Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο Καθηγητής Χαράλαμπος Π. Παμπούκης.

Παρουσίαση με θέμα: "Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο Καθηγητής Χαράλαμπος Π. Παμπούκης."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο Καθηγητής Χαράλαμπος Π. Παμπούκης

2 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Σύνδεση με τα προηγούμενα Είδαμε ορισμένους κανόνες σύγκρουσης του ελληνικού ιδ.δ.δ. Οι θεμελιώδεις αρχές του ελληνικού ιδ.δ.δ. Είναι η αρχή της πολυμέρειας των κανόνων σύγκρουσης, η αρχή του ενός δικαίου, η αρχή του συνδέσμου της ιθαγένειας (στο οικογενειακό και κληρονομικό διεθνές δίκαιο) που εντούτοις σήμερα υποχωρεί υπό το βάρος του κοινοτικού δικαίου (κανονισμών ιδ.δ.δ και δικονομικού διεθνούς δικαίου) που προκρίνουν την κατοικία και τη συνήθη διαμονή. Επί παραδείγματι (από το ελληνικό ιδ.δ.δ.) το εφαρμοστέο δίκαιο στην ικανότητα φυσικού προσώπου είναι το δίκαιο της ιθαγένειάς του, το εφαρμοστέο δίκαιο στα νομικά πρόσωπα είναι το δίκαιο της έδρας κλ.π 2

3 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Ο προβληματισμός του κανόνα σύγκρουσης και ο νομικός χαρακτηρισμός (1 ο στάδιο εφαρμογής του) Όμως ποια λύση προσήκει: Στις περιπτώσεις που ορισμένη βιοτική σχέση είναι δυνατόν να υπάγεται σε περισσότερες της μιας συνδετέες έννοιες; Η αλλοδαπότητα θέτει ένα επιπλέον ζήτημα έναντι των σχέσεων αμιγώς εσωτερικού δικαίου : τη προβληματική του εφαρμοστέου δικαίου που απαντά κυρίως σε ένα ζήτημα επιλογής [ποιο είναι το εφαρμοστέο δίκαιο] Αυτό το πρόβλημα το επιλύει κυρίως [είδαμε και τις άλλες μεθόδους] ο κανόνας σύγκρουσης ιδίως σε σχέση με την υπόθεση δημιουργίας εννόμου σχέσεως (ενδίκου ή μη). Ο κανόνας σύγκρουσης έχει 4 στάδια κυρίως: το πρώτο είναι η επιλογή του αρμοδίου κανόνα σύγκρουσης [νομικός χαρακτηρισμός] το δεύτερο είναι το πεδίο εφαρμογής του αφενός εάν τίθενται ζητήματα διαχρονικού και διατοπικού ιδ.δ.δ. και αφετέρου όταν έχουμε σύγκρουση συνδέσμων [ πρόβλημα παραπομπής] ή όταν έχουμε επίλυση προκρίματος. Το τρίτο στάδιο είναι ζητήματα που προκύπτουν από την εφαρμογή του αλλοδαπού δικαίου και το τέταρτο είναι οι δύο εξαιρέσεις από την εφαρμογή του αλλοδαπού δικαίου δηλαδή η καταστρατήγηση και η επιφύλαξη της διεθνούς δημοσίας τάξεως. Στις περιπτώσεις που ορισμένη βιοτική σχέση προβάλλεται ήδη με ξένο νομικό χαρακτηρισμό από έναν διάδικο; 3

4 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής 1- Ο προβληματισμός του ζητήματος του νομικού χαρακτηρισμού Καθίσταται αντιληπτό ότι ο εφαρμοστής του δικαίου πρέπει να υπαγάγει τα εκάστοτε πραγματικά περιστατικά στη ρυθμιστέα σχέση του κανόνα σύγκρουσης Άλλωστε, τα διάφορα εθνικά συστήματα ιδ.δ.δ δεν συγκροτούν το εύρος των ρυθμιστέων σχέσεων με τον ίδιο τρόπο. Δεν υπαγάγουν δηλαδή τους ίδιους θεσμούς ή νομικές κατηγορίες στις ίδιες ρυθμιστέες σχέσεις. 4

