1 ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΝΟΗΣΗ ΤΙ ΕΙΝΑΙ; για να δούμε και ΠΩΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΣΧΕΤΙΖΟΝΤΑΙ; ειδικότερα Εάν η γλώσσα καθορίζει τη σκέψη;

Παρουσίαση με θέμα: "1 ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΝΟΗΣΗ ΤΙ ΕΙΝΑΙ; για να δούμε και ΠΩΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΣΧΕΤΙΖΟΝΤΑΙ; ειδικότερα Εάν η γλώσσα καθορίζει τη σκέψη;"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 1 ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΝΟΗΣΗ ΤΙ ΕΙΝΑΙ; για να δούμε και ΠΩΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΣΧΕΤΙΖΟΝΤΑΙ; ειδικότερα Εάν η γλώσσα καθορίζει τη σκέψη;

2 2 Tα ερωτήματα αλλά και οι απαντήσεις τους για τη σχέση γλώσσας και νόησης εξαρτώνται από Πώς εκλαμβάνουμε τα γλωσσικά και νοητικά φαινόμενα; π.χ. πώς τα ορίζουμε, οριοθετούμε και περιγράφουμε πιο συγκεκριμένα. Τι εννοούμε με όρους όπως «σχέση», «επίδραση», «μεσολάβηση», κλπ. (π.χ. πόσο βαθιά ή επιφανειακή, μόνιμη ή προσωρινή η μεσολάβηση της γλώσσας, σε όλες ή σε ορισμένες μόνο διεργασίες του νου ορισμένες μόνο στιγμές; Απόλυτη εξάρτηση ή απλή ενίσχυση;… ). 2

3 3 Ταυτόσημα, αυτόνομα ή εν μέρει διαπλεκόμενα τα γλωσσικά και νοητικά φαινόμενα; Εάν ταυτ ίζονται, δεν μπορεί λογικά να επηρεάζει το ένα το άλλο. Εκ των πραγμάτων, η σκέψη είναι ταυτόχρονα γλώσσα. Εάν αυτόνομα, αλληλεπιδράσεις πιθανές αλλά και όχι. Εάν διαπλέκονται εν μέρει, τα ζητήματα καθίστανται πιο περίπλοκα. 3

4 4 Επίσης, πώς διαχωρίζουμε/oριοθετούμε τη γλώσσα και τη σκέψη από άλλα φαινόμενα όπως η επικοινωνία, ο εγκέφαλος, η πράξη, ο πολιτισμός … Ασαφή τα όριά τους, εν μέρει τα ίδια φαινόμενα από άλλες οπτικές γωνίες π.χ. Πολιτισμός = τρόποι σκέψης, επικοινωνίας και πράξη ς

5 5 Οι όροι «γλώσσα» και «νόηση» γενικευτικοί όροι-ομπρέλα Ανάγκη αποσαφήνισής τους «Η συσχέτιση γλώσσας και σκέψης έχει νόημα μόνο στο βαθμό που καθιστούμε σαφές τι είδος σκέψης και γλώσσας έχουμε κατά νου». Hamman (1762) φιλόσοφος του γερμανικού ρομαντισμού 5

6 6 Νόηση και γλώσσα Πολυδιάστατα φαινόμενα γεγονός που περιπλέκει ιδιαίτερα τη σχέση τους. «[Η γλώσσα και ο νους συνιστούν] ευρύτατα πολυδιάστατα συστήματα. Το καθένα αποτελείται από πολλά συστατικά, καθιστώντας πιθανές διαφορετικές σχέσεις ανάμεσά σε αυτά τα διαφορετικά συστατικά, επίσης πιθανές αναπτυξιακές αλλαγές όπως και ατομικές διαφοροποιήσεις σε αυτές τις σχέσεις. Το μόνο σημείο που είναι απολύτως σαφές είναι ότι η εικόνα δεν είναι διόλου απλή.... το να επικαλεστούμε απλά μια σχέση ανάμεσα στη γλώσσα και στο …νου συνιστά υπεραπλούστευση που είναι σχεδόν άχρηστη.» Αναπτυξιακή ψυχολόγοs Αstington (2006) 6

7 7 Ωστόσο, αντιπαραθέσεις για σχέση γλώσσας-νόησης εστιάζουν σε διαφορετικά επιμέρους φαινόμενα, με αποτέλεσμα να διασταυρώνονται χωρίς να συναντώνται επί της ουσίας. Ψυχολόγοι Μunnich & Landau (2003): Τα επιχειρήματα υπέρ ή κατά του ρόλου της γλώσσας σε νοητικές διεργασίες θυμίζουν την περιγραφή ενός ελέφαντα από τυφλούς που αγγίζουν ορισμένα μόνο σημεία το υ. Δεν λαμβάνουν υπόψη την οπτική των άλλων και δεν επιχειρούν την αναγκαία σύνθεση των διαφορετικών οπτικών. Η αποσαφήνιση των όρων είναι αναγκαία, για να καταστεί σαφές τ ί ακριβώς μπορεί να σχετίζεται με τί.

8 8 Τι σημαίνει «επίδραση»; «μεσολάβηση» κλπ. «Το αν η γλώσσα ασκεί επίδραση στη σκέψη εξαρτάται από τα κριτήρια που ορίζουν τι σημαίνει επίδραση. … Είναι αδύνατο να λάβουμε μια μονοσήμαντα αρνητική ή θετική απάντηση.... ψυχολόγοι Gentner & Goldin Meadow (2003) Π.χ. Η γλώσσα γεννά τη σκέψη; Ορισμένες μόνο μορφές της; Την κατευθύνει προς ορισμένες οπτικές του κόσμου; Εστιάζει την προσοχή της σε ορισμένα μόνο φαινόμενα; Την καθιστά συνειδητή; Της παρέχει σκαλωσιές για ανάπτυξη; Πάντα ή ορισμένες μόνο στιγμές;

9 9 ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗ ΕΡΩΤΗΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΡΟΛΟ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΣΤΗ ΝΟΗΣΗ: Γενικότερο ερώτημα: Σημειωτική σχετικότητα: Πώς αναδιαμορφώνεται η νοημοσύνη του ανθρώπου (ή και ζώων που έχουν μάθει να επικοινωνούν γλωσσικά) από την ικανότητα χρήσης της γλώσσας; 9

10 10 EAN ΔΕΧΤΟΥΜΕ ΟΤΙ Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΝΟΗΣΗ ΑΝΑΔΙΑΜΟΡΦΩΝΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ (δηλ. αποδεχτούμε τη σημειωτική σχετικότητα) εγείρονται ειδικότερα ερωτήματα ή περαιτέρω πιθανότητες: Μήπως όταν διαφέρει η γλώσσα διαφέρει και η σκέψη; Πιο αναλυτικά →→

11 Διαφοροποιείται η σκέψη; Όταν περιγράφουμε με διαφορετική διατύπωση το ίδιο φαινόμενο εντός της ίδιας γλώσσας: (π.χ. με ε νεργητική ή παθητική φωνή Ο δήμαρχος γκρέμισε το σπίτι – Το σπίτι γκρεμίστηκε ); Ενδογλωσσική σχετικότητα Όταν διαφέρουν οι χρήσεις της ίδιας γλώσσας (π.χ. είδη λόγου που συνηθίζονται όπως πόσο πολύ τα επιστημονικά κείμενα ή τα υπερκείμενα ); Επικοινωνιακή σχετικότητα Όταν διαφέρουν οι γλώσσες (στο λεξιλόγιο και τη γραμματική); Γλωσσική σχετικότητα

12 12 ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΝΟΗΣΗ; Αντικείμενο παραδοσιακά της φιλοσοφίας, αργότερα της ψυχολογίας και πιο πρόσφατα της γνωσιακής επιστήμης. Θα εξετάσουμε: 1. ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΝΟΗΣΗΣ 2. ΑΝΑΛΥΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΝΟΗΣΗΣ

13 13 1.ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΝΟΗΣΗΣ Πώς ορίζεται, οριοθετείται, προσεγγίζεται ; Κυρίαρχο ρεύμα γνωσιακής επιστήμης που καθόρισε αντιπαραθέσεις για τη σχέση γλώσσας-νόησης στο δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα, αποτρέποντας διερεύνηση της γλωσσικής μεσολάβησης του νου. Αντίλογος στο ρεύμα αυτό μετά το 1980, ο οποίος αντλώντας και από πιο παραδοσιακές προσεγγίσεις επανέφερε τη σχέση γλώσσας και νόησης υπό συζήτηση.

14 14 Γνωσιακή επιστήμη/επιστήμες Nέα προσέγγιση του νου που αναδύεται κυρίως από τη δεκαετία του ’50 διεπιστημονική και πολυεπιστημονική Αφορμή οι εξελίξεις στη θεωρία της πληροφορίας, την κυβερνητική, την πληροφορική και τα μαθηματικά αρχικά τη δεκαετία του ‘40 Εκκινεί δυναμικά τη δεκαετία ’50-60 με συμμετέχουσες τη γλωσσολογία, ψυχογλωσσολογία, κυρίως όμως τη γνωσιακή ψυχολογία (που στρέφεται ενάντια στον μπηχαβιορισμό) και την τεχνητή νοημοσύνη, σύντομα και τη φιλοσοφία του νου και τις νευροεπιστήμες.

15 15 Αναπαραστασιακή υπολογιστική θεωρία νου (ΑΥΘΝ) στην κλασική γνωσιακή επιστήμη Ο νους μπορεί να μελετηθεί ανεξάρτητα από το συναίσθημα, το φυσικό περιβάλλον, τον πολιτισμό, την ιστορία κλπ. (βλ. π.χ. Gardner 1987, βασικός ιστορικός και θεωρητικός της). Ρίζες στη φιλοσοφία, ειδικότερα του Καρτέσιου όπου ο νους εκλαμβάνεται ως φαινόμενο ασώματο, ατομικό και λογικό.

16 16 ΑΥΘΝ θεμελιώθηκε σε 4 αρχές: 1.Μεθοδολογικός σολιψισμός: ο νους μπορεί να μελετηθεί ανεξάρτητα από το περιβάλλον 2.Λειτουργισμός: ο νους μπορεί να μελετηθεί ανεξάρτητα από τον εγκέφαλο 3.Ο νους ως υπολογιστής που επεξεργάζεται πληροφορίες. 4.Μαθηματική περιγραφή των υπολογιστικών διεργασιών [όπως με γλώσσα στη θεωρία Τσόμσκι]

17 17 1.Μεθοδολογικός σολιψισμός Φιλόσοφος Fodor 1975 Η νόηση μπορεί να μελετηθεί ως εσωτερικό ατομικό φαινόμενο ανεξάρτητο από τον εξωτερικό κόσμο, ως δοχείο όπου συντελούνται διεργασίες που μπορούμε να μελετήσουμε ανεξάρτητα από την εμπειρία. [βλ. αργότερα τον αντίλογο ότι ο νους δεν διαχωρίζεται από το περιβάλλον του]

18 18 2. Λειτουργισμός: Φιλόσοφος Putnam 1960 Η νόηση μπορεί να μελετηθεί ανεξάρτητα από τη βιολογική της υπόσταση (δηλ. από το σώμα, ειδικότερα από τον εγκέφαλο και το νευρικό σύστημα) μόνο ως προς το πώς λειτουργoύν οι διεργασίες της. [βλ. αργότερα αντίλογο ότι ο νους είναι ενσώματος και δεν διαχωρίζεται από εγκέφαλο)

19 19 Παράδοξο όμως του λειτουργισμού: Παραγκωνίζει το σώμα, χωρίς όμως να θεωρεί το νου άυλο (όπως σε ορισμένα ρεύματα της φιλοσοφίας παλαιότερα). Θεωρεί αντιθέτως δεδομένο ότι ο νους πραγματώνεται στον εγκέφαλο [θέση του φυσικαλισμού]. Ωστόσο, υπόρρητα κυριαρχεί η ιδέα ότι ο νους φιλοξενείται απλώς στο σώμα/εγκέφαλο χωρίς να διαμορφώνεται από αυτό.

