Επιστήμη Υλικών ΙΙ (Θ) Ενότητα 7: Λιπαρές Ύλες Σταμάτης Μπογιατζής, επίκουρος καθηγητής Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων & Έργων Τέχνης Ανοικτά Ακαδημαϊκά.

Παρουσίαση με θέμα: "Επιστήμη Υλικών ΙΙ (Θ) Ενότητα 7: Λιπαρές Ύλες Σταμάτης Μπογιατζής, επίκουρος καθηγητής Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων & Έργων Τέχνης Ανοικτά Ακαδημαϊκά."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Επιστήμη Υλικών ΙΙ (Θ) Ενότητα 7: Λιπαρές Ύλες Σταμάτης Μπογιατζής, επίκουρος καθηγητής Τμήμα Συντήρησης Αρχαιοτήτων & Έργων Τέχνης Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθήνας Το περιεχόμενο του μαθήματος διατίθεται με άδεια Creative Commons εκτός και αν αναφέρεται διαφορετικά Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

2 Βασικοί όροι  Εστέρες,  Τριγλυκερίδια,  Ενωμένα (συνδεδεμένα) λιπαρά οξέα,  Ελεύθερα λιπαρά οξέα,  Όξινη υδρόλυση,  Οξύτητα,  Βαθμός οξύτητας,  Ακορεστότητα,  Αριθμός ιωδίου. 1

3 Ερωτήματα που θα απαντηθούν στο μάθημα αυτό Γιατί τα λάδια προτιμώνται σαν συνδετικό μέσο στη ζωγραφική; Τι είναι αυτό που κάνει τα «ξηραινόμενα» έλαια να είναι κατάλληλα για το σκοπό αυτό; Τι επίδραση έχει στο ζωγραφικό στρώμα ένα παλαιωμένο λάδι; Πώς επιδρά ο χρόνος στο ελαιώδες ζωγραφικό στρώμα; Ποιο χαρακτηριστικό του «περιβάλλοντος» είναι καλό και ποιο επιβλαβές για τη ζωγραφική επιφάνεια κατά την παραμονή της; Πώς ερμηνεύεται η ανίχνευση των λιπαρών υλών στα αρχαιολογικά ευρήματα; 2

4 Λίπη και έλαια Τα λίπη είναι μια από τρεις μεγάλες κατηγορίες ενώσεων με βιολογικό ενδιαφέρον και που απαντώνται με μεγάλη συχνότητα στα οργανικά υλικά των αντικειμένων τέχνης, καθώς και σε αρχαιολογικά λείψανα (υπολείμματα). Ανάλογα με την προέλευσή τους, κατατάσσονται σε: 1. φυτικά λίπη (ή έλαια), 2. ζωικά λίπη. 3

5 Τι είναι τα λίπη; (από χημικής πλευράς) Τα λίπη (φυτικής και ζωικής προέλευσης) είναι τριεστέρες της γλυκερίνης Γλυκερίνη (ή γλυκερόλη) (προπανοτριόλη-1,2,3) 4

6 Η γλυκερίνη Η γλυκερίνη είναι μια τριδύναμη αλκοόλη Δηλαδή έχει 3 ομάδες –ΟΗ Είναι εξαιρετικά πολική ένωση με μεγάλο ιξώδες 5

7 Λίπη – έλαια: τριεστέρες της γλυκερίνης  Οι λιπαρές ύλες από χημική άποψη είναι τριεστέρες της γλυκερίνης (ή όπως αλλιώς λέγονται, τριγλυκερίδια),  Οι τριεστέρες αυτοί σχηματίζονται από την ένωση της γλυκερίνης με τρία μόρια λιπαρού οξέος,  Δηλαδή, εστέρες λιπαρών οξέων και στις τρεις θέσεις της γλυκερίνης. Τμήμα της γλυκερίνης Τμήμα των λιπαρών οξέων Μόριο τριεστέρα της γλυκερίνης (τριγλυκεριδίου) 6

8 Πώς σχηματίζονται οι τριεστέρες: Εστεροποίηση Εστεροποίηση είναι η αντίδραση σχηματισμού ενός εστέρα από μια αλκοόλη και ένα οξυγονούχο οξύ (π.χ. οξικό, ή άλλο λαρβοξυλικό, αλλά και ανθρακικό, θειικό, κλπ.) 7 3 Η 2 Ο γλυκερίνη οξύ Τριεστέρας της γλυκερίνης, ή τριγλυκερίδιο