5 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Παραδείγματα Ποιο δίκαιο διέπει την κληρονομική σύμβαση; Στο εύρος ποιου κανόνα σύγκρουσης υπάγεται το ζήτημα: -Είναι συμβατική σχέση; (οπότε εφαρμόζεται η ΑΚ 25;) -Είναι δωρεά αιτία θανάτου; (οπότε εφαρμόζεται η ΑΚ 28;) 5

6 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Παραδείγματα Ποιο δίκαιο διέπει τον τύπο συνδιαθήκης συνταχθείσας στο εξωτερικό; -ΑΚ 11; -ΑΚ 28; 6

7 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Παραδείγματα Σε ποιο δίκαιο υπάγεται η διατροφή μεταξύ διαζευγμένων; ΑΚ 15; ΑΚ 16; 7

8 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Παραδείγματα Πώς θα κρίνει ο Έλληνας δικαστής την παραγραφή μιας αξίωσης που διέπεται από δίκαιο χώρας που ανήκει στα αγγλοσαξονικά δίκαια, όπου ο θεσμός της παραγραφής θεωρείται θεσμός του δικονομικού δικαίου; Σε ποια συνδετέα έννοια θα υπαγάγει ο Έλληνας δικαστής έναν θεσμό τον οποίο το ελληνικό δίκαιο δεν γνωρίζει, π.χ. τον θεσμό του trust; 8

9 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Σκοπός του νομικού χαρακτηρισμού Η εύρεση του συγκεκριμένου κανόνα ιδ.δ.δ. που πρέπει να εφαρμοστεί δια του προσδιορισμού του συγκεκριμένου κανόνα σύγκρουσης στο πλάτος του οποίου υπάγεται η συγκεκριμένη βιοτική σχέση. 9

10 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Ορισμός νομικού χαρακτηρισμού Νομικός χαρακτηρισμός Η διανοητική εργασία με την οποία κατατάσσεται η υπό εξέταση έννομη σχέση στο πραγματικό ενός κανόνα συγκρούσεως 10

11 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Νομικός χαρακτηρισμός στο ιδ.δ.δ και στο ουσιαστικό δίκαιο Ο νομικός χαρακτηρισμός είναι διεργασία που γίνεται και στο ουσιαστικό δίκαιο. Όμως ο νομικός χαρακτηρισμός στο ιδ.δ.δ. διαφέρει σε σχέση με αυτόν στο ουσιαστικό δίκαιο, καθώς η αποστολή των κανόνων του ιδ.δ.δ διαφέρει σε σχέση με τους κανόνες ουσιαστικού δικαίου. 11

12 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Νομικός χαρακτηρισμός στο ιδ.δ.δ και στο ουσιαστικό δίκαιο Ο νομικός χαρακτηρισμός στο ιδ.δ.δ εστιάζει στις συνδετέες έννοιες των κανόνων συγκρούσεως. Οι συνδετέες έννοιες είναι διατυπωμένες υπό τη μορφή συστηματικών κατηγοριών κατά γενικό και αφηρημένο τρόπο. Ο νομικός χαρακτηρισμός των εννοιών του ιδ.δ.δ δεν είναι απαραίτητα όμοιος με τον χαρακτηρισμό των (ομόηχων) εννοιών του ουσιαστικού δικαίου. 12

13 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Ιστορική εξέλιξη του ζητήματος Υπάρχουν ενδείξεις ότι πρώτος που προέβη σε νομικό χαρακτηρισμό ήταν ήδη ο μεταγλωσσογράφος Dumoulin στο πλαίσιο γνώμης που παρείχε εν έτει 1525. Θεμέλια του προβληματισμού βρίσκονται και στο έργο του Kahn «Gesetzekollisionen» («Συγκρούσεις Νόμων»). Ο Bartin ήταν όμως ο θεωρητικός στον οποίο αποδίδεται η συστηματική επεξεργασία του ζητήματος του νομικού χαρακτηρισμού και ο οποίος πρώτος χρησιμοποίησε τον όρο «νομικός χαρακτηρισμός». 13

14 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Υπόθεση Bartholo (υπόθεση της κληρονομίας του Μαλτέζου) Η χήρα Bartholo είχε γεννηθεί, παντρευτεί και κατοικούσε αρχικά με τον σύζυγό της στη Μάλτα, η οποία ήταν τότε αγγλική αποικία. Στη συνέχεια μετακόμισαν και διέμεναν μόνιμα στην Αλγερία, η οποία ήταν τότε γαλλική αποικία και όπου ίσχυε το γαλλικό δίκαιο. Το δικαστήριο της Αλγερίας έπρεπε να υπαγάγει/κατατάξει τα πραγματικά περιστατικά στον κατάλληλο κανόνα συγκρούσεως του γαλλικού ιδ.δ.δ. 14