20 20 3.Ο νους ως υπολογιστής Μηχανή που επεξεργάζεται πληροφορίες, προσλαμβάνει, καταχωρεί, μετασχηματίζει, ανακαλεί... Αυτή η σύλληψη του νου ενισχύθηκε από την κατασκευή υπολογιστών που μπορούσαν να προσομοιώσουν (δηλ. να αναπαράγουν) τις νοητικές διεργασίες ειδικότερα στο πεδίο της τεχνητής νοημοσύνης.

21 21 Ιδιοτυπίες υπολογιστών (των κλασικών ψηφιακών τουλάχιστον) με βαθιές συνέπειες για θεωρία νου Οι πληροφορίες (δηλ. οι γνώσεις, ιδέες.....) αναπαρίστανται με σύμβολα και συνδυασμούς τους. Ψηψιακοί υπολογιστές βασίζονται σε: διακριτά (ή ψηφιακά) σύμβολα (π.χ. 0, 1) και συνδυασμούς τους (π.χ. 00, 001, 00001). Μια τέτοια αναπαράσταση πληροφοριών είναι ιδιότυπη και κατέστη δυνατή από εξελίξεις στη θεωρία της πληροφορίας και τα μαθηματικά, που συνέβαλαν στη θεμελίωση της γνωσιακής επιστήμης.

22 22 Το τί σημαίνουν τα σύμβολα και οι συνδυασμοί των ψηφιακών υπολογιστών δεν είναι όμως διόλου εμφανές. Αντιθέτως, η σχέση ανάμεσα στα σύμβολα και τους συνδυασμούς τους και στις ιδέες που αναπαριστούν κατασκευασμένη από και προσιτή μόνο στους προγραμματιστές. Εάν όμως τα σύμβολα ήταν εικόνες, θα ήταν άμεσα εμφανές τί αντιπροσωπεύουν, αλλά όχι το τί αντιπροσωπεύει το 11111000 έναντι του 0000011.

23 23 Ο ι διεργασίες των υπολογιστών (δηλ. το πώς λειτουργεί το λογισμικό τους) μπορούν να περιγραφούν χωρίς καμία αναφορά στο τί αφορούν Παράδοξος λοιπόν διαχωρισμός ανάμεσα στην ίδια τη σκέψη/γνώση και στο πώς αναπαρίσταται. [βλ. Όμως αργότερα τον αντίλογο ότι ο νους δεν μπορεί να διαχωριστεί από τις ιδέες, γνώσεις, σκέψεις … ]

24 24 4.Μαθηματική περιγραφή νόησης Εφόσον ο νους ένας υπολογιστής μπορούμε να περιγράψουμε το πώς υπολογίζει, δηλ. με ποια σύμβολα και ποιούς συνδυασμούς χωρίς να χρειάζεται να γνωρίζουμε πώς σχετίζονται τα σύμβολα-συνδυασμοί με τις γνώσεις/ιδέες/πληροφορίες για τον κόσμο. Συνεπώς, μπορούμε να περιγράψουμε το νου ως ένα μαθηματικό σύστημα ή λογισμικό (Θεώρηση με ρίζες στη φιλοσοφία, κυρίως στον εμπειρισμό του 17 ου αιώνα (Hobbes 1651). Ενισχύθηκε όμως και από την ηγεμονία στη γλωσσολογία της μαθηματικής περιγραφής της γλώσσας από τον Τσόμσκι ).

25 25 Γνωσιακή επιστήμη Πώς συγκροτήθηκε; η ιδιότυπη αυτή προσέγγιση του νου Πρώτο βήμα: Ο νους προσεγγίζεται ως ατομικό μόνο φαινόμενο (παραμερίζεται η διαπλοκή του με το σώμα και το φυσικό-κοινωνικό περιβάλλον). Δεύτερο βήμα: Ο ατομικός νους προσεγγίζεται ως υπολογιστής, δηλαδή ως πρόγραμμα υπολογισμών ανεξάρτητα από τις ιδέες που εμπλέκονται ή συμβολίζονται από το πρόγραμμα αυτό.

26 26 Δύο όμως κρίσιμα ερωτήματα/προβλήματα από τη θεώρηση του νου ως υπολογιστή, Πώς αναπτύχθηκε ο νους ιστορικά (φυλογενετικά) και πώς αναπτύσσεται σε κάθε παιδί (οντογενετικά); Πώς σχετίζεται το υπολογιστικό λογισμικό του νου με τις ιδέες για τον κόσμο; Απαντήσεις/λύσεις που κυριαρχούν: [αν και προβληματικές όπως θα δούμε] – Η δομή του νου προκαθορίζεται βιολογικά –Σ χέση νου-σκέψης δεν αφορά θεωρία του νου. Εκτοπίζεται σε άλλα πεδία.

27 27 ΦΥΛΟΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ ΟΝΤΟΓΕΝΕΣΗ ΝΟΥ δ ηλ. εξέλιξη ιστορική και ανάπτυξη σε κάθε παιδί Πώς εξηγείται; Κλασική γνωσιακή επιστήμη και γλωσσολογία Βιολογισμός: τα γονίδια καθορίζουν τη δομή του νου και της γλώσσας Ο νους δεν αναπτύσσεται σταδιακά, αλλά βασικά στοιχεία του κτήμα από πολύ νωρίς των παιδιών (έως και των βρεφών)

28 28 Βιολογισμός Αρχικά στη γλωσσολογία: Υπόθεση Chomsky για έμφυτο πυρήνα γλωσσών, την Καθολική Γραμματική. Επεκτάθηκε σύντομα στη μελέτη του νου: Φιλόσοφος Fodor (1975): έμφυτες οι έννοιες στις οποίες βασίζεται η σκέψη, [αν και με επιπρόσθετα επιχειρήματα]. Εξελικτική Ψυχολογία, κλάδος που μελετά τη φυλογένεση του νου: ο νους ως προϊόν μιας μακράς ιστορίας γονιδιακών μεταλλάξεων (Cosmides & Tooby 1992). [βλ. αντιθέτως θεωρίες κοινωνικοπολιτισμικής οικοδόμησης του νου]

29 29 Δεύτερο κρίσιμο πρόβλημα της ΑΥΘΝ: Πώς σχετίζεται το μαθηματικό σύστημα ή λογισμικό του νου με τη σκέψη για τον κόσμο; Κλασική απάντηση: το πρόβλημα δεν αφορά τη μελέτη του νου στη γνωσιακή επιστήμη (αλλά άλλους κλάδους της φιλοσοφίας). Ωστόσο, παραμένει το πιο σοβαρό πρόβλημα της ΑΥΘΝ. Διόλου ικανοποιητική απάντηση.

30 30 Αντίλογος στην αναπαραστασιακή υπολογιστική θεωρία νου από ρεύματα στις γνωσιοεπιστήμες αλλά και παραδοσιακές ψυχολογικές και φιλοσοφικές προσεγγίσεις Υποστηρίζουν όχι διαχωρισμό αλλά σύζευξη: Εσωτερικού νου και εξωτερικού περιβάλλοντος Σώματος και νου Συναισθήματος και λογικής Ατομικού και κοινωνικοπολιτισμικού νου Πιο αναλυτικά →→

31 31 Απορρίπτουν το νου της ΑΥΘΝ, δηλ. τον ατομικό, εσωτερικό, ασώματο, στατικό και αποπλαισιωμένο από το περιβάλλον Αντιπροτείνουν το νου ως κοινωνικά καθορισμένο, ενσώματο, διαπλεγμένο με φυσικό-κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον. όχι ως αυτόνομο δοχείο αλλά ως δραστηριότητα στον κόσμο που αποσκοπεί σε κατανόηση και μεταμόρφωση του κόσμου κλπ.

32 32 Διχοτόμηση νου και κόσμου Αντικρούεται: αδύνατη η μελέτη νου χωρίς αναφορά στο περιβάλλον Κοινωνικοπολιτισμικό, π.χ. Θεωρία Vygotsky (1978). Φυσικό, π.χ. ρεύματα της τεχνητής νοημοσύνης, κατεξοχήν η ρομποτική που μελετά την ευφυή δραστηριότητα μηχανών στο χώρο (π.χ. Βrooks 1991), αλλά και η θεωρία του Piaget (1952) για την ανάπτυξη της νοημοσύνης, ειδικότερα του βρέφους.

33 33 Διχοτόμηση νου και σώματος Αντικρούεται : Ο νους είναι ενσώματος Σωματικότητα νου δημοφιλής θέση από δεκαετία ’80 κυρίως στα εξής ρεύματα: Γνωσιακή γλωσσολογία (βλ. το καθοριστικό βιβλίο του φιλόσοφου Johnson 1987 με τίτλο «Το σώμα στο νου») Τεχνητή νοημοσύνη ειδικότερα δε στη ρομποτική Γνωσιακή ψυχολογία Νευροεπιστήμες

34 34 Σωματικότητα νου Π.χ. Αισθητήρια όργανα και νευρικό σύστημα καθορίζουν αντιληπτικές-γνωσιακές διεργασίες. Π.χ. Δεν μπορούμε να δούμε όλα τα φάσματα φωτός ή να διατηρήσουμε βραχυπρόθεσμα στη μνήμη πολλές πληροφορίες.

35 35 Εκπόρευση σκέψης από το πώς βιώνουμε τον κόσμο μέσω του σώματος Το βίωμα διαποτίζεται πάντα και από συναίσθημα, καθώς πρόκειται για τις πρώτες αντιδράσεις του σώματος στον κόσμο (π.χ. Damasio 1999). Aκόμη και η πιο αφηρημένη σκέψη, η μαθηματική λογική, υποστηρίζεται ενίοτε ότι εκκινεί από το καθημερινό αυτό βίωμα του κόσμου. Το συναίσθημα δεν απεμπολείται πλήρως ούτε στην πιο αφηρημένη λογική σκέψη (π.χ. Piaget 1981).

36 36 Αναπτυξιακές προσεγγίσεις της νόησης Η λειτουργία του νου εξελίσσεται αδιάκοπα (βλ. κατεξοχήν Piaget 1952 και Vygotsky 1978). Ενάντια στο βιολογισμό ΑΥΘΝ

37 37 Ανάπτυξη νου μια δυναμική διαδικασία, δηλ. περίπλοκη και εν μέρει απρόβλεπτη επειδή καθορίζεται από ποικίλους παράγοντες (βλ. Δυναμικές θεωρίες ανάπτυξης στην ψυχολογία π.χ. Elman et al. 1996 και Thelen & Smith 1994).

