Γεώργιος Σπ. Νάσαινας Δρ. Επιστημών της Αγωγής Σχολικός Σύμβουλος Η ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΖΩΗ – ΠΡOBΛΗΜΑΤΙΚΗ KAI ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ.

Παρουσίαση με θέμα: "Γεώργιος Σπ. Νάσαινας Δρ. Επιστημών της Αγωγής Σχολικός Σύμβουλος Η ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΖΩΗ – ΠΡOBΛΗΜΑΤΙΚΗ KAI ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Γεώργιος Σπ. Νάσαινας Δρ. Επιστημών της Αγωγής Σχολικός Σύμβουλος Η ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΖΩΗ – ΠΡOBΛΗΜΑΤΙΚΗ KAI ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ (Ενότητα 2.2.) 2ο ΠΕΚ ΑΘΗΝΩΝ 2 & 3 Φεβρουάριου 2008

2 Ε Π Ι Σ Η Μ Α Ν Σ Ε Ι Σ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΗΘΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΝΗΘΙΚΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΕΙΝΑΙ ΔΥΣΔΙΑΚΡΙΤΑ 1.Τη διάκριση ανάμεσα στην ηθική και παραπτωματική συμπεριφορά το παιδί θα τη μάθει σταδιακά, πρώτα από την οικογένεια και μετά από το σχολείο. 2.Η ηθική ανάπτυξη είναι συνάρτηση της γνωστικής ανάπτυξης. 3.Τα μικρά παιδιά έχουν μια απόλυτη λογική, μια ευθεία δική τους άποψη για τα ηθικά μας πράγματα. 4.Η κοινωνική μάθηση συντελείται αρχικά στην οικογένεια. Αργότερα έρχεται η σειρά των συνομηλίκων. 5.Κοινωνική ανωριμότητα του μαθητή 6.Χαμηλή ποιότητα διδασκαλίας

3 ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΑΤΑΞΙΑ – ΜΑΘΗΤΙΚΗ ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟΤΗΤΑ (Προβληματική συμπεριφορά - Αταξία - Απειθαρχία - Παραβατικότητα) ΜΟΡΦΕΣ: Απροσεξία στο μάθημα Αντίδραση (στη διδασκαλία και στο δάσκαλο) Υπερκινητικότητα Εριστικότητα Επιθετικότητα Βιαιοπραγία Βανδαλισμός και κλοπές Περιφρόνηση (στη σχολική εργασία) Εναντίωση (σε κάθε σχέδιο οργανωμένης σχολικής ζωής)

4 ΠΩΣ ΤΙΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΖΟΥΝ (ΣΥΝΗΘΩΣ) ΟΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ ΜΕ ΒΑΣΗ: Την κοινή λογική Την κρατούσα διδακτική κουλτούρα (σήμερα) Την προσωπική εμπειρία ΠΡΟΒΛΕΠΟΜΕΝΕΣ ΠΟΙΝΕΣ Παρατήρηση Επίπληξη Ωριαία απομάκρυνση (Β/θμια) Αποβολή από το σχολείο (ως 5 ημέρες B/θμια) Αλλαγή σχολικού περιβάλλοντος (Π.Δ.104/79 αρθρ 27) Αλλαγή περιβάλλοντος (τμήματος ή σχολείου) με βάση το Π.Δ. 201/98 για την Α/θμια.

5 ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΜΑΘΗΤΙΚΗΣ ΑΤΑΞΙΑΣ - ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ 1. Μικροπροβλήματα σχετικά με το μάθημα 1.Δεν προσέχει – χαζεύει 2.Δεν αρχίζει ή δεν ολοκληρώνει τις ασκήσεις του 3.Δεν ακολουθεί τις οδηγίες του εκπαιδευτικού 4.Δεν ετοιμάζει τις εργασίες που του αναθέτουν στο σπίτι 5.Δεν φέρνει μαζί του βιβλία, τετράδια, λοιπό υλικό

6 2. Προβλήματα συμπεριφοράς στην τάξη 1.Δεν ζητάει το λόγο αλλά συχνά «πετάγεται» 2.Συζητάει με τους διπλανούς του για εκτός μαθήματος θέματα 3.Ενοχλεί τους διπλανούς (Πειράγματα, μορφασμοί κ.λπ.) 4.Διακόπτει τους άλλους όταν ομιλούν 5.Δεν συνεργάζεται στα πλαίσια των ομάδων 6.Παριστάνει το γελωτοποιό της τάξης 7.Πετάει μικροαντικείμενα στους άλλους 8.Έρχεται καθυστερημένα στο μάθημα 9.Εγκαταλείπει το θρανίο του ή εξέρχεται από την αίθουσα χωρίς άδεια 10.Χρησιμοποιεί εριστική ή υβριστική γλώσσα