15 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Υπόθεση Bartholo (υπόθεση της κληρονομίας του Μαλτέζου) Δύο κανόνες του γαλλικού ιδ.δ.δ. διεκδικούσαν εφαρμογή: -Κανόνας ιδ.δ.δ. σύμφωνα με τον οποίο οι κληρονομικές σχέσεις των συζύγων επί ακινήτων διέπονται από τη lex rei sitae. -Κανόνας ιδ.δ.δ. σύμφωνα με τον οποίο οι περιουσιακές σχέσεις των συζύγων διέπονται από το δίκαιο της πρώτης μετά την τέλεση του γάμου κοινής κατοικίας των συζύγων. 15

16 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Υπόθεση Bartholo (Υπόθεση της κληρονομίας του Μαλτέζου) Έτσι το δικαστήριο της Αλγερίας έπρεπε να χαρακτηρίσει την υπό κρίση βιοτική σχέση ως κληρονομική ή ως περιουσιακή σχέση συζύγων για να εφαρμόσει τον αντίστοιχο κανόνα συγκρούσεως. Η υπαγωγή αυτή (νομικός χαρακτηρισμός) είχε συνέπειες ως προς το ποιο δίκαιο θα εφαρμοζόταν, το γαλλικό ή το αγγλικό. Σύμφωνα με το γαλλικό δίκαιο, η χήρα δεν θα λάμβανε τίποτε από την κληρονομιαία περιουσία, ενώ σύμφωνα με το αγγλικό δίκαιο, θα λάμβανε το «τέταρτο της άπορης χήρας». 16

17 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής 2. Αντικείμενο του νομικού χαρακτηρισμού Kahn: Αντικείμενο του νομικού χαρακτηρισμού είναι η έννομη σχέση (την οποία θεωρεί και θεμέλιο του ιδ.δ.δ) Σύμφωνα με τον Kahn το αλλοδαπό δίκαιο εφαρμόζεται γιατί η νομική πεποίθηση του δικαστή του forum θεωρεί ότι μια έννομη σχέση έχει την έδρα της σε άλλο κράτος. 17

18 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Αντικείμενο του νομικού χαρακτηρισμού Bartin: Η προβαλλόμενη από τον διάδικο αξίωση Ο δικαστής του forum πρέπει να βρει τη νομική φύση της αξίωσης για να αποφασίσει σε ποιο δίκαιο θα την υπαγάγει. Ο Bartin αντιλήφθηκε το πρόβλημα του νομικού χαρακτηρισμού ως πρόβλημα «συγκρούσεως χαρακτηρισμών» (‘conflit de qualifications’). 18

19 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Φύση του νομικού χαρακτηρισμού Δύο βασικές θεωρίες: Ο νομικός χαρακτηρισμός είναι πρόκριμα Ο νομικός χαρακτηρισμός είναι ερμηνεία των κανόνων ιδ.δ.δ και κυρίως των κανόνων σύγκρουσης

20 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Το πρόβλημα του εφαρμοστέου δικαίου στον νομικό χαρακτηρισμό Κρατούσα γνώμη: ο νομικός χαρακτηρισμός γίνεται lege fori

21 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Ενδεικτική ελληνική νομολογία: lege fori νομικός χαρακτηρισμός ΠΠρΜυτ 90/1998, ΝοΒ 1999, 636. ΠΠρΠειρ 1741/2001, ΝοΒ 2003, 87.

22 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής ΠΠρΠειρ 1741/2001 Επρόκειτο για ατύχημα στη θάλασσα λόγω μηχανικού προβλήματος που παρουσιάστηκε ενώ το πλοίο βρισκόταν εν πλω από το Ικίκε του Χονγκ Κονγκ στο Βαλπαράιο της Χιλής (δηλαδή στην ανοιχτή θάλασσα). Το ερώτημα το οποίο προβλημάτισε το δικαστήριο ήταν ποια ζητήματα περιλαμβάνονται στον κανόνα της ΑΚ 26 για τα αδικήματα. Για να απαντήσει στο ερώτημα το δικαστήριο προέβη στη διάκριση ανάμεσα σε δικονομικά ζητήματα και σε ουσιαστικά ζητήματα και τόνισε ότι τα δικονομικά ζητήματα διέπονται από τη lex fori. 22