9 Τα τριακυλο-γλυκερίδια τριγλυκερίδια Απλό τριγλυκερίδιο Τριπαλμιτοϋλ- γλυκερίνη ελαϊκό παλμιτικό Μικτό τριγλυκερίδιο στεατικό παλμιτικό Παλμιτοϋλ-, στεατοϋλ- ελαϋλ-γλυκερόλη 8

10 Πως σχηματίζονται τα λιπίδια στη φύση; Εάν υπάρχουν διαθέσιμα: Γλυκερίνη (G) ένα ακόρεστο λιπαρό οξύ (U) ένα κορεσμένο λιπαρό οξύ (S) Ποιοι είναι οι δυνατοί συνδυασμοί τους; GU 3 GS 3 GSU 2 GS 2 U Η εικόνα αυτή θα ίσχυε εάν η φύση ήταν απόλυτα «δίκαιη» στην επιλογή της: Για κάθε ποσότητα λίπους από G, S, και U Θα βρίσκαμε 50% S και 50% U 9

11 Μονο-εστέρες: 3 περιπτώσεις Ένα είδος οξέος: RCOOH 10 1 2 3 1 2 3 1 2 3

12 Δι-εστέρες: 3 περιπτώσεις Ένα είδος οξέος: RCOOH 11 1 2 3 1 2 3 1 2 3

13 Λιπαρά οξέα 1/2 12

14 Λιπαρά οξέα 2/2 Τα συνηθισμένα λιπαρά οξέα μπορεί να είναι κορεσμένα (π.χ. παλμιτικό C 16:0, στεατικό C 18:0 ) ακόρεστα με ένα διπλό δεσμό C=C (π.χ. ελαϊκό C 18:1 ) ακόρεστα με δύο διπλούς δεσμούς (π.χ. λινελαϊκό, C 18:2 ) ακόρεστα με τρεις διπλούς δεσμούς (π.χ. λινολενικό C 18:3 ) διπλούς δεσμούς. Τα φυτικά λίπη σε αντίθεση με τα ζωικά, περιέχουν σημαντικό ποσοστό ακόρεστων οξέων. C 16:0 13

15 Λίπη – έλαια: ορισμοί  Ανάλογα με το είδος των λιπαρών οξέων (κορεσμένα, ή ακόρεστα),οι λιπαρές ύλες μπορούν να είναι: Ζωικής προέλευσης (περιέχουν μόνο κορεσμένα λιπαρά οξέα στις 3 θέσεις εστεροποίησης). Φυτικής προέλευσης (περιέχουν λιπαρά οξέα με τουλάχιστον ένα διπλό δεσμό σε κάποιες από τις 3 θέσεις εστεροποίησης). 14

16 Διάταξη ενός τριεστέρα στο χώρο  Στη θέση του οξέος μπορεί θεωρητικά να βρίσκεται οποιοδήποτε οργανικό οξύ (π.χ. το οξικό οξύ που περιέχει ένα μόνο άνθρακα πλέον της καρβοξυλομάδας).  Στην περίπτωση όμως, των λαδιών, τα οξέα πρέπει να είναι λιπαρά οξέα (δηλαδή να έχουν ένα σημαντικό αριθμό ανθράκων. Τμήμα της γλυκερίνης Τμήμα των λιπαρών οξέων Τρισδιάστατη δομή τριεστέρα της γλυκερίνης με οξικό οξύ 15

17 Γενική δομή ενός τριεστέρα της γλυκερίνης (τριγλυκεριδίου) Λιπαρό οξύ 1 Λιπαρό οξύ 2 Λιπαρό οξύ 3 1η θέση εστεροποίησης 2η θέση εστεροποίησης 3η θέση εστεροποίησης R CH 2 CH CH 2 C O O C O O R C O O R 16

18 Τμήμα της γλυκερίνης Τμήμα των λιπαρών οξέων Τρισδιάστατη δομή τριγλυκεριδίου 17