38 38 Η νόηση ως δραστηριότητα όχι ως στατικές αναπαραστάσεις/ιδέες για τον κόσμο όπως στην ΑΥΘΝ Π.χ. «Η νόηση είναι ένα συγκεκριμένο είδος πράξης – μια στρατηγική αντίδρασης βασισμένη σε ένα βαθμό πρόβλεψης για το πώς μπορεί να λυθεί ένα πρακτικό πρόβλημα». (Johnson & Rohrer 2007): Νοητική ανάπτυξη = μάθηση κατάλληλων τρόπων δραστηριότητας για κάθε περίσταση. Ρίζες σε φιλοσοφικά ρεύματα όπως ο πραγματισμός αλλά και κλασικές ψυχολογικές θεωρίες της νοημοσύνης όπως του Πιαζέ (βλ.και έργο του βυγκοτσκιανού Wertsch 1998 με τίτλο «Ο νους ως πράξη»).

39 39 Η νόηση ως δυναμική δραστηριότητα ▼ όλο και συχνότερη αντικατάσταση των ουσιαστικών «νους», «νόηση» και «σκέψη», λόγω των στατικών τουs συνδηλώσεων, με όρους που παραπέμπουν σε δυναμικές διεργασίες. «νοείν», «σκέπτεσθαι» Βλ. χαρακτηριστικά το βιβλίο των Port & van Gelder (1995) O νους ως κίνηση: Εξερευνήσεις των δυναμικών της νόησης.

40 40 Θεωρίες φυλογένεσης: Κοινωνικοπολιτισμική οικοδόμηση του νου όχι βιολογικός προσχηματισμός του όπως στην ΑΥΘΝ Οι «ανώτερες» νοητικές λειτουργίες, δηλ. οι πιο αφηρημένες, αναδύονται σταδιακά από τις «κατώτερες» ή πιο ενστικτώδεις με καθοριστική μεσολάβηση κοινωνίας-πολιτισμού. Δεν προκαθορίζονται από γονίδια όπως θέλει η εξελικτική ψυχολογία (βλ. κυρίως το νευροεπιστήμονα Donald 1991, το φυσικό ανθρωπολόγο Deacon 1997 και το φιλόσοφο Dennett 1991).

41 41 Ο νους όχι τέλεια προσχεδιασμένος υπολογιστής αλλά προϊόν με ατέλειες επειδή προσαρμόστηκε σταδιακά στις ανάγκες του ανθρώπινου όντος. Φιλόσοφος Dennett: Ανάπτυξη νου: Μαστόρεμα για τις ανάγκες κάθε στιγμής με υλικά που τυγχάνουν διαθέσιμα, χωρίς μακροπρόθεσμο προγραμματισμό

42 42 2. ΑΝΑΛΥΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΣ ΝΟΗΣΗΣ Παραδοσιακά, λειτουργίες όπως αντίληψη, μνήμη, προσοχή, μάθηση, φαντασία, σκέψη, συλλογισμοί… [ Αντικείμενο κυρίως της γνωσιακής ψυχολογίας]

43 43 Ωστόσο, στην ΑΥΘΝ Δι αχωρισμός νοητικών λειτουργιών σε «οριζόντιες» και «κάθετες» Κάθετες: εξειδικευμένες στην επεξεργασία πληροφοριών συγκεκριμένου μόνο τύπου, π.χ. οπτική αντίληψη ανθρώπινου προσώπου και ακουστική αντίληψη ομιλίας. Υποσυστήματα ή στοιχεία (modules). Οριζόντιες : αφορούν όλα τα είδη πληροφοριών π.χ. μνήμη και προσοχή.

44 44 Κλασική ΑΥΘΝ Φιλόσοφος Fodor (1975, 1983) Νους = κεντρικός πυρήνας της σκέψης + αυτόνομα περιφερειακά υποσυστήματα. Περιφερειακά υποσυστήματα τροφοδοτούν τη σκέψη με πληροφορίες από το περιβάλλον (εισροή πληροφοριών) ή τη μεταφέρουν στο περιβάλλον (εκροή πληροφοριών). Η γλώσσα ένα από αυτά τα συστήματα, μεταφοράς σκέψης χωρίς να την επηρεάζει.

45 45 Κλασική ΑΥΘΝ Κεντρικός πυρήνας σκέψης & περιφερειακά υποσυστήματα ΣΚΕΨΗ ΟΠΤΙΚΉ ΑΝΤΊΛΗΨΗ ΓΛΩΣΣΑ ΑΚΟΥΣΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ 45

46 46 Περιφερειακά υποσυστήματα Δύο κρίσιμες ιδιότητες: 1.Λειτουργούν το καθένα με ιδιαίτερο τρόπο 2.Λειτουργία τους προκαθορίζεται από τα γονίδια 1.Ιδιαίτερος τρόπος λειτουργίας (απομόνωση): Εξειδίκευση σε επεξεργασία πληροφοριών συγκεκριμένου μόνο τύπου (π.χ. Υποσύστημα για οπτική αντίληψη προσώπων) και συνεπώς «τυφλά» σε πληροφορίες διαφορετικού τύπου (π.χ. Άλλο υποσύστημα για ακουστική αντίληψη ομιλίας).

47 47 2.Εξειδικευμένη περιοχή εγκεφάλου για κάθε υποσύστημα νου που προκαθορίζεται από τα γονίδια Αντίλογος όμως νευροεπιστημών: Π.χ. Εξειδικεύσεις εγκεφάλου προϊόν εμπειρίας και όχι μόνο βιολογίας. Ορισμένες περιοχές εγκεφάλου προσφέρονται περισσότερο για ορισμένου τύπου δεδομένα (π.χ. για ορισμένες όψεις της γλώσσας περιοχές το αριστερού ημισφαιρίου). Η εμπειρία μπορεί όμως να επιφέρει μεγάλες αλλαγές στο ποιές περιοχές εγκεφάλου αναλαμβάνουν να επεξεργαστούν τί (Πλαστικότητα εγκεφάλου)

48 48 Κρίσιμη αναθεώρηση ΑΥΘΝ: Θεωρία μαζικής στοιχειακότητας της σκέψης Ακόμη και ο κεντρικός πυρήνας του νου, η σκέψη, αποτελείται από υποσυστήματα (π.χ. Hirschfeld & Gelman 1994, Pinker 1997) Δημοφιλής θεωρία στην αναπτυξιακή ψυχολογία και τη φιλοσοφία του νου Oδήγησε ανέλπιστα αργότερα τη γνωσιακή επιστήμη να αναγνωρίσει μεσολάβηση γλώσσας στη σκέψη

49 49 Μαζική στοιχειακότητα σκέψης Πώς προέκυψε η θεώρηση αυτή; αρχικά στην αναπτυξιακή ψυχολογία δεκαετία ς ’80: 1.Θεωρία ανάπτυξης γλώσσας του Tσόμσκι επηρέασε και μελέτη νοητικής ανάπτυξης, που είχε μέχρι τότε καθοριστεί από τις ιδέες του Πιαζέ και του Βυγκότσκι. 2.Εμπειρικές έρευνες υποστήριξαν νοητικά επιτεύγματα κατά τη βρεφική ηλικία, τα οποία ο Πιαζέ ανέμενε αργότερα. Π.χ. Μονιμότητα αντικειμένου. Τέτοια πρώιμα επιτεύγματα αποδόθηκαν σε έμφυτες εξειδικευμένες γνώσεις για τον κόσμο (κατ’ αναλογία με ιδέες Τσόμσκι για τη γλώσσα).

50 50 Μονιμότητα του αντικειμένου: Συναίσθηση ότι τα αντικείμενα υπάρχουν ανεξάρτητα από το εάν και πώς τα βλέπουμε. Σηματοδοτεί κατά τον Πιαζέ τέλος της αισθητηριοκινητικής νοημοσύνης και απαρχές της σκέψης στο δεύτερο χρόνο της ζωής. Ωστόσο, πειραματικά ευρήματα από βρέφη λίγων μηνών ερμηνεύτηκαν ως απόδειξη έμφυτης γνώσης για τα αντικείμενα και τη μονιμότητά τους (π.χ. Spelke 1990).

51 51 Υποτέθηκαν λοιπόν προχωρημένα στοιχεία σκέψης ακόμη και σε βρέφη ‘Εμφυτα υποσυστήματα βασικής γνώσης αρχικά πρόταση Spelke, αναπτυξιακής ψυχολόγου Διαφοροποιούν νοημοσύνη ανθρώπου από άλλων ζώων. [αν και Spelke αργότερα αλλάζει άποψη] Πρόκειται για απλές ή διαισθητικές θεωρίες π.χ. για: – Νοητικά φαινόμενα (π.χ. Leslie 1992 ) – Κοινωνικές σχέσεις (π.χ. Cosmides & Tooby 1992), – Φυσική (π.χ. Baillargeon 2004), – Βιολογία (π.χ. Atran et al. 2002) – Γεωμετρία (π.χ. Hermer & Spelke 1996).

52 52 Στοιχειακότητα νου κατακρίνεται αυστηρά όμως σε άλλα ρεύματα. Ασύμβατη καταρχάς με θεωρίες του νου στην αναπτυξιακή ψυχολογία, π.χ. Werner (1957): ο νους αρχικά αδιαφοροποίητος με λειτουργίες του να εξειδικεύονται αργότερα μόνο. Vygotsky (1978): oι αυτόνομες αρχικά λειτουργίες διαπλέκονται όλο και περισσότερο με το χρόνο.

53 53 Επιπλέον ασύμβατη με θεωρία Πιαζέ και γενικότερα με σταδιακή οικοδόμηση διεργασιών Πιαζέ: «δομές» της σκέψης Αφορούν όλες τις εκφάνσεις της και δεν εξειδικεύονται σε κάποιο τομέα ή περιεχόμενο σκέψης. Συνιστούν προϊόν μακρόχρονης ανάπτυξης μέσω διαπλοκής βιολογικών και περιβαλλοντικών παραμέτρων.

54 54 Ισχυρή αμφισβήτηση στοιχειακότητας της σκέψης και εντός της γνωσιακής επιστήμης Τεχνητή νοημοσύνη από δεκαετία ’80: Νέα τεχνολογία υπολογιστών, τα νευρωνικά δίκτυα: οι πληροφορίες κατανέμονται διάσπαρτα στο σύστημα και δεν περιορίζονται σε ορισμένες περιοχές όπως στους ψηφιακούς υπολογιστές ( Rumelhart & McClelland 1986). Ιδρυτική γενιά γνωσιοεπιστήμης δεκαετία ‘50 πριν την ηγεμονία της ΑΥΘΝ. Βλ. απόπειρα πρωτοπόρων τεχνητής νοημοσύνης Newell et al. (1959) να κατασκευάσουν μια μηχανή επίλυσης προβλημάτων παντός τύπου. Φόντορ: η σκέψη είναι η σύνθεση πληροφοριών από αυτόνομα συστήματα.

55 55 Στη θεωρία της μαζικής στοιχειακότητας της σκέψης Αναγκαία η σύνθεση πληροφοριών από διαφορετικά υποσυστήματα σκέψης, για αντιμετώπιση καθημερινών καταστάσεων Η σύνθεση ανατίθεται στη γλώσσα, Mέσα όμως από μια ριζική διαφοροποίηση από κλασική ΑΥΘΝ [βλ. μετέπειτα διαλέξεις]

56 56 Oι γνωσιακές (ή νοητικές) λειτουργίες Π.χ. Μνήμη, αντίληψη, προσοχή, σκέψη «οριζόντιες» κατά τον Fodor (1983) Όχι διακριτά φαινόμενα αλλά αφηρημένες έννοιες ή διαφορετικές οπτικές νοητικών δραστηριοτήτων Διαπλέκονται μεταξύ τους Μπορούν να επιμεριστούν

57 57 Το παράδειγμα της μνήμης (π.χ. Baddeley 1999). Παραδοσιακές διαφοροποιήσεις της π.χ. Eργασίας vs. μακρόχρονη: Πρώτη vs. πιο μόνιμη διαχείριση πληροφοριών. Στη μακρόχρονη οι πληροφορίες συναρθρώνονται με προηγούμενες και επομένως όρια μνήμης από απόκτηση και καταχώρηση γνώσης ή σκέψη καταρρέουν. Δηλωτική vs. διαδικαστική: Στη δηλωτική οι πληροφορίες καταχωρούνται ρητά, παραμένουν συνειδητές και ανοιχτές σε ανάπλαση. Στη διαδικαστική καταχωρούνται δεξιότητες όπως η ποδηλασία που δεν λεκτικοποιούνται εύκολα, παραμένουν λιγότερο συνειδητές και αναπλάσιμες.