23 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής ΠΠρΠειρ 1741/2001 Το δικαστήριο έκρινε ότι εφαρμοστέο ήταν το κυπριακό δίκαιο σύμφωνα με την ΑΚ 26, διότι το αίτημα της αγωγής προς αποζημίωση στηρίζεται σε αδικοπραξία, η οποία συντελέσθηκε σε πλοίο με σημαία Κύπρου κατά τη διάρκεια πλου σε ανοιχτή θάλασσα. 23

24 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής ΠΠρΠειρ 1741/2001 Έτσι κατά το δίκαιο αυτό θα κριθεί: -αν η συγκεκριμένη πράξη αποτελεί αδίκημα -αν η υπαιτιότητα αποτελεί προϋπόθεση του αδικήματος και της υποχρέωσης προς αποζημίωση -ποιος βαθμός υπαιτιότητας απαιτείται για τη θεμελίωση ευθύνης από αποζημίωση -πότε μια πράξη είναι παράνομη κλ.π 24

25 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής ΠΠρΜυτ 90/1998 Επρόκειτο για αθέτηση της υποχρέωσης για καταβολή τιμήματος που απορρέει από σύμβαση πώλησης. Το δικαστήριο έπρεπε να χαρακτηρίσει την αξίωση του ενάγοντα ως αδικοπρακτική ή ως ενδοσυμβατική. Το δικαστήριο έκρινε ότι «για την ανεύρεση του εφαρμοστέου ουσιαστικού δικαίου σε μια τέτοια περίπτωση είναι αναγκαία η υπαγωγή της υπό κρίση σχέσης στον κατάλληλο κανόνα σύνδεσης της lex fori». 25

26 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής ΠΠρΜυτ 90/1998 Έκρινε περαιτέρω ότι «κρίσιμο για τον νομικό χαρακτηρισμό της εν λόγω σχέσης αποτελεί το δίκαιο του δικάζοντος δικαστή (lex fori), από το οποίο θα κριθεί, με βάση τα πραγματικά περιστατικά που εκτίθενται στο εισαγωγικό δικόγραφο της δίκης, ο νομικός χαρακτηρισμός της σχέσης αυτής». 26

27 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Lege fori νομικός χαρακτηρισμός Θεμελίωση το πρώτον στην κυριαρχία του forum Το forum είναι αρμόδιο να υποδείξει πότε εφαρμόζονται οι δικοί του κανόνες σύγκρουσης

28 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Άλλα επιχειρήματα υπέρ του lege fori νομικού χαρακτηρισμού Ο lege fori νομικός χαρακτηρισμός προάγει τη βεβαιότητα δικαίου. Υποστηρίχθηκε ακόμη η θέση ότι δεν νοείται θεωρητικώς σύλληψη εφαρμογής παρά μόνο της lege fori για τον νομικό χαρακτηρισμό. (Η θέση αυτή πάντως αντικρούεται με την σκέψη ότι συνιστά λήψη του αιτουμένου) O lege fori νομικός χαρακτηρισμός υποστηρίζεται κατά κανόνα από τους υποστηρικτές της φύσεώς του ως προκρίματος. 28

29 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Bartin: Lege fori νομικός χαρακτηρισμός Ο Bartin υπέρμαχος του lege fori νομικού χαρακτηρισμού. Ο Bartin εκκινεί από τη θέση ότι καθεαυτή η εφαρμογή αλλοδαπού δικαίου στο forum συνιστά περιορισμό της κυριαρχίας του forum. Επομένως δεν μπορεί να επαφίεται η αντίληψη του ξένου δικαίου ως προς το πότε, σε ποια έννομη σχέση, πρέπει να εφαρμόσει ξένο δίκαιο. 29

30 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Άλλες απόψεις για το εφαρμοστέο δίκαιο στον νομικό χαρακτηρισμό Νομικός χαρακτηρισμός lege causae Εναντίον της lege causae προβλήθηκε το επιχείρημα ότι συνιστά λογικό άλμα. Πράγματι, πώς γνωρίζουμε ποια είναι η lex causae πριν από την εφαρμογή του κανόνα ιδ.δ.δ. που την υποδεικνύει;