19 Λιπαρά οξέα στις φυτικές λιπαρές ύλες (έλαια) 1/3 Στις φυτικής προέλευσης λιπαρές ύλες (κοινώς λάδια, ή έλαια) είναι δυνατόν να περιέχονται λιπαρά οξέα με : 1 διπλό δεσμό (π.χ. το ελαϊκό οξύ, C18:1). 2 διπλούς δεσμούς (π.χ. το λινελαϊκό οξύ, C18:2). 3 διπλούς δεσμούς (π.χ. το λινολενικό οξύ, C18:3). 18

20 Τα συνήθη λιπαρά οξέα Στεατικό οξύ, C18:0 Ελαϊκό οξύ, C18:1 Λινελαϊκό οξύ, C18:2 Λινολενικό οξύ, C18:3 19

21 Λιπαρά οξέα στις φυτικές λιπαρές ύλες (έλαια) 2/3 1 διπλός δεσμός (π.χ. το ελαϊκό οξύ, C18:1) Απαντάται σε δυο μορφές: – cis-ελαϊκό οξύ. – trans-ελαϊκό οξύ. cis-ελαϊκό οξύ cis- C 18:1 trans-ελαϊκό οξύ trans- 20

22 Λιπαρά οξέα στις φυτικές λιπαρές ύλες (έλαια) 3/3 2 διπλοί δεσμοί (π.χ. το λινελαϊκό οξύ, C18:2). Οι διπλοί δεσμοί είναι στις θέσεις 9 και 12. Και οι δυο διπλοί δεσμοί είναι cis-. cis, cis- Λινελαϊκό οξύ cis- C 18:2 21

23 Είδη φυτικών λιπαρών υλών Η % σύσταση σε λιπαρά οξέα είναι χαρακτηριστική για κάθε τύπο λαδιού, αλλά δεν είναι αυστηρά καθορισμένη, αφού κυμαίνεται στατιστικά μεταξύ ορισμένων ορίων. Λιπαρή ύλη Παλμιτικό C 16:0 Στεατικό C 18:0 Ελαϊκό C 18:1 Λινελαϊκό C 18:2 Λινολενικό C 18:3 Ελαιόλαδο 8-18 %2-5 %56-82%4-19%0.3-1.0 Λινέλαιο 6-7%3-6%14-24%14-19%48-60% Παπαρουνέλαιο 10%2%11%72%5% Καρυδέλαιο 3-7%0.5-3.0%9-30%57-76%2-16% Ηλιέλαιο 5-6%4-6%17-51%38-74%ίχνη 22

24 Πολυακόρεστα έλαια Στα λάδια ζωγραφικής χρησιμοποιούνται φυτικά έλαια τα οποία μάλιστα, περιέχουν σε μεγάλο ποσοστό πολυακόρεστα λιπαρά οξέα. γλυκερίν η R₁ Λινολενικό C18:3 R₂ Ελαϊκό C18:1 R₃ Λινελαϊκό C18:2 23

25 Φυσικές ιδιότητες των λιπαρών υλικών 1.Σημείο τήξης. 2.Πυκνότητα & ειδικό βάρος. 3.Διαλυτότητα. 4.Δείκτης διάθλασης. 5.Ιξώδες. 24

26 1. Σημείο τήξης (σ. τ.) Το σ.τ. είναι χαρακτηριστικό για όλες τις οργανικές ενώσεις. Όσο αυξάνει ο αριθμός ανθράκων, αυξάνει και το σ.τ. Τα ακόρεστα λιπαρά οξέα έχουν χαμηλότερο σ.τ. από τα κορεσμένα. Τα ακόρεστα λίπη (τριεστέρας) έχουν χαμηλότερο σ.τ. από τα κορεσμένα. Σημείο τήξεως των λιπαρών οξέων, συναρτήσειτου συνολικού αριθμού ατόμων άνθρακα του μορίου τους(8). 25