7 3. Προβλήματα διαπροσωπικών σχέσεων Εμπλέκεται σε λεκτικούς διαξιφισμούς Εμπλέκεται σε σωματικές επιθέσεις (βία) Ψεύδεται Κλέβει αντικείμενα άλλων 4. Προβλήματα σε σχέση με το σχολικό ήθος (συμπεριφορές ανάρμοστες για μαθητές Β/θμιας) Απρεπής ένδυση και κόμμωση Κάπνισμα στο προαύλιο Σεξουαλική παρενόχληση Κατανάλωση αλκοόλ και ναρκωτικών (και διακίνηση) Συμμετοχή σε σπείρες που επιτίθενται σε μαθητές και εκπαιδευτικούς Κατοχή και χρήση αιχμηρών αντικειμένων Βανδαλισμοί και καταστροφές

8 4. Προβλήματα ομαδικής απειθαρχίας (η τάξη ως σύνολο παρουσιάζει τα παρακάτω χαρακτηριστικά) Αυξημένο βαθμό διενεκτικότητας Επιθετικότητα Απροθυμία συλλογικής εργασίας Υψηλό επίπεδο θορύβου Τάση αποπροσανατολισμού από το μάθημα Στάση απαξίας προς την εκπαίδευση

9 ΑΙΤΙΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΜΑΘΗΤΙΚΗΣ ΑΤΑΞΙΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Κοινωνική ελλειμματικότητα (αδυναμία να διεκπεραιώσει αποτελεσματικά τη συμπεριφορά του) Μη ικανοποίηση βασικών αναγκών (μορφή διαμαρτυρίας –προσπάθεια να ικανοποιήσει με μη αποδεκτούς τρόπους τις ανάγκες του) ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΕΠΙΔΕΙΝΩΣΗΣ ΤΗΣ ΜΑΘΗΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΒΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Παθολογικοί (νευρολογικής φύσης 4% του μαθητικού πληθυσμού) Κοινωνικοί (χάσμα γενεών- πρότυπα T V – μη ομαλή κοινωνικοποίηση) Σχολικοί (περιορισμός στην κίνηση και ελευθερία, ανταγωνισμός, αυταρχικός εκπαιδευτικός)

10 ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΙ Η ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΟΥΣ 1. Οι αιτίες: –Ο σχετικά μεγάλος αριθμός νέων στον ίδιο χώρο –Η πλήξη της διδασκαλίας –Οι δυσκολίες μερικών μαθητών να παρακολουθήσουν το μάθημα –Οι ασαφείς οδηγίες κατά τη διδασκαλία –Η έλλειψη άμεσης βοήθειας 2. Η αντιμετώπιση:Τι πρέπει να κάνει ο εκπαιδευτικός στην περίπτωση που η συχνότητα, ένταση και η εμμονή των προβλημάτων που παρατηρεί στην τάξη ξεπερνά τα όρια; Να επανεξετάσει τις διαπροσωπικές σχέσεις Να επανεξετάσει την ποιότητα του μαθήματος ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΝΑ ΠΡΟΛΑΜΒΑΝΟΥΜΕ ΠΑΡΑ ΝΑ ΘΕΡΑΠΕΥΟΥΜΕ (Έρευνες Kounin 1970, Brophy – Everston 1979) ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΚΑΙ ΗΘΙΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ

11 ΑΡΧΕΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ Η αρχή της ελάχιστης παρέμβασης ( εξασφάλιση τάξης - ανάπτυξη κοινωνικοηθικής αυτονομίας των μαθητών ) Η αρχή της προοδευτικής παρέμβασης ( αρχίζει με έμμεσες και προχωρεί σε άμεσες παρεμβάσεις με στόχο την αυτορρύθμιση )

12 ΜΗ ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΤΑΞΗΣ Προγραμματισμένη αγνόηση ( + και -) Παραγλωσσική επιτίμηση Έλεγχος δια της εγγύτητας Έλεγχος δια του αγγίγματος (+ και -) ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ Έμμεση υπόδειξη του αναμενόμενου Αναφορά ονόματος του ατακτούντος Χιούμορ Ανάδειξη επιπτώσεων της παρεκτροπής σε συμμαθητές Ανάδειξη επιπτώσεων της παρεκτροπής στον εκπαιδευτικό Προβολή θετικών επιπτώσεων αποδεκτής συμπεριφοράς Ευγενής απάντηση για τερματισμό της παρεκτροπής Επισήμανση της κακής χρήσης των υλικών Υπενθύμιση κανόνων Επίπληξη και διαταγή επαναφοράς στην τάξη

