπωση πως δεν ξέρεις τι κάνεις. Αυτό είναι προτιμότερο από το να προσπαθείς να διατηρείς παλιές απόψεις που ξέρεις ότι είναι λανθασμένες από φόβο μην σε κρίνουν οι άλλοι. Μην το κάνεις. Επέλεξε να αναπτύξεις την σκέψη σου και να εξελιχθείς.

218