27 Σημείο τήξης ορισμένων λιπαρών οξέων 1/2 26 Χημική ονομασίαΚοινή ονομασία Σημείο τήξεως [C ο ] Κορεσμένα οξέα n-Δωδεκανοϊκό C 12:0 Δαφνικό44,2 n-Δεκατετρανοϊκό C 14:0 Μυριστικό54,4 n-Δεκαεξανοϊκό C 16:0 Παλμιτικό62,9 n-Δεκαοκτανοϊκό C 18:0 Στεατικό69,6 n-Εικοσανοϊκό C 20:0 Αραχιδικό75,4 n-Εικοσιδυανοϊκό C 22:0 Βεχενικό80,0 n-Εικοσιτετρανοϊκό C 24:0 Λιγνοκηρικό84,2 n-Εικοσιεξανοϊκό C 26:0 Κηρωτικό87,7

28 Σημείο τήξης ορισμένων λιπαρών οξέων 2/2 27 Χημική ονομασίαΚοινή ονομασία Σημείο τήξεως [C ο ] Ακόρεστα οξέα 9-Δεκαεξενοϊκό C 16:2 Παλμιτελαϊκό0,5 9-Δεκαοκτενοϊκό C 18:2 Ελαϊκό16,3 9,12-Δεκαοκταδιενοϊκό C 18:3 Λινελαϊκό-6,5 9,12,15-Δεκαοκτατριενοϊκό C 18:3 Λινολενικό-12,8 cis,trans,trans 9-Δεκαοκτατριενοϊκό C 18:3 Ελαιοστεατικό49,0 12-υδροξύ, 9-Δεκαοκτενοϊκό Κικινελαϊκό5,5 5,8,11,14-Εικοσιτετρανοϊκό C 20:4 Αραχιδονικό-50,0 13, Εικοσιδυενοϊκό C 22:01 Ερουκικό33,4

29 2. Πυκνότητα (d) & ειδικό βάρος Η πυκνότητα είναι τόσο μεγαλύτερη, όσο χαμηλότερο είναι το Μ.Β. (και ο αριθμός C). Η πυκνότητα είναι τόσο μεγαλύτερη, όσο εντονότερος είναι ο ακόρεστος χαρακτήρας του τριγλυκεριδίου. 28

30 3. Διαλυτότητα (1 από 2) Σε φρέσκια μορφή, τα λίπη είναι διαλυτά σε οργανικούς διαλύτες μικρής σχετικά πολικότητας: – υδρογονάνθρακες, – αιθέρες, – χλωριωμένους υδρογονάνθρακες, – Κετόνες. Μετά την παραμονή τους στον καμβά (όπου ξηραίνονται και ταυτόχρονα οξειδώνονται) τα λίπη είναι διαλυτά σε πιο πολικούς διαλύτες (π.χ. κετόνες, αλκοόλες). 29

31 Φρέσκο λινέλαιο 3. Διαλυτότητα (1 από 2) Το φρέσκο λινέλαιο διαλυτοποιείται σε χλωριωμένους υδρογονάνθρακες, αιθέρες, κλπ. Το γηρασμένο λινέλαιο, επειδή περιέχει επί πλέον ομάδες, C=O –OH αποκτά μεγαλύτερη πολικότητα και διαλύεται σε κετόνες, εστερικούς διαλύτες 30 Γηρασμένο λινέλαιο

32 4. Δείκτης διάθλασης (n) Ανήκει στις οπτικές ιδιότητες των υλικών. Έχει πολύ μεγάλη σημασία για τα έργα τέχνης γιατί επηρεάζει σημαντικά τις οπτικές ιδιότητες των χρωματικών στρωμάτων. Μας ενδιαφέρει κατά κύριο λόγο η τιμή του δ.δ. στα «ξηραμένα» (=πολυμερισμένα) λάδια. Ο δ.δ. αυξάνεται όσο αυξάνεται η ακορεστότητα και το Μ.Β. (με τον πολυμερισμό) των λιπών. 31

33 Ορισμός του δείκτη διάθλασης Υμένιο (πάχος z, n 1 ) Επιφάνεια υμενίου Plane of incidence Κενό (n 0 ) Προσπίπτουσα φ0φ0 φ1φ1 ανακλώμε νη διαθλώμενη c: ταχύτητα του φωτός στο κενό v: ταχύτητα του φωτός στο μέσο 32

34 Διάθλαση μιας μονοχρωματικής ακτινοβολίας σε ένα διαφανές υμένιο υμένιο (πάχος z, n 1 ) Επιφάνεια υμενίου Plane of incidence αέρας (n 0 ) Προσπίπτουσα φ0φ0 φ1φ1 ανακλώμενη διαθλώμενη 33