58 58 Δηλωτική μνήμη διακρίνεται σε: – Μνήμη για επεισόδια (episodic) όπως βιώθηκαν – Σημασιολογική μνήμη, δηλαδή πληροφορίες με τη μορφή εννοιών, προτάσεων και κειμένων Αναγνώριση vs. Ανάκληση: η πρώτη προκαλείται από εξωτερικό ερέθισμα ενώ η δεύτερη είναι εκούσια και αποδεσμευμένη από αισθητηριακά δεδομένα.

59 59 Mεσολάβηση γλώσσας στη μνήμη; Αναμένεται συχνότερα σε ορισμένες μορφές μνήμης έναντι άλλων Όχι καθοριστική στη μνήμη για γεγονότα αλλά δεδομένη στη σημασιολογική μνήμη (Tulving 1999). Περισσότερο στην ανάκληση και λιγότερο στην αναγνώριση επειδή η πρώτη πιο αυτόβουλη (Baddeley 1999). Νωρίς στη ζωή η μνήμη αναπαράγει βιώματα, αλλά αργότερα τα μετασχηματίζει▪ βασιζόμενη όλο και περισσότερο στη γλώσσα μετατρέπεται σε λογική μνήμη ή σκέψη (Vygotsky 1978). Διαδικαστική μνήμη για ενέργειες αναπτύσσεται νωρίτερα από τη δηλωτική στην οποία εμπλέκεται η γλώσσα (Thibault 2004).

60 60 Το κομβικότερο νοητικό φαινόμενο, η σκέψη Δυσκολία ορισμού της: Π.χ. Ψυχολόγος Weiskrantz (1997): «Δεν θα ήθελα να περιοριστώ ως προς το πώς χρησιμοποιώ τον όρο «σκέπτεσθαι (…). Στις διάφορες συνδηλώσεις του, τον εκλαμβάνω να αναφέρεται σε δραστηριότητες όπως ο συλλογισμός, ο υπολογισμός, η στάθμιση ενός ζητήματος μέσω τυπικού συλλογισμού, η εμβάθυνση, ο αναστοχασμός, η προσποίηση, ο σχηματισμός αναπαραστάσεων για τα πράγματα και τις κατηγορίες τους, αλλά επίσης ο χειρισμός και η συσχέτιση αναπαραστάσεων.

61 61 Σ κέψη Ασαφή όρια από άλλες διεργασίες Αρκετές επιμέρους διεργασίες που δύσκολα διαχωρίζονται Βασικός κώδικας σκέψης ή τρόπος λειτουργίας της; ‘Εννοιες μόνο και συνδυασμοί τους σε προτάσεις ή και άλλοι τρόποι όπως εικόνες και η δημιουργική σύνθεσή τους στη φαντασία;

62 62 Ασαφή όρια σκέψης από άλλες διεργασίες: Π.χ. Είναι η αντίληψη ανεξάρτητη από τη σκέψη και ειδικότερα τις γνώσεις μας για τον κόσμο; Είναι η μνήμη ανεξάρτητη από τις γνώσεις μας, ειδικά η μακροπρόθεσμη μνήμη όπου καταχωρούμε τις γνώσεις μας;

63 63 Διάφοροι κατάλογοι διεργασιών σκέψης π.χ. Levinson (1997): συμπερασμός, συλλογισμός, λήψη αποφάσεων και εξέταση υποθέσεων. Luria (1936): γενίκευση, αφαίρεση, επίλυση προβλημάτων και λογικό συμπερασμό Κωσταρίδου-Ευκλείδη (1997): «λύση προβλημάτων, διαλογιστική, δημιουργικότητα και λήψη αποφάσεων».

64 64 Διεργασίες σκέψης μερικές φορές δυσδιάκριτες μεταξύ τους και επιμερίζονται περαιτέρω. Π.χ. Επίλυση προβλημάτων Εμπλέκει και πρόβλεψη για συνέπειες γεγονότων, λήψη αποφάσεων συλλογισμούς (βλ. Holyoak & Morrison 2005)

65 65 Π.χ. Συλλογισμοί παραγωγικοί και επαγωγικοί τουλάχιστον Επαγωγικοί: συγκρίνουμε βιώματα και καταλήγουμε σε γενικευτικές κρίσεις, π.χ. Παρατηρούμε το πέσιμο των φύλλων από πολλά δέντρα και καταλήγουμε ότι ορισμένα δέντρα είναι φυλλοβόλα ενώ άλλα αειθαλή. Παραγωγικο ί : με βάση μια γενικευτική κρίση συμπεραίνουμε κάτι για ένα συγκεκριμένο φαινόμενο, όχι με βάση την εμπειρία αλλά τη λογική. Π.χ. Υποθετικοί και αιτιακοί. Εάν βρέχει συνήθως το Μάρτη, το σπίτι θα είναι υγρό όταν φτάσουμε στην επίσκεψή μας στο πατρικό σπίτι του χωριού μας αυτό το Σαββατοκύριακο»

66 Περαιτέρω διαφοροποιήσεις σκέψης: Π.χ. Ποικίλα είδη επαγωγικής σκέψης όπως αναλογία, κατηγοριοποίηση, προβολή (Gentner 2003). Ποικίλα είδη κατηγοριοποίησης από την αισθητηριακά βασισμένη (π.χ. μολύβι) έως την αφαιρετική ταξινόμηση (π.χ. εργαλείο) 66

67 67 Μεγαλύτερη ή μικρότερη εμπλοκή γλώσσας ανάλογα με το συγκεκριμένο είδος σκέψης. Π.χ. Καθοριστική στην επίλυση προβλημάτων η λεκτική διατύπωσή τους (Diaz & Βerk 1992 ) όπως και συγκεκριμένοι τρόποι διατύπωσης έναντι άλλων (Tversky & Kahneman 1981). Απαραίτητη για κατάστρωση σχεδίων (βλ. Luria & Yudovich 1959 για σενάρια παιχνιδιών), αλλά όχι στη μουσική σύνθεση ( Cottingham 1997 ) ή περιορισμένα στο σχεδιασμό εργαλείων (Keller & Keller 1996 ) για το πώς ο σχεδιασμός βασίζεται στην απεικόνιση. Πιο περιορισμένη σε επαγωγικούς συλλογισμούς γιατί ξεκινούν από βιώματα ( βλ. όμως Gentner 2003 για διαφορετικές ενδείξεις ). Καθοριστική στους παραγωγικούς συλλογισμούς, όπου συσχετίζονται δύο λεκτικά διατυπωμένες σκέψεις (Inhelder & Piaget 1958).

68 68 Κρίσιμο για το εάν μεσολαβεί ή όχι η γλώσσα στη σκέψη το πώς υποθέτουμε ότι λειτουργεί η σκέψη: Βασίζεται μόνο σε έννοιες που συνδυάζονται σε προτάσεις; Γλωσσισμός; vs. Βασίζεται και σε άλλους τρόπους/κώδικες; κυρίως εικόνες και σύνθεσή τους όπως στη φαντασία; Γνωσιακός πλουραλισμός

69 69 Μεσολάβηση γλώσσας στη σκέψη θεωρείται παραδοσιακά πιο πιθανή εάν η σκέψη βασίζεται σε έννοιες και συνδυασμούς τους έναντι εικόνων δηλ. στη θεώρηση του γλωσσισμού Εφόσον η γλώσσα βασίζεται σε έννοιες και συνδυασμούς τους [όχι όμως κατανάγκη εμπλοκή γλώσσας σε όλες τις σχετικές θεωρίες]

70 70 Ρεύματα που αντικρούουν γλωσσισμό σκέψης π.χ. Ψυχολογία: π.χ. Η νοημοσύνη μπορεί να βασίζεται σε σύμβολα, εικόνες και πράξεις (συμβολική, εικονική και ενδρασιακή) (Bruner et al. 1966).

71 71 TI EINAI ΓΛΩΣΣΑ; Μεγαλύτερη συναίνεση απ’ ότι στη μελέτη νόησης. ‘Αλλωστε, η γλώσσα είναι και και απτό φαινόμενο (εκδηλώνεται σε ήχο). Kυρίως μέσω του Saussure (1916) αξιώματα και τρόποι περιγραφής ευρείας αποδοχής. Εντούτοις, σημαντικές μετατοπίσεις ειδικά στο δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα στις θεμελιακές αυτές παραδοχές – άλλοτε εμπλουτίστηκαν, άλλοτε αναδομήθηκαν κι άλλοτε αμφισβητήθηκαν – διευρύνθηκαν τα υπό μελέτη φαινόμενα αλλά και οι θεωρητικές προσεγγίσεις τους.

72 72 Επιστημονική θεώρηση γλωσσικών φαινομένων απέχει από την καθημερινή Θα σταθούμε αναλυτικά στις επιστημονικές θεωρήσεις γλωσσικών φαινομένων, γιατί οι προεπιστημονικές/καθημερινές υιοθετούνται δυστυχώς και στο διάλογο για τη σχέση γλώσσας και νόησης κυρίως στην ψυχολογία και τη φιλοσοφία

73 73 Επιστημονική περιγραφή γλωσσικής επικοινωνίας απέχει από καθημερινή της σύλληψη γιατί 1.Εμπλέκει πολύ αφηρημένες έννοιες, π.χ. φωνολογία, μόρφημα. Ακόμη και η ίδια η έννοια της γλώσσας αφηρημένη σύλληψη της καθημερινής επικοινωνίας (Harris 1998). Διόλου τυχαία διαφέρουν διαγλωσσικά ακόμη και βασικοί όροι π.χ. δύο γαλλικής langue και langage = έναν αγγλικής language = γλώσσα και λόγος. 2.Αναδεικνύει πολλές διαστάσεις γλωσσικής επικοινωνίας και ποικίλες αφηρημένες τους προσεγγίσεις. Προσεγγίσεις αυτές διόλου εμφανείς εξ ου και καθυστέρησε ιστορικά η επιστημονική ανάδειξη ορισμένων όψεων γλώσσας (π.χ. Ο όρος «περιστασιακές ποικιλίες» βλ. μάθημα Γλώσσα, Κοινωνία και Νόηση)

74 74 Διαφορετικές θεωρητικές προσεγγίσεις γλωσσικών φαινομένων Δεύτερο μισό 20 ου αιώνα: ηγεμονεύει ο φορμαλισμός (θεωρία Chomsky). Παραλληλισμοί με αναπαραστασιακή υπολογιστική θεωρία νου. Αλληλοτροφοδοτήθηκαν και δρομολογήθηκαν από ίδιες δυναμικές, κυρίως εξελίξεις στη θεωρία της πληροφορίας κσι τα μαθηματικά. Αμφισβητήσεις φορμαλισμού εντείνονται προς το τέλος του αιώνα από τα εν μέρει συμπλέοντα ρεύματα της γνωσιακής, λειτουργικής και κοινωνικής γλωσσολογίας.