31 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Συγκριτικός νομικός χαρακτηρισμός Ερείσματα για τον συγκριτικό νομικό χαρακτηρισμό: Κατά τον νομικό χαρακτηρισμό, θα πρέπει να αποδίδεται στις έννοιες το εύρος που τους αποδίδεται στο ουσιαστικό δίκαιο; π.χ. η έννοια «γάμος» στην ΑΚ 13 είναι όμοια με την έννοια του γάμου κατά το ουσιαστικό δίκαιο; Εάν η ρυθμιστέα σχέση που πρέπει να χαρακτηριστεί δεν υπάγεται σε κάποια από τις νομικές κατηγορίες της lex fori; 31

32 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Rabel- Συγκριτικός νομικός χαρακτηρισμός Rabel: Συγκριτικός νομικός χαρακτηρισμός Για να μπορέσουν οι κανόνες ιδ.δ.δ να εκπληρώσουν αποτελεσματικά την αποστολή τους πρέπει να λαμβάνουν υπ’ όψιν και τα ξένα δικαΐικά συστήματα. 32

33 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Rabel- Συγκριτικός νομικός χαρακτηρισμός Επομένως, σύμφωνα με τον Rabel, η ερμηνεία των κανόνων ιδ.δ.δ διέρχεται από τη σύγκριση των εννοιών του ιδ.δ.δ του forum προς τις έννοιες των άλλων εννόμων τάξεων. 33

34 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Αυτόνομος νομικός χαρακτηρισμός Δίδεται αυτόνομη σημασία στις συνδετέες έννοιες, δηλαδή έννοια ανεξάρτητη (καταρχήν) από τις επιμέρους αντιλήψεις των εθνικών δικαίων και χωρίς παραπομπή σε κάποιο από αυτά. Ο αυτόνομος νομικός χαρακτηρισμός προσιδιάζει κυρίως στα κοινοτικά νομοθετήματα. Το ΔΕΕ έχει εκφράσει σε σειρά αποφάσεων την κατά κανόνα προτίμησή του στην αυτόνομη ερμηνεία, με την οποία ευνοείται η ομοιόμορφη εφαρμογή των κοινοτικών κανόνων. 34

35 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Αυτόνομος νομικός χαρακτηρισμός Ο αυτόνομος νομικός χαρακτηρισμός λαμβάνει υπ’ όψιν τα εθνικά δίκαια υπό συγκριτικό πρίσμα, αλλά τα υπερβαίνει. 35

36 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Σύγχρονες θέσεις για το εφαρμοστέο δίκαιο στον νομικό χαρακτηρισμό Ο νομικός χαρακτηρισμός γίνεται με αφετηρία τη lex fori αλλά οι ιδιωτικοδιεθνολογικές έννοιες που διαλαμβάνουν οι κανόνες συγκρούσεως αποκτούν συχνά ευρύτερο περιεχόμενο, δεδομένου ότι απευθύνονται σε μια διεθνή κοινωνία δικαίων. 36

37 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Σύγχρονες θέσεις για το εφαρμοστέο δίκαιο στον νομικό χαρακτηρισμό Σε οριακές περιπτώσεις λήψη υπ’ όψιν σταθμίσεων ιδιωτικο- διεθνολογικής δικαιοσύνης για την επιλογή του κατάλληλου κανόνα σύγκρουσης. -Ορισμένο συνδετικό στοιχείο ήταν in concreto τυχαίο περιστατικό, ενώ παράλληλα συντρέχουν άλλοι ουσιώδεις σύνδεσμοι -Προτιμότερος ενδεχομένως ο in concreto πιο ελαστικός σύνδεσμος 37

38 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Νομικής Περαιτέρω βιβλιογραφία για έρευνα B. Ancel, L’ objet de la qualification, Clunet (1982), 277 επ. Rabel, Das Problem der Qualifikation, 5 RabelsZ (1931), 241 επ. W. Wengler, Réflexions sur la technique des qualifications en droit international privé, Rev.Crit DIP (1954), 661 επ. Ι. Αραβαντινού, Οι νομικοί χαρακτηρισμοί του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου και ο λογικός λογισμός των τάξεων, 33 ΕΕΝ (1966), 320 επ. Ι. Βούλγαρη, Το πρόβλημα του νομικού χαρακτηρισμού στο Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο σε: Τιμ. Τόμο Κρίσπη, 1995, 33 επ. 38