35 Ανακλώμενη και διαθλώμενη δέσμη 34 Κενό (n 0 ) Υμένιο (n 1 ) φ0φ0 φ1φ1

36 Ανακλώμενη και διαθλώμενη δέσμη Η ένταση της ανακλώμενης δέσμης εξαρτάται από τη σχέση των δύο δεικτών διάθλασης η 1 και η 2. 35 Κενό (n 0 ) Υμένιο (n 1 ) φ0φ0 φ1φ1

37 Ανακλώμενη δέσμη σε κόκκο χρωστικής Επιφάνεια υμενίου Plane of incidence φ0φ0 φ1φ1 ανακλώμενη Υμένιο (n 1 ) Προσπίπτουσα Αέρας (n 0 ) Κόκκος χρωστικής (n 3 ) φ2φ2 φ1φ1 36

38 Ανακλώμενη δέσμη σε χρωματικό στρώμα Προσπίπτουσα Κενό (n 0 ) Επιφάνεια υμενίου Plane of incidence φ0φ0 φ1φ1 ανακλώμενη Υμένιο (n 1 ) Κόκκοι χρωστικής (n 2 ) φ1φ1 φ2φ2 37

39 Η σημασία του δείκτη διάθλασης στα ζωγραφικά έργα 1/2 Τα χρωματικά στρώματα ανακλούν το φως ανάλογα με τη διαφορά του δείκτη διάθλασης της χρωστικής και του συνδετικού μέσου. Ποσοστό ανακλώμενης ακτινοβολίας 38

40 Η σημασία του δείκτη διάθλασης στα ζωγραφικά έργα 2/2 Παράδειγμα Χρωστική: λευκό Ti (n=2,71) Συνδετικό: λινέλαιο (n=1,48) Στον αέρα (n=1) το λευκό του Ti ανακλά το 21% του φωτός που προσπίπτει. Σε χρωματικό στρώμα με λινέλαιο ανακλά μόνο το 9%. Άρα, η διασπορά σε λινέλαιο προσδίδει διαφάνεια στο χρωμ. στρώμα. 39

41 «Ξήρανση» – πολυμερισμός και δείκτης διάθλασης Τα ξηραινόμενα έλαια με την παραμονή τους επάνω στον καμβά πολυμερίζονται. Αυτό σημαίνει ότι αυξάνεται το Μ.Β. τους και άρα και ο δείκτης διάθλασής τους Παράδειγμα – Λινέλαιο φρέσκο: n=1,48 – Λινέλαιο ξηραμένο (πολυμερισμένο): n=1,57 Μόλις αναμιχθεί με το λευκό του Ti (n=2,71), υπολογίζεται ποσοστό ανακλώμενης ακτινοβολίας 9% Αν παραμείνει στον καμβά και πολυμεριστεί: I/Io= 7% Άρα η ξήρανση των λαδιών προσδίδει στο χρωματικό χρώμα επί πλέον διαφάνεια. 40

42 5. Ιξώδες Το ιξώδες εκφράζει την αντίσταση που αναπτύσσουν τα ρευστά στη ροή. Αν το υγρό αποτελείται από αλλεπάλληλα στρώματα με επιφάνεια S μεταξύ των οποίων υπάρχει εσωτερική τριβή. Αν το ψηλότερο στρώμα σύρεται από δύναμη F, κινείται με ταχύτητα v. Τα υποκείμενα στρώματα ανταποκρίνονται με σταδιακά μικρότερη «προθυμία» στην κίνηση. F v1v1 v2v2 v3v3 v4v4 A z Oι ταχύτητές τους v 1, v 2, … v n, είναι μικρότερες από πάνω προς τα κάτω. 41

43 Δυναμικό και κινητικό ιξώδες Ιξώδης ροή ενός υγρού που προέρχεται από διατμητικές τάσεις από δύο επίπεδες και παράλληλες πλάκες: Το δυναμικό ιξώδες η είναι ο λόγος της εφαρμοζομενης διατμητικής τάσης τ δια της μεταβολής της ταχύτητας dv κατά τη μετατόπιση dy σε κατεύθυνση κάθετη και απομακρυνόμενη από τις πλάκες. F v1v1 v2v2 v3v3 v4v4 A z Ο λόγος του δυναμικού ιξώδους δια της πυκνότητας του ρευστού ονομάζεται κινητικό ιξώδες. 42