75 75 Φορμαλιστική υπολογιστική προσέγγιση γλώσσας Η γλώσσα ως φαινόμενο αυτόνομο από άλλα, νοητικό μόνο, ατομικό και μαθηματικό. – Αυστηρή οριοθέτησή της από κοινωνία, ιστορία, ομιλία, το νόημα και γενικότερα νοητικές διεργασίες κλπ. – Βιολογισμός στην εξήγηση του πώς αναπτύχθηκε. Ρίζες εν μέρει στη γλωσσολογία Σωσύρ: – Η γλώσσα αντικείμενο γλωσσολογίας και όχι η σχέση της με ομιλία, νου, πολιτισμό και ιστορία κλπ.. – Η γλώσσα ως στατικό και ομοιογενές σύστημα.

76 76 Ωστόσο, και αποστασιοποίηση από τον Σωσύρ Περαιτέρω συρρίκνωση αντικειμένου γλωσσολογίας : 1.Στενότερη εκδοχή γλώσσας: Μόνο ως γνώση της από κάθε ομιλητή ενώ για τον Σωσύρ και κοινωνικά οικοδομημένες συμβάσεις επικοινωνίας. Η νοητική μόνο διάσταση γλώσσας και όχι η κοινωνικοπολιτισμική. 2.Ριζική διχοτόμηση γλώσσας-ομιλίας και αφαίρεση ομιλίας από αντικείμενο γλωσσολογίας: Παρότι ο Σωσύρ πριμοδοτεί τη γλώσσα έναντι ομιλίας, τις βλέπει ως δύο αναπόσπαστες όψεις του λόγου. Ο Τσόμσκι παραμερίζει όμως ριζικά την ομιλία. Πώς; → →

77 77 Τσόμσκι: Ομιλία αναξιόπιστη για ανάδειξη γλώσσας γιατί η εφαρμογή των συμβάσεων της γλώσσας στην ομιλία προσκρούει σε αδυναμίες νοητικής υφής, Π.χ. Μικρή χωρητικότητα μνήμης εργασίας αποθαρρύνει μακροσκελείς προτάσεις, παρότι προβλέπονται θεωρητικά από το γλωσσικό σύστημα. Ομιλία γεμάτη κομπιάσματα και αναδιατυπώσεις γιατί δυσκολίες διατύπωσης σκέψης σε λόγια.

78 78 Ο φορμαλισμός εκλαμβάνει συνεπώς τη γλώσσα ως τέλειο σύστημα, του οποίου η εφαρμογή προσκρούει στις ατέλειες των νοητικών διεργασιών. ▼ Θεωρεί λοιπόν αναγκαία την εξής διάκριση: Ικανότητα: γνώση της γλώσσας Επιτέλεση: χρήση γλώσσας στην πράξη, δηλ. ομιλία Μόνο η ικανότητα αντικείμενο γλωσσολογίας

79 79 Απόλυτη διχοτόμηση γλώσσας-ομιλίας γιατί ο Τσόμσκι παρότρυνε τη γλωσσολογία να εγκαταλείψει την εμπειρική περιγραφή των γλωσσών Δηλ. παρατήρηση ομιλίας και ανάδειξη σχημάτων που επαναλαμβάνονται σε αυτήν (π.χ. καταλήξεις) και να υιοθετήσει την υποθετικοπαραγωγική μέθοδο των φυσικών επιστημών.

80 80 Υποθετικοπαραγωγική μέθοδος φυσικών επιστημών στη γλωσσολογία; Πώς; ▼ 1.Αφετηρία περιγραφής γλώσσας όχι η παρατήρηση ομιλίας αλλά υποθέσεις για κανόνες συστήματος. – Ειδικότερα επινόηση προτάσεων που υποθέτουν οι γλωσσολόγοι ότι απορρέουν από κανόνες γλώσσας. 2.‘Ελεγχος υποθέσεων: εάν οι κανόνες που υποθέτουν είναι όντως αυτοί που κατέχουν οι ομιλητές – Επιβεβαίωση ή διάψευση υποθέσεων : γλωσσολόγοι και άλλοι ομιλητές κρίνουν εάν οι επινοημένες προτάσεις έχουν σχηματιστεί ορθώς στη συγκεκριμένη γλώσσα που μελετάται,

81 81 Το πιο κρίσιμο ωστόσο αξίωμα του φορμαλισμού για τη σχέση γλώσσας-νόησης η μαθηματική περιγραφή της γλώσσας Αφαιρεί εξ ορισμού το νόημα από τη γλώσσα, καθιστώντας την «υπολογιστικό σύστημα» για μεταφορά νοήματος [Τυποποίηση/μαθηματικοποίηση σύνταξης κυρίως: Η γλώσσα κλειστό σύνολο τυπικών κανόνων για το συνδυασμό τυπικών στοιχείων. Π.χ. R · S := {hx, zi|(9y)(hx, yi 2 R and hy, zi 2 S )} R := id [ R [ R · R [ R · R · R [...]

82 82 Νόημα ούτως ή άλλως παραδοσιακά «πυρηνικό απόβλητο» γλωσσολογίας γιατί δύσκολο να μελετηθεί Π.χ. Ο αμερικανικός δομισμός δεκαετίας ’30 (Bloomfield 1933), επηρεασμένος από ψυχολογικό μπηχαβιορισμό θεωρεί αδύνατη τη μελέτη ενός μη απτού φαινομένου με τις υπάρχουσες τουλάχιστον μεθόδους. Μελετά μόνο φαινόμενα απτά όπως οι γραμματικές καταλήξεις.

83 83 Στο φορμαλισμό όμως Το νόημα δεν παραγκωνίζεται απλώς αλλά αφαιρείται εξ ορισμού από τη γλώσσα, ανατρέποντας τη λογική του Σωσύρ ότι μορφή και νόημα αλληλένδετα, δηλ. η γλώσσα ως νοηματοδότηση Υποστηρίζεται δηλ. ότι η γλώσσα μόνο αγωγός εννοιών/σκέψης/ιδεών, οι οποίες μάλιστα την ΑΥΘΝ προϋπάρχουν γιατί είναι έμφυτες.

84 84 Παρά τις προσπάθειες, το νόημα δεν μπορεί εντέλει να παραγκωνιστεί στη μελέτη της γλωσσικής επικοινωνίας. Μία λύση ειδικά του φορμαλισμού η ανάθεσή του στη φιλοσοφία Ακριβώς όπως η ΑΥΘΝ αναθέτει το ζήτημα του τι σημαίνουν τα σύμβολα και οι συνδυασμοί του υπολογιστικού λογισμικού της σκέψης σε άλλα ρεύματα της φιλοσοφίας. Η γλωσσολογία στράφηκε ειδικότερα στο φιλοσοφικό ρεύμα της σημασιολογίας της επαληθευσιμότητας..

85 85 Σημασιολογία επαληθευσιμότητας Κυρίαρχη προσέγγιση του νοήματος στη φιλοσοφία Νόημα = η αναφορά των γλωσσικών σημείων στον κόσμο, Εστιάζει στο εάν τα σημεία περιγράφουν πιστά ή αληθώς την πραγματικότητα. Διαφορετική προσέγγιση από Σωσύρ (και Φρέγκε) όπου τα σημεία ορίζονται με βάση τις μεταξύ τους σχέσεις και όχι με τον κόσμο. σας με τον κόσμο στον οποίο αναφέρεται, η προσέγγιση αυτή τοποθετεί το νόημα εκτός γλώσσας και είναι συνεπώς συμβατή με τη θέση του φορμαλισμού ότι η γλώσσα είναι σύστημα αναπαράστασης ιδεών. Μάλιστα, ο φορμαλισμός αποδείχτηκε πλέον φιλικός σε εκείνο το ρεύμα της σημασιολογίας που επιχείρησε τυποποίηση του νοήματος με βάση την προτασιακή λογική (βλ. Montague 1974).

86 86 Αναθεωρήσεις φορμαλισμού αργότερα ► όλο και πιο αφηρημένες/μαθηματικές περιγραφές, ► πιο απαραίτητος ο βιολογισμός στην εξήγηση οντογένεσης και φυλογένεσης της γλώσσας Ανάπτυξη γλώσσας στο παιδί εμφανίστηκε όλο και πιο λεπτομερώς προγραμματισμένη από τα γονίδια. ‘Εμφυτη γνώση να πυροδοτείται με ελάχιστα μόνο ακούσματα ομιλίας σε συγκεκριμένες αναπτυξιακές στιγμές (Chomsky 1981). Φυλογένεση: αρχικά η θέση Chomsky ότι μια γονιδιακή μετάλλαξη επέφερε τη γλωσσική ικανότητα, Αντιρρήσεις ωστόσο ακόμη και από επιγόνους του: Pinker & Bloom (1990), πιο ρεαλιστικές ποικίλες σταδιακές αλλαγές στο γονιδίωμα.

87 87 Κριτικός αντίλογος στo φορμαλισμό: από νοησιακές, λειτουργικές και κοινωνικές προσεγγίσεις γλώσσας Π.χ. Εθνογραφία επικοινωνίας, ανθρωπολογία γλώσσας, κοινωνιολογία γλώσσας, κοινωνιογλωσσολογία, γνωσιακή γλωσσολογία, κοινωνιοσημειωτική θεωρία και γενικότερα η λειτουργική γλωσσολογία. Συμπλέουν εν μέρει με κριτικές στην θεωρία του νου (ΑΥΘΝ) προσεγγίσεις ως κοινωνικού, σωματικού και δυναμικού φαινομένου

88 88 Τα κριτικά στο φορμαλισμό ρεύματα πρεσβεύουν ότι η γλώσσα δεν είναι μόνο π.χ. ατομικό αλλά και κοινωνικό-πολιτισμικό φαινόμενο νοητική αλλά και σωματική δραστηριότητα σύστημα συμβάσεων αλλά και διαδικασίες χρήσης του μέσο νοηματοδότησης αλλά και κοινωνικής πράξης τρόπος μεταφοράς νοημάτων αλλά και δημιουργίας του Δεν είναι εντελώς ανεξάρτητη από άλλες νοητικές διεργασίες τέλειο σύστημα που προκαθορίζεται γονιδιακά αλλά ένα προϊόν με ατέλειες μιας ιστορικής εξέλιξης που καθορίστηκε από κοινωνικοπολιτισμικούς παράγοντες. Πιο αναλυτικά: →→

89 89 1.Απορρίπτεται η αυτονόμηση της γλώσσας από άλλα φαινόμενα κυρίως άλλες όψεις του νου, το σώμα και τη χρήση της σε ένα κοινωνικό περιβάλλον (ενάντια στη λογική του Σωσύρ και του Τσόμσκι). Θεωρείται αντιθέτως αναγκαία η συνάρθρωση προβληματισμών γλωσσολογίας με άλλων επιστημών (βλ. π.χ. Hasan 2005 για συνάρθρωση με ψυχολογία Bυγκότσκι και κοινωνιολογία Mπερνστάϊν)

90 90 Προτείνονται συνεπώς θεωρίες γλώσσας που λαμβάνουν υπόψη τη σχέση της με άλλα φαινόμενα (σε αντίθεση με Σωσύρ και Τσόμσκι) Π.χ. κοινωνιοσημειωτική (Halliday 1978) σχέση γλώσσας, κοινωνίας και ομιλίας γνωσιακή γλωσσολογία σχέση γλώσσας, νου και σώματος (Langacker 1987).