44 Μονάδες ιξώδους Οι μονάδες του δυναμικού ιξώδους είναι τα poises (P) και τα pascal-δευτερόλεπτα (Pa-s). 1 P = 1 dyne s/cm 2 1 Pa-s = 1 N-s/m 2. Η μετατροπή των μονάδων του ενός συστήματος στο άλλο γίνεται σύμφωνα με τη σχέση: 10 P = 1 Pa-s Οι μονάδες του κινητικού ιξώδους είναι το stokes. 43

45 Ιξώδες σε ρευστά και ημίρευστα υλικά Τα υγρά έχουν χαμηλό ιξώδες. Για παράδειγμα, το ιξώδες του νερού σε θερμοκρασία δωματίου είναι περίπου 10-3 Pa-s. Αντίθετα, οι ύαλοι (=παχύρρευστα υγρά) έχουν εξαιρετικά μεγάλο ιξώδες σε θερμοκρασίες περιβάλλοντος, το οποίο δικαιολογείται από τους ισχυρούς δεσμούς μεταξύ ατόμων. Καθώς η θερμοκρασία ανέρχεται, το μέγεθος της έλξης των δεσμών ελαττώνεται, η κίνηση ολίσθησης ή αλλιώς η ροή, των ατόμων ή ιόντων διευκολύνεται και κατά συνέπεια υπάρχει μια συνακόλουθη μείωση του ιξώδους. 44

46 Εξάρτηση του ιξώδους από τη θερμοκρασία Το ιξώδες ενός υγρού μειώνεται όσο αυξάνεται η θερμοκρασία με εκθετικό τρόπο: Λογαριθμίζοντας και τα δυο μέλη: 45

47 Tιμές ιξώδους λάδιιξώδες (η) (cP, 20 °C) λινέλαιο51 παπαρουνέλαιο62 καρυδέλαιο9 σογιέλαιο43 νερό1 γλυκερίνη1500 Οι τιμές του ιξώδους των υγρών μετρώνται με το ιξωδόμετρο του Ostwald και δίνονται πάντα σε μια δεδομένη θερμοκρασία (π.χ. 20 °C). 46

48 Χημικές ιδιότητες 1.Όξινη υδρόλυση. 2.Μετεστεροποίηση. 3.Αλκαλική υδρόλυση (σαπωνοποίηση). 4.Ακορεστότητα – αριθμός ιωδίου. 5.«Ξήρανση» των λαδιών. 6.Οξείδωση - Αποικοδόμηση των λαδιών από περιβαλλοντικούς παράγοντες. 47

49 Χημικές ιδιότητες ξηραινόμενων λαδιών Πηγή: Ε. Ιωακείμογλου, Τα οργανικά υλικά των Έργων Τέχνης, Αθήνα 2013 48

50 1. Όξινη υδρόλυση Τα λίπη παρουσία νερού και καταλυτικής ποσότητας οξέος είναι σχετικά ασταθή και βαθμιαία υδρολύονται. Το αποτέλεσμα της υδρόλυσης είναι ο σχηματισμός ελεύθερων λιπαρών οξέων και γλυκερίνης. γλυκερίνη ελεύθερο οξύτριγλυκερίδιο Αποτέλεσμα της όξινης υδρόλυσης είναι η δημιουργία ελεύθερων οξέων (=αυξημένη οξύτητα του λαδιού) 49

51 2. Μετεστεροποίηση Είναι αντίδραση παρόμοια με την υδρόλυση: αντί του νερού, σαν διαλύτης και «περιβάλλον» χρησιμοποιείται η αλκοόλη (=αλκοολόλυση). αλκοόλη, π.χ. μεθανόλη) τριμεθυλεστέρες (εστέρες κάθε λιπαρού οξέος με τη μεθανόλη οξύ, (π.χ. HCl) 50

52 3. Αλκαλική υδρόλυση - σαπωνοποίηση Σάπωνες (=άλατα λιπαρών οξέων) 51

53 4. Ακορεστότητα σ.τ. Παλμιτικό οξύ (C16:0)61.5 Στεατικό οξύ (C18:0)69 Ελαϊδικό (trans-ελαϊκό) οξύ (trans-C18:1) 45 Ελαϊκό οξύ (cis-C18:1) 13.5 Λινελαϊκό οξύ (cis, cis- C18:2) -5 Λινολενικό οξύ (cis, cis, cis-C18:3) -11 52

54 Ακορεστότητα και αριθμός ιωδίου Ένα δείγμα λαδιού που περιέχει ακόρεστα, όταν υποβληθεί σε αντίδραση με ένα αλογόνο (π.χ. στοιχειακό ιώδιο, I 2 ) ένα μόριο αλογόνου καταναλώνεται από ένα διπλό δεσμό C=C. Σύμφωνα με την στοιχειομετρία της αντίδρασης, κάθε διπλός δεσμός απαιτεί ένα ισοδύναμο (δηλ. ένα μόριο) ιωδίου. Συνεπώς, από την ποσότητα του αντιδραστηρίου (ιώδιο, I 2 ) που καταναλώθηκε, προσδιορίζεται η ακορεστότητα. 53

55 Βιβλιογραφία McMurry John, Οργανική Χημεία, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2012 (ενιαίος τόμος) Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Mills J. S., The Organic Chemistry of Museum Objects, 2nd Ed., Butterworth- Heinemann, Oxford., 2004, σελ. 31-48, Ε. Ιωακείμογλου, Τα οργανικά υλικά των Έργων Τέχνης, Αθήνα 2013 W. STANLEY TAFT, JR., JAMES W. MAYER, The Science of Paintings, Springer- Verlag Inc., New York, 2000 Scientific Examination of Art: Modern Techniques in Conservation and Analysis, Proceedings of the National Academy of Sciences (Sackler NAS Colloquium), The National Academy of Sciences, Washington, DC, 2003. Centeno, S. A. and Mahon, D., "The Chemistry of Aging in Oil Paintings: Metal Soaps and Visual Changes." The Metropolitan Museum of Art Bulletin’’, Summer 2009, pp. 12-19],The Metropolitan Museum of Art Bulletin Boon J. and. Ferreira, E. S. B. Eds, Reporting Highlights_De Mayerne Programme, NWO, The Hague, 2006. 54

56 Τέλος Ενότητας

57 Σημειώματα

58 Σημείωμα Αναφοράς Copyright Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυμα Αθήνας, Σταμάτης Μπογιατζής 2014. Σταμάτης Μπογιατζής. «Επιστήμη Υλικών ΙΙ (Θ). Ενότητα 7: Λιπαρές Ύλες». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: ocp.teiath.gr. ocp.teiath.gr

59 Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό. Οι όροι χρήσης των έργων τρίτων επεξηγούνται στη διαφάνεια «Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων». Τα έργα για τα οποία έχει ζητηθεί άδεια αναφέρονται στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.

60 Επεξήγηση όρων χρήσης έργων τρίτων 59 Δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, παρά μόνο εάν ζητηθεί εκ νέου άδεια από το δημιουργό. © διαθέσιμο με άδεια CC-BY διαθέσιμο με άδεια CC-BY-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-SA διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου και η δημιουργία παραγώγων αυτού με απλή αναφορά του δημιουργού. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού, και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού και διάθεση του έργου ή του παράγωγου αυτού με την ίδια άδεια. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-ND Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η δημιουργία παραγώγων του έργου. διαθέσιμο με άδεια CC-BY-NC-ND Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου με αναφορά του δημιουργού. Δεν επιτρέπεται η εμπορική χρήση του έργου και η δημιουργία παραγώγων του. διαθέσιμο με άδεια CC0 Public Domain διαθέσιμο ως κοινό κτήμα Επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου, η δημιουργία παραγώγων αυτού και η εμπορική του χρήση, χωρίς αναφορά του δημιουργού. χωρίς σήμανσηΣυνήθως δεν επιτρέπεται η επαναχρησιμοποίηση του έργου.

61 Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει:  το Σημείωμα Αναφοράς  το Σημείωμα Αδειοδότησης  τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων  το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.

62 Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο ΤΕΙ Αθήνας» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.