91 91 2.Η γλωσσολογία συμπεριλαμβάνει στο αντικείμενό της όλο και περισσότερο τη χρήση της γλώσσας ή την ομιλία ή την επικοινωνία. Η γλώσσα θεωρείται απλώς μια χρήσιμη έννοια για την περιγραφή της γλωσσικής επικοινωνίας. Kατά τον Halliday (1996): Γλώσσα και ομιλία συνιστούν διαφορετικές οπτικές του ίδιου φαινομένου, Η γλώσσα μια μακροσκοπική προσέγγιση της ομιλίας Ως εκ τούτου, ομιλία εξίσου αντικείμενο γλωσσολογίας με γλώσσα

92 92 3.Η γλώσσα όχι μέσο μεταφοράς προϋπάρχοντος νοήματος, αλλά νόημα. Επιστροφή στη λογική του Σωσύρ ότι μορφή και νόημα δύο αναπόσπαστες όψεις του γλωσσικού συμβόλου. Η γλώσσα ως «συμβολικός» και όχι «υπολογιστικός», κώδικας, δηλ. ως μέσο και όχι αγωγός νοήματος. Κάθε διαφορά διατύπωσης είναι ταυτόχρονα και διαφορά νοήματος ή σκέψης.

93 93 4.Νέες προσεγγίσεις νοήματος στη σημασιολογία ΚΡΙΣΙΜΕΣ ΓΙΑ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΚΕΨΗΣ Νόημα όχι ως παθητική περιγραφή κόσμου (όπως στη φιλοσοφική θεωρία επαληθευσιμότητας) αλλά ως ενεργητική αναδόμηση ή δραστηριότητα ερμηνείας του με σκοπό την κατανόησή του (βλ. γνωσιακή σημασιολογία και κοινωνιοσημειωτική θεωρία)

94 94 Το νόημα όχι «φωτογράφηση» κόσμου ίδια σε όλους, αλλά ανάπλαση του κόσμου, που μπορεί να διαφέρει εν μέρει σπό άτομο σε άτομο, στιγμή σε στιγμή, γλώσσα σε γλώσσα, κλπ. ▼ Υποκειμενικότητα νοήματος Κομβική έννοια ορισμένων ρευμάτων γλωσσολογίας ▼ Σχετικότητα σκέψης (δηλ. διαφορές σκέψης ανάλογα με το πώς διατυπώνεται λεκτικά)

95 95 Υποκειμενικότητα νοήματος Όμως: Αφενός, γλωσσική νοηματοδότηση πάντα κοινή (ή αντικειμενική) σε μια κοινότητα ομιλητών (εντός ίδιας γλώσσας) (π.χ. ίδιες λέξεις και γραμματικές έννοιες όπως ο χρόνος). Αφετέρου, Γλώσσα παρέχει από τη φύση της δυνατότητα διαφορετικών ατομικών προσεγγίσεων εμπειρίας όχι μόνο διαγλωσσικά αλλά και εντός της ίδιας γλώσσας

96 96 Κρίσιμο ερώτημα: Πώς ένα κοινωνικό εργαλείο νοηματοδότησης καθιστά ταυτόχρονα δυνατές εναλλακτικές ατομικές νοηματοδοτήσεις; Π.χ. μπορούμε να συλλάβουμε ένα δυναμικό φαινόμενο (γενογός, πράξη...) ως στατική οντότητα ή διεργασία (π.x. Νους-νοείν, γλώσσα- γλωσσίζειν, ανακύκλωση-ανακυκλώνει). αναλυτικά ή ελλειπτικά, από τη σκοπιά του δράστη ή μόνο της ενέργειάς του κλπ.: (π.χ. Η κυβέρνηση αύξησε τους φόρους, Αυξήθηκαν οι φόροι, αύξηση φόρων) ως ολοκληρωμένο ή υπό εξέλιξη (π.χ. Έτρεξε – έτρεχε).

97 97 5.Μελέτη νοήματος αδύνατη χωρίς αναφορά στην πιο φυσική χρήση γλώσσας, την επικοινωνιακή. Ειδικότερα στο ρεύμα του λειτουργισμού, (π.χ. Firth 1957). Για ποιό λόγο χρησιμοποιείται η γλώσσα; ή ποια λειτουργία εκπληρώνει; Περισσότερες από μία: πολυλειτουργικότητα: Π.χ. 1.‘Εκφραση σκέψης (αναπαραστασιακή λειτουργία) 2.Οικοδόμηση σχέσεων με άλλους (διαπροσωπική λειτουργία)

98 98 6.Το γλωσσικό νόημα εξαρτάται από το περικείμενο (δηλ. φυσικά, κοινωνικά, λεκτικά συμφραζόμενα) Δεν συνάγεται μόνο από τις λέξεις και προτάσεις ανεξάρτητα από την περίσταση χρήσης τους. Τα λόγια παρέχουν μόνο συντομογραφίες του τί θέλει να πει ο ομιλητής. Βλ. Πραγματολογία [ μάθημα Γλώσσα, Κοινωνία και Νόηση]

99 99 7.Το νόημα δεν πραγματώνεται μόνο σε λέξεις και προτάσεις αλλά κυρίως κείμενα. Ενώ η παραδοσιακή γλωσσολογία μελετά τη λέξη και την πρόταση, η πιο φυσική μονάδα λόγου είναι αντιθέτως συνήθως εκτενέστερη (π.χ. αφήγηση, τηλεφωνική συνομιλία). Κείμενα: γραπτοί και προφορικοί μονολόγοι και διάλογοι.

100 100 8. Ποικιλομορφία των γλωσσικών φαινομένων. π.χ. Κοινωνιογλωσσολογία: κοινωνικές διάλεκτοι και η σημασία τους για τη συγκρότηση της κοινωνικής ταυτότητας (π.χ. Labov 1972). Εθνογραφία της επικοινωνίας: διαφορές στις συνήθειες επικοινωνίας και η σημασία τους για την συγκρότηση ιδεολογιών, κοινωνικών ταυτοτήτων και σχέσεων (π.χ. Ηymes 1974). Κοινωνιολογία της γλώσσας: διαφορετικές συνήθειες νοηματοδότησης και η σχέση τoυς με την κοινωνική εξουσία και σκέψη (π.χ. Βernstein 1973). Καμιά κοινότητα δεν είναι ομοιογενής γλωσσικά, Αντιθέτως συνύπαρξη γλωσσών, διαλέκτων, διαφορετικών συνηθειών ομιλίας κλπ.

101 101 8. Συνεχής αλλαγή των γλωσσών Κάθε έκφραση μπορεί να προσλάβει ελαφρώς έστω διαφορετικό νόημα σε κάθε χρήση της (π.χ. Η επανειλημμένη χρήση του καλύτερος οδήγησε τη σημασία του να ατονίσει και στην ανάγκη να εφευρεθεί ο όρος καλυτερότερος.) Η ομιλία δεν συνιστά συνεπώς μόνο εφαρμογή των συμβάσεων γλώσσας αλλά και τόπο δημιουργίας τους. Διάκριση γλώσσας-ομιλίας χρήσιμη μεν, αλλά η σχέση τους αμφίδρομη.

102 102 Η γλώσσα όχι συνεπώς κλειστό σύστημα κανόνων (πολύ περισσότερο βιολογικά προκαθορισμένων όπως στο φορμαλισμό) αλλά σύστημα μονίμως υπό αναθεώρηση. Μάλιστα, στην κοινωνιοσημειωτική θεωρία δεν αλλάζει με τη χρήση απλώς το νόημα εκφράσεων (π.χ. Οίκος στα αρχαία και στα νέα ελληνικά) αλλά διευρύνονται σταδιακά οι ίδιες οι δυνατότητες νοηματοδότησης (π.χ. Από ένα σημείο και μετά στην ιστορία συστηματική μετατροπή ρημάτων σε αφηρημένα ουσιαστικά όπως ανοίγω → ανοιχτότητα, διάνοιξη)

103 103 9. Οντογένεση και φυλογένεση της γλώσσας Δεν αποδίδονται πλέον στα γονίδια αλλά στην αλληλεπίδραση του ενσώματου νου με το κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον. Οντογένεση: Χρήση γλώσσας μια πρακτική δεξιότητα/δραστηριότητα που μπορεί να μαθευτεί μέσω φυσικής επικοινωνίας, (βλ. Langacker 1987 στη γνωσιακή γλωσσολογία) σε αντίθεση με μαθηματική γνώση στο φορμαλισμό, που επιβάλλει τα γονίδια ως τη μαγική εξήγηση ανάπτυξης.

104 104 Φυλογένεση Σταδιακή εξέλιξη γλώσσας και συνεξέλιξη με εγκέφαλο, κοινωνία και νου (βλ. Deacon 1997). Η ικανότητα λόγου του ανθρώπου αποτέλεσμα σταδιακού «μαστορέματος» ιστορικά με διαθέσιμα υλικά για τις ανάγκες κάθε στιγμής. Η γλώσσα όχι τέλεια προσχεδιασμένη αλλά τρόπος νοηματοδότησης με πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. – Hymes (1964): “ (...) κάθε γλώσσα είναι ένα εργαλείο που έχει διαμορφωθεί από την ιστορία της και τα μοτίβα χρήσης της, έτσι ώστε για κάθε ομιλητή και σε κάθε περίσταση να καταφέρνει κάποια πράγματα επιτυχώς, άλλα αδέξια και άλλα καθόλου.»

105 105 Αναλυτική περιγραφή των γλωσσικών φαινομένων Διάκριση ανάμεσα σε γλώσσα και ομιλία πάντα θεμελιακή Γλώσσα ή Γλωσσικό σύστημα με βάση διάφορα επίπεδα: φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη, σημασιολογία.

106 106 Η καθημερινή όμως αντίληψη γλώσσας, τη συρρικνώνει συχνά στο λεξιλόγιο μόνο Λεξιλόγιο το πιο εμφανές φαινόμενο για τους εξής λόγους Λέξη η ελάχιστη μονάδα με νόημα. Ασκούμε επιπλέον μεγαλύτερο έλεγχο στην επιλογή λέξεων αλλά όχι στη γραμματική∙ π.χ. η ίδια γυναίκα μπορεί να περιγραφεί ως «η κοπελιά», «η κόρη σου», «Η Μαρία Πουλοπούλου», «η φοιτήτρια» κλπ., ενώ ο συνδυασμός «άρθρο + ουσιαστικό» δεν μπορεί να αντιστραφεί στα ελληνικά.

107 107 Στη μελέτη του πώς μεσολαβεί η γλώσσα στο νου οι αδαείς γλωσσολογικά επιστήμονες (κυρίως οι ψυχολόγοι) έχουν εστιάσει κυρίως στο λεξιλόγιο Μελέτες π.χ. για το αν η ύπαρξη μιας λέξης ή οικογένειας λέξεων όπως αυτές για τα χρώματα καθορίζουν διεργασίες όπως η μνήμη, η αντίληψη, οι μαθηματικοί συλλογισμοί; (π.χ. Brown & Lenneberg 1954).

108 108 Παράδειγμα ερευνών για το λεξιλόγιο Αριθμητικές ικανότητες Μπορούν να χειριστούν και να κατανοήσουν αριθμητικές πράξεις όσοι μιλούν γλώσσες με ελάχιστες λέξεις για αριθμούς; [κατ’ αναλογία με μελέτες για το χρώμα: Πώς το αντιλαμβάνονται σε γλώσσες με δύο μόνο λέξεις για χρώματα;] Το ερώτημα είχε τεθεί και από τον φιλόσοφο Λοκ & Σύγχρονα πειράματα από ανθρωπογλωσσολόγους κυρίως

109 109 Κάποιες γλώσσες όπως αυτές του Αμαζονίου έχουν ελάχιστες λέξεις για αριθμούς, ενώ άλλες όπως η ελληνική άπειρες. Γλώσσα των Πιράχα: μόλις τρεις λέξεις για αριθμούς και με προβλήματα μάλιστα: Ποσοτικοποιούν μόνο κατά προσέγγιση Δεν χρησιμοποιούνται αποκλειστικά για αριθμούς – περίπου ένα = και «μικρό» – δύο – πολλά Πειράματα σκέψης για αριθμούς αρχικά Gordon (2004) →→

110 110 Πειραματικές δοκιμασίες σε Πιράχα π.χ.: Να αντιγράψουν γραμμές δεξιά στη σελίδα ισάριθμες με αυτές αριστερά Να απαντήσουν πόσα φυστίκια έμειναν όταν κάποια αφαιρούνται από ένα δοχείο. Να αναγνωρίζουν εάν σειρές από χτύπους είναι ισάριθμες ή όχι. Να αναγνωρίσουν εάν είχαν ξαναδεί ένα κουτί με βάση τον αριθμό των ψαριών ζωγραφισμένα πάνω του (π.χ. 3 ψάρια).

111 111 Ευρήματα: Σε δοκιμασίες αριθμητικής με περισσότερα από 4 αντικείμενα οι Πιράχα δεν τα κατάφεραν Δεν μπόρεσαν π.χ. Να αντιγράψουν έναν αριθμό γραμμών Να κρίνουν εάν η αφαίρεση ενός αντικειμένου από πολλά σε ένα δοχείο σήμαινε ότι το δοχείο άδειαζε και πόσα αντικείμενα έμεναν Να θυμηθούν ποιό από δύο κουτιά είχαν ξαναδεί με κριτήριο τον αριθμό των ψαριών που ήταν ζωγραφισμένα πάνω τους.

112 112 ‘Οσο μεγαλύτεροι οι αριθμοί, τόσο περισσότερα λάθη. Τα κατάφερναν συνήθως μόνο με αριθμούς έως το 4. Διέκριναν ωστόσο τη διαφορά ανάμεσα σε μικρές και μεγάλες ποσότητες. Μετρούσαν συχνά μετρούν με τα δάχτυλα αλλά έκαναν λάθη ακόμη και με αριθμούς μικρότερους του 5. Άκαρπες οι προσπάθειες διδασκαλίας αριθμών και αριθμητικής σε ενήλικες Πιράχα.

113 113 Συμπεράσματα ισχυρής σχετικότητας της σκέψης: Οι ικανότητες μαθηματικής σκέψης εξαρτώνται από τις λέξεις για αριθμούς στη γλώσσα Gordon (2004): η απουσία λέξεων για αριθμούς συνεπάγεται αδυναμία αρίθμησης Βλ. π.χ και Feigenson et al. (2002): ικανότητες Πιράχα ίδιες με βρέφους 10 μηνών. Διακρίνουν διαφορά μόνο ανάμεσα σε πολύ μικρό αριθμό αντικειμένων, κυρίως δύο και τρία. Συμπέρασμα αμφισβητείται όμως εν μέρει αργότερα (βλ. μετέπειτα διαφάνεια)

114 114 Μετριασμός όμως σχετικότητας από νεότερες έρευνες: Frank et al. (2008): κάποιες αριθμητικές ικανότητες στους Πιράχα μετά από μικρή τροποποίηση πειραματικών συνθηκών. – Παρά την απουσία μιας λέξης απολύτως ισοδύναμης με το 1, αντιστοίχησαν αντικείμενα δύο πολυμελών συνόλων ένα προς ένα, αλλά δεν ανακάλεσαν την ποσότητα των αντικειμένων. Pica et al. (2004): Μουντουρουκού Αμαζονίου με αριθμούς μόνο έως το 5 και κατά προσέγγιση. Πιο αντιφατικές ενδείξεις: – Δεν ανακάλεσαν με ακρίβεια ακόμη και λιγότερα από 5 πράγματα. – Είδαν όμως διαφορά μεγαλύτερων ποσοτήτων όπως 20 και 80. – Η μόνη δοκιμασία αρίθμησης που δεν μπόρεσαν να χειριστούν ήταν η αφαίρεση, ακόμη και με μικρές ποσότητες για τις οποίες διέθεταν λέξεις (π.χ. 5 - 4 = 1).

115 115 Κρίσιμο όμως ερώτημα: Οι μαθηματικές ικανότητες (η σκέψη δηλαδή) είναι αποτέλεσμα της γλώσσας μόνο ή γενικότερα του πολιτισμού; Μήπως πολιτισμοί που χρειάζονται αριθμητική στη ζωή τους αναγκάζονται να εφεύρουν λέξεις για αριθμούς; Μήπως στη συνέχεια η χρήση λέξεων για αριθμούς ενισχύει τις μαθηματικές ικανότητες; Μήπως λοιπόν περίπλοκες αλληλεπιδράσεις γλώσσας-σκέψης-πολιτισμού;

116 116 Αντιθέτως, η γραμματική, δηλ. η μορφολογία και η σύνταξη, θεωρείται λιγότερο συνειδητό φαινόμενο Πιο προσιτή η μορφολογία, δηλαδή οι συστηματικές διαφοροποιήσεις τμημάτων της λέξης όπως οι καταλήξεις (π.χ. περιμέν-ω, περιμέν-ουμε κλπ.). Αντιθέτως, στη σύνταξη το νόημα αναδύεται με πιο αφηρημένο τρόπο, δηλαδή μέσω ιεραρχικών σχέσεων ανάμεσα σε είδη λέξεων και φράσεων.

117 117 Επειδή η γραμματική λιγότερο συνειδητή από λεξιλόγιο σε ρεύματα όπως η γλωσσοανθρωπολογία στις ΗΠΑ (αρχικά Boas 1911). Θεωρείται πιο ισχυρή γνωσιακά, δηλ. με πιο αυξημένο ρόλο στη σκέψη γιατί Πιο αφηρημένες οι έννοιες γραμματικής από λέξεων (π.χ. Υποθετική εξάρτηση καταστάσεων οι υποθετικές προτάσεις). Υποχρεωτική εφαρμογή κανόνων της. Επειδή επιβάλλεται, καθίσταται μια αφανής αυτοματοποιημένη συνήθεια. – π.χ. στα ελληνικά άρθρο προηγείται ουσιαστικού και δεν ακολουθεί όπως στα βουλγάρικα ή τα ρήματα έχουν χρόνο εμφανίζονται ως αυτονόητα ώστε να δυσκολευόμαστε να πιστέψουμε ότι σε άλλες γλώσσες αλλιώς οι σχετικές συμβάσεις).

118 118 Σχέση γραμματικής με σκέψη (σύνταξης και μορφολογίας) Σύνταξη και σκέψη π.χ.: Εάν και πώς ένα είδος πρότασης μπορεί να ενισχύσει ή να επιτρέψει ένα είδος σκέψης, π.χ. Υποθετικές προτάσεις τους υποθετικούς συλλογισμούς Συμπληρωματικές προτάσεις τη θεωρία του νου

119 119 Παράδειγμα ερευνών: Συμπληρωματικές προτάσεις με νοητικό ρήμα + ότι (π.χ. πιστεύω ότι έφυγε) προϋπόθεση για κατανόηση νοητικών καταστάσεων;; π.χ. de Villiers 2000: ΝΑΙ Θεωρία του νου στα παιδιά αναδύεται μόνο όταν χρησιμοποιούν πλέον τέτοιες προτάσεις γύρω στα 4-5 χρόνια

120 120 Θεωρία του νου; Κατανόηση νοητικών καταστάσεων και διεργασιών (π.χ. φοβάμαι, σκέπτομαι, θύμωσε) Πιο απλά, μεταξύ άλλων, ότι: Υπάρχουν νοητικά φαινόμενα (σκέψεις, συναισθήματα), σε εμάς και στους άλλους. Υπάρχουν ψευδείς ή λανθασμένες πεποιθήσεις στους άλλους (Θεωρείται η πιο κρίσιμη απόδειξη θεωρίας του νου στα παιδιά, το πιο προχωρημένο της στάδιο).

121 121 Ανάπτυξη της θεωρίας του νου; από βρεφική ηλικία έως αργότερα; Μελετάται μέσα από π.χ. Πειράματα ψευδούς πεποίθησης σε 4-χρονα και 5 χρονα παιδιά

122 122 Πειραματική δοκιμασία ψευδούς πεποίθησης Η πιο σκληρή δοκιμασία θεωρίας του νου δύο κούκλες - ζωάκια. Ο κ. ΔίδυμοςΟ κ. Aμβρόσιος

123 123 Καθώς παίζουν τα ζωάκια, ο Δίδυμος βάζει ένα γυάλινο βώλο στο κουτί και μετά φεύγει.

124 124 Ο Δίδυμος φεύγει και ο άτακτος Αμβρόσιος μετακινεί κρυφά το βώλο από το μπλε στο κίτρινο κουτί.

125 125 Ο Δίδυμος επιστρέφει και θέλει να παίξει με το βώλο του. Κρίσιμη πειραματική ερώτηση για τα παιδιά: Πού θα ψάξει ο Δίδυμος για να βρει το βώλο του;

126 126 Απαντήσεις παιδιών: 3-χρονα και αυτιστικά δείχνουν μόνο ό,τι είδαν ή ξέρουν τα ίδια ότι ισχύει. Δεν μπορούν να δουν την οπτική των άλλων ή να φανταστούν τις σκέψεις τους. 4-5 ετών δείχνουν τί πιστεύει ο Δίδυμος, δηλ. κατανοούν τη νοητική κατάσταση ενός άλλου ατόμου και την ξεχωρίζουν από τη δική τους CorrectIncorrect

127 127 Πώς αναπτύσσεται η θεωρία του νου στα παιδιά; οι εξής θεωρητικές εξηγήσεις: ‘ Εμφυτο υποσύστημα σκέψης ( στη θεωρία μαζικής στοιχειακότητας σκέψης στη γνωσιακή επιστήμη, π.χ. Leslie 1992). Νοητική ωρίμανση ανεξάρτητα από ανάπτυξη γλώσσας ( π.χ. Wellman et al. 1997). Eξαρτάται από γλώσσα, ειδικότερα από μάθηση συμπληρωματικών προτάσεων π.χ. Πιστεύω ότι έφυγε το αναγκαίο υποστήριγμα για αναλυτική διατύπωση μιας πεποίθησης. Οι πεποιθήσεις αόρατα νοητικά φαινόμενα. Δεν μπορούν να απεικονιστούν ή να δειχτούν παρά μόνο να πάρουν σάρκα και οστά σε λόγια.

128 128 Πότε αρχίζουν τα παιδιά να μιλούν για νοητικά φαινόμενα; Αργούν σχετικά σε σχέση με χειροπιαστά φαινόμενα (π.χ. Δυσκολεύονται με λέξεις για συναισθήματα και σκέψεις στα αφηγήματα) 2-χρονα: Δεν μιλούν ακόμη για το τί σκέπτονται και νιώθουν οι άλλοι. Μόνο για δικές τους νοητικές καταστάσεις, κυρίως επιθυμίες (π.χ. Θέλω) 3-χρονα: Περισσότερα νοητικά ρήματα (π.χ. Φοβάμαι) 4-χρονα: Νοητικά ρήματα σε σύνθετες προτάσεις με ότι/πως που εξειδικεύουν το περιεχόμενο σκέψεων και συναισθημάτων (π.χ. Φοβάμαι ότι θα πέσει πάνω μου) (π.χ. στα αγγλικά)

129 Αντιρρήσεις ωστόσο αργότερα σε ισχυρή σχετικότητα, δηλ. ιδέα ότι η θεωρία του νου προϊόν της γλώσσας μόνο: Π.χ. Ευρήματα ότι στα γερμανικά προτάσεις με ότι πολύ νωρίτερα από τα αγγλικά, δηλ. και σε δίχρονα, αλλά κατανόηση ψευδών πεποιθήσεων δεν επιταχύνεται. 129

130 Πιο συγκεκριμένα: Ανάπτυξη προτάσεων με συμπληρώματα Αρκετά νωρίτερα στα γερμανικά προτάσεις με το ρήμα θέλω Ρήμα που εμφανίζεται νωρίς σε όλες τις γλώσσες ‘Ομως, στα γερμανικά σε προτάσεις ίδιες με το φοβάμαι (π.χ. Θέλω ότι φύγω), δηλ. με ότι. στα αγγλικά και ελληνικά σε προτάσεις διαφορετικές από το φοβάμαι Θέλω να, φοβάμαι ότι, want to, fear that. Εμφανίζονται από τα 3 στα ελληνικά και 4 στα αγγλικά.

131 131 Μελέτες για σχέση μορφολογίας με σκέψη: Εάν και πώς οι διαφορές νόηματος που συνεπάγονται διαφορετικές καταλήξεις ουσιαστικών ή θέματα του ρήματος μπορεί να σχετίζονται με διαφορές στις έννοιες με τις οποίες σκεφτόμαστε, ειδικότερα στην αφηρημένη κατηγοριοποίηση αντικειμένων.

132 132 Πείραμα κατηγοριοποίησης: Π.χ.Carroll & Cassagrande (1958) Ποια δύο από τα τρία αυτά πράγματα μοιάζουν;

133 133 Πείραμα Carroll & Cassagrande (1958): Μονόγλωσσα παιδιά Iνδιάνων Νάβαχο: κατηγοριοποιούν με βάση π.χ. το σχήμα (σκοινί και κορδόνι) Μονόγλωσσα αγγλόφωνα παιδιά κατηγοριοποιούν με βάση π.χ. το χρώμα (ύφασμα και σκοινί) Γαλάζιο ύφασμα Κίτρινο κορδόνι Γαλάζιο σκοινί

134 134 Γλώσσα Νάβαχο: Υποχρεωτική με ρήματα χειρισμού αντικειμένων (π.χ. Πιάνω) άλλη κατάληξη ανάλογα με το σχήμα, μέγεθος, ευλυγισία αντικειμένου που πιάνεται. Μακρύ ευλύγιστο (π.χ. Κορδόνι) šańléh Μακρύ σκληρό (π.χ. Ξυλάκι) šańtííh Επίπεδο ευλύγιστο (π.χ. Ύφασμα) šańitcóós

135 135 Περιγραφή γλώσσας στις θεωρίες που αντιμάχονται το φορμαλισμό Επίπεδα περιγραφής γλώσσας χρήσιμα αλλά όχι ξεχωριστά αντικείμενα μόνο διαφορετικές όψεις γλωσσικών συμβάσεων π.χ. Λεξιλόγιο μέρος του γλωσσικού συστήματος Αντιθέτως, στο φορμαλισμό: Λεξιλόγιο εκτός γλωσσικού συστήματος (περιορίζεται δηλ. κι άλλο το τί θεωρείται γλώσσα) Λεξιλόγιο εκτοπίζεται γιατί δεν μπορεί να μαθηματικοποιηθεί

136 136 Κριτικά στο φορμαλισμό ρεύματα: υποστηρίζουν ότι Λεξιλόγιο μέρος του γλωσσικού συστήματος. Π.χ. «λεξικογραμματικό σύστημα». Διαβαθμίσεις αφαιρετικότητας του νοήματος από τις λέξεις, στη μορφολογία και τέλος στη σύνταξη και όχι απόλυτοι διαχωρισμοί τους: – Στον ένα πόλο, κλειστός αριθμός προτάσεων με πολύ αφηρημένο νόημα (π.χ. αναφορικές προτάσεις με το σύνδεσμο που ή προτασιακά συμπληρώματα του ρήματος με το σύνδεσμο ότι) – Στον άλλο πόλο, το λεξικό, ανοιχτός αριθμός λέξεων με πιο συγκεκριμένο νόημα (π.χ. μολύβι, φανάρι).

137 137 Επιπλέον διαβαθμίσεις αφαιρετικότητας σε όλα τα επίπεδα περιγραφής της γλώσσας, ακόμη και στις λέξεις: Στο ένα άκρο τα πολλά ουσιαστικά για αντικείμενα (π.χ. τραπέζι) (ΛΕΞΕΙΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ), ενώ στο άλλο άκρο λίγοι μόνο σύνδεσμοι και προθέσεις (π.,χ. εάν και από) με πολύ αφηρημένο νόημα (ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ ΛΕΞΕΙΣ). ΛΕΞΕΙΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ επίσης σε διάφορα επίπεδα αφαίρεσης, π.χ. ουσιαστικά για φυσικά αντικείμενα (π.χ. δέντρο), ενέργειες απτές (π.χ. τρέξιμο) ή αφηρημένες (π.χ. πιστοποίηση).

138 138 Πιο αναλυτικά, διαβαθμίσεις αφαίρεσης νοήματος: Λέξεις περιεχομένου (λιγότερο αφηρημένο νόημα και πολλές) 1.Ουσιαστικά για αντικείμενα (π.χ. Μολύβι) 2.Ουσιαστικά πιο αφηρημένα σε διάφορα επίπεδα (π.χ. εργαλείο, ανακύκλωση, όσμωση) 3.Ρήματα για συγκεκριμένες ενέργειες (π.χ. Τρέχω) 4.Ρήματα για αφηρημένες ενέργειες/καταστάσεις (π.χ. αποτελείται) 5.Επιρρήματα (πιο συγκεκριμένα και πιο αφηρημένα, π.χ. Γρήγορα, Λέξεις γραμματικές (πολύ αφηρημένο νόημα, λίγες): Προθέσεις, π.χ. από Σύνδεσμοι, π.χ. Εάν Υπόθεση: Ισχυρότερο ρόλο στη σκέψη οι πιο αφηρημένες έννοιες

139 139 Ενδείξεις ότι συνειδητοποιούμε περισσότερο ουσιαστικά για αντικείμενα, κατόπιν ρήματα για απτά γεγονότα λιγότερο γραμματικές λέξεις όπως άρθρα και προθέσεις Π.χ. Γονείς που καταγράφουν λεξιλόγιο παιδιών τους προσέχουν κυρίως τα ουσιαστικά και ξεχνάνε γραμματικές λέξεις. Παιδιά προσχολικής ηλικίας θεωρούν ότι μπορούμε να γράψουμε αρχικά μόνο τα ουσιαστικά, κατόπιν προσθέτουν ρήματα και μόνο αργότερα άλλες λέξεις (βλ. έρευνες των πιαζετικών ψυχολόγων Ferreiro & Τeberosky 1982).

140 140 Χρήση γλωσσικού συστήματος στην ομιλία Απαραίτητες έννοιες για περιγραφή χρήσης Παραδείγματα: 1.Πραγματολογία: Πώς καθορίζει το περικείμενο το νόημα όσων λέγονται; Παραδοσιακά: Το νόημα περιγράφεται με βάση δύο επίπεδα: Σημασιολογικό και πραγματολογικό Το νόημα μιας έκφρασης ανεξάρτητα από τις χρήσεις της ονομάζεται σημασιολογικό, ενώ αυτό που εξαρτάται από το περικείμενο πραγματολογικό (π.χ. Ο ορισμός μιας λέξης στο λεξικό και οι ποικίλες συνδηλώσεις της ανάλογα με τα συμφραζόμενα).

141 141 Nεότερα ρεύματα απορρίπτουν όμως διάκριση σημασιολογίας-πραγματολογίας Διατείνονται ότι το νόημα πάντα εξαρτάται από περικείμενα (ή τουλάχιστον άλλοτε περισσότερο κι άλλοτε λιγότερο) Π.χ. κοινωνιοσημειωτική θεωρία (Halliday 1985) Υιοθετεί μόνο τον όρο «σημασιολογία» για να υπογραμμίσει ότι το γλωσσικό νόημα εξαρτάται πάντα από το περικείμενο.

142 142 2.Κείμενα: Στη φυσική χρήση της γλώσσας νόημα παράγεται όχι μόνο στο επίπεδο της λέξης και της πρότασης αλλά και του κειμένου. Σύνολα προτάσεων με εσωτερική δομή, που εξυπηρετούν μια κοινωνική δραστηριότητα (αφήγημα, διαφήμιση, άρθρο κλπ.). Ενώ η παραδοσιακή γλωσσολογία μελετά λέξεις και προτάσεις Οι νεότεροι κλάδοι μελετούν κείμενα Ειδικά η κοινωνιοσημειωτική θεωρία: Η γλώσσα πάντα πραγματώνεται σε κείμενα (έστω μονολεκτικά σε ταμπέλες)

143 , Επομένως

144 144 Πληθώρα εννοιών για ποικιλομορφία των γλωσσικών φαινομένων, π.χ. γεωγραφική, κοινωνική και λειτουργική. όπως Διάλεκτοι, κοινωνιόλεκτοι και περιστασιακές ποικιλίες

145 Επομένως, ποικιλομορφία γλώσσας, διαφορετικές χρήσεις της, διαφορές αφαιρετικότητας κλπ. Περιπλέκουν ερωτήματα για σχέση της με σκέψη Π.χ. Δεν αρκεί να ρωτάμε εάν η γλωσσική διατύπωση σκέψης την καθορίζει ούτε εάν η ελληνική γλώσσα μας οδηγεί σε ορισμένους τρόπους σκέψης έναντι της κινεζικής Αλλά να βλέπουμε πιο αναλυτικά για ποια ελληνικά μιλάμε (π.χ.αφηρημένα ουσιαστικά, είδη κειμένων) και πόσο συχνά χρησιμοποιούνται κάποιες εκφράσεις, κείμενα κλπ. και από ποιους.

146 146 ‘Eχοντας πλέον μια εικόνα για το πώς μπορεί να συγκεκριμενοποιηθούν τα φαινόμενα γλωσσικής επικοινωνίας, μπορούμε να καταλάβουμε ότι η σχέση τους με άλλα νοητικά φαινόμενα μπορεί να αναζηθεί μόνο με συγκεκριμένους τρόπους. Π.χ. σχέση γλώσσας ως εν δυνάμει σύστημα νοηματοδότησης ή ομιλίας; Παραδοσιακά, Οι γλωσσολόγοι μελέτησαν ρόλο γλώσσας, π.χ. ο Whorf (1956) αναρωτήθηκε εάν διαφορές στη γραμματική του χρόνου συνεπάγονται διαφορές εννοιοδότησής του. Οι ψυχολόγοι ωστόσο όπως ο Vygotsky (1962) εστίασαν στο πώς η χρήση της γλώσσας ή η ομιλία μπορεί να επιφέρει έλεγχο των νοητικών διεργασιών και αναστοχασμό της εμπειρίας ή περαιτέρω επεξεργασία των σκέψεών μας.