13 ΕΠΙΛΥΣΗ ΕΠΙΜΟΝΩΝ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΜΕΣΩ ΚΥΡΩΣΕΩΝ Επίμονα προβλήματα συμπεριφοράς (αιτίες η μη ικανοποίηση αναγκών και χαμηλό επίπεδο κοινωνικοποίησης). Τι θα πρέπει να γίνει: 1.αναζήτηση αιτίων 2.αντιμετώπιση προβλημάτων με κατασταλτικό ή αναπτυξιακό τρόπο (τιμωρητικές τεχνικές για άμεση λύση, αναπτυξιακές για αυτορρύθμιση) Κυρώσεις: Δυσμενή μέτρα που επιβάλλονται από πρόσωπα εξουσίας στους παραβάτες νόμων και κανονισμών (με σκοπό παιδαγωγικό και όχι εξιλεωτικό ΠΑΝΤΑ )

14 ΚΥΡΩΣΕΙΣ ΠΟΥ ΑΠΟΡΡΕΟΥΝ ΑΠΟ ΤΙΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΑΣΗΣ Μέσω φυσικών συνεπειών (ο εκπαιδευτικός αφήνει τον παραβάτη μαθητής να περιέλθει σε κατάσταση κοινωνικής απομόνωσης: τζάμι-κρύο) Μέσω λογικών συνεπειών (με τη διαμεσολάβηση του εκπ/κού) –Αποκατάσταση της φθοράς –Στέρηση προνομίων χρήσης υλικών –Υιοθέτηση μορφών συμπεριφοράς για να γίνει και πάλι αποδεκτός στην κοινή ζωή της τάξης Μέσω ψυχολογικών και σωματικών ποινών ΠΟΙΝΗ: για αποθάρρυνση της ανεπιθύμητης συμπεριφοράς Η ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΜΙΜΗΣΗΣ ΠΡΟΤΥΠΩΝ ΩΣ ΜΕΣΟΥ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΩΝ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΩΝ

15 Η ΠΟΙΝΗ ΩΣ ΜΕΣΟΝ ΕΠΙΛΥΣΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΩΝ 1. Σωματικές: ορθοστασία – επιπλέον σχολική εργασία - ο σωματικός πόνος (τράβηγμα αυτιού – ραβδισμός) ΑΠΑΡΑΔΕΚΤΟ ! 2. Ψυχολογικές: κοινωνική απομόνωση – προπηλακισμός - συναισθηματική στέρηση. ΑΠΑΡΑΔΕΚΤΟ ! 3. Αποτελεσματικότητα των ποινών: ΑΡΝΗΤΙΚΗ! γιατί ανατροφοδοτούν την επιθετικότητα, προκαλούν φόβο, άγχος, απογοήτευση. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΠΟΙΝΩΝ Οι ποινές είναι λιγότερο αποτελεσματικές από τους επαίνους και τις λοιπές αμοιβές ( Έρευνες: Αραβανή, Ανδρέου)

16 Η ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΠΟΙΝΩΝ Η πλειονότητα των παιδαγωγών θεωρούν τις ποινές όχι μόνο λειτουργικά αναποτελεσματικές αλλά και παιδαγωγικά απαράδεκτες (Μόνο ελάχιστοι μπιχεβιοριστές δέχονται τη λελογισμένη χρήση τους γιατί θεωρούν ότι η χαλαρή διαπαιδαγώγηση των προοδευτικών παιδαγωγών έχει αποτύχει στην ανατροφή των παιδιών (Engelmann). Λόγοι που επικαλείται η σύγχρονη παιδαγωγική για να αντικρούσει τη χρήση ποινών. 1. Νέες αντιλήψεις για τη φύση του παιδιού. 2.Καταστέλλουν το σύμπτωμα – δεν αναπτύσσουν το άτομο. 3.Προωθούν στρεβλές μορφές κοινωνικοποίησης. 4.Αναιρούν τον παιδαγωγικό ρόλο του εκπαιδευτικού. 5.Έχουν αρνητικές παρενέργειες που εκδηλώνονται στη συμπεριφορά του μαθητή. 6.Δημιουργούν συναισθήματα ενοχής και όχι ευθύνης. 7.Υπηρετούν ανάγκες του εκπαιδευτικού και όχι του μαθητή.

17 ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΑΝΤΙΑΥΤΑΡΧΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ Βασικές αρχές: Πίστη στις διατομικές σχέσεις εκπαιδευτικού – μαθητή. Πίστη στις δυνατότητες του μαθητή να ρυθμίζει τη ζωή του με βάση τις αρχές της λογικής, δικαιοσύνης, ενσυναίσθησης, κοινωνικής ευθύνης. Πίστη στις δυνατότητες του μαθητή να αναπτύσσει αποδεκτές μορφές ικανοποίησης των αναγκών του και της επικοινωνίας του με τους συμμαθητές του. Πίστη στα ατομικά δικαιώματα του παιδιού που θίγονται βάναυσα με πρακτικές της τιμωρητικής παιδαγωγικής. Πίστη στις επαγγελματικές δυνατότητες του σύγχρονου παιδαγωγού, να ενεργήσει με περισσότερη γνώση απ’ ότι οι αυταρχικοί εκπαιδευτικοί του παρελθόντος.

18 ΚΥΡΩΣΕΙΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΑ ΑΠΟΔΕΚΤΕΣ Απορρίπτουμε κατηγορηματικά τη χρήση σωματικών ποινών. Για μικροπροβλήματα: Χρήση μη λεκτικών και λεκτικών παρεμβάσεων. Φυσικές και λογικές κυρώσεις για προβλήματα που επιμένουν. Μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις τις ψυχολογικές. Απορρίπτουμε το φόβο ως μέσο διαπαιδαγώγησης Μίμηση (θετικών) προτύπων

19 Αντί για εκφοβισμό η σύγχρονη βιβλιογραφία: 1.Διευκρινίζει ποια μορφή συμπεριφοράς αναμένει από το μαθητή. 2.Υπενθυμίζει τη δέσμευση του μαθητή να συμμορφώνεται με τους κανονισμούς. 3.Να αναφέρει (ο μαθητής) τις συνέπειες που έχουν στον ίδιο και τις επιπτώσεις που έχουν στους τρίτους οι πράξεις του. 4.Η ωριαία αποβολή δεν συνιστάται (χάνει μάθημα, έχει «ρεπό», κίνδυνοι στο προαύλιο. Αν όμως εξασφαλιστούν ασφαλείς συνθήκες απομόνωσης τότε μπορεί να χρησιμοποιηθεί με μέτρο και φειδώ. 5.Η επιπλέον εργασία (ως τιμωρία) δεν ενδείκνυται γιατί ταυτίζει την εργασία με την τιμωρία. 6.Απαράδεκτη, επίσης, είναι και η κάθε μορφής ψυχολογική βία και η προσωπική ατίμωση του παιδιού, γιατί εξουθενώνουν την προσωπικότητά του.

20 ΟΡΟΙ ΕΠΙΒΟΛΗΣ ΚΥΡΩΣΕΩΝ 1. Ο εκπαιδευτικός όταν επιβάλλει ποινή να είναι ήρεμος (σε κατάσταση αυτοελέγχου). 2. Να εφιστά ΠΡΙΝ από την επιβολή ποινής την προσοχή του παρεκτρεπομενου. 3. Κατά την επιβολή της ποινής ο εκπαιδευτικός να είναι αμερόληπτος, συνεπής και σταθερός. 4. Η ποινή να εμπεριέχει την προοπτική αποκατάστασης. 5. Να προσφέρονται δυνατότητες επιλογής ακόμα και στα πλαίσια των ποινών (υπόψη η αξιοπρέπεια του τιμωρουμένου, η αυτορρύθμιση συμπεριφοράς, η δυνατότητα επιλογής από το μαθητή μεταξύ δυο ή περισσοτέρων εναλλακτικών προτάσεων ποινής).

21 ΜΟΝΤΕΛΑ ΑΥΤΟΡΡΥΘΜΙΣΗΣ ΤΗΣ ΣΧΟΛΙΚΗΣ ΠΕΙΘΑΡΧΙΑΣ Το μοντέλο πρόληψης προβλημάτων W. Glasser με βάση τις 4 ανάγκες του μαθητή που είναι: 1.Η ανάγκη για αγάπη 2.Ο Έλεγχος 3.Η Ελευθερία 4.Η χαρά (η σημαντικότερη) Τα 6 βήματα του μοντέλου πρόληψης ατομικών περιπτώσεων του W. Glasser 1.Εξασφάλισε ένα αποκεντρωμένο και συμμετοχικό πλαίσιο οργάνωσης της τάξης. 2.Εξασφάλισε στο μαθητή με προβληματική συμπεριφορά εμπειρίες που να ικανοποιούν τις ανάγκες του για αγάπη, αυτοδιάθεση, ελευθερία, χαρά. 3.Βοήθησέ τον να εντοπίσει την προβληματική του συμπεριφορά. 4.Βοήθησέ τον να αξιολογήσει την ανεπίτρεπτη συμπεριφορά του. 5.Βοήθησέ τον να προγραμματίσει ένα σχέδιο βελτίωσης της συμπεριφοράς και να γίνει αυτόνομος και υπεύθυνος. 6.Οργάνωσε συναντήσεις με το μαθητή και αξιολόγησε τον τρόπο υλοποίησης του σχεδίου δράσης.

22 Το Μοντέλο του C. Rogers: οι 5 φάσεις 1η φάση: Δημιουργία κλίματος και προγραμματισμός 2η φάση: Διερεύνηση του προβλήματος 3η φάση: Σχηματισμός ολοκληρωμένης αντίληψης 4η φάση: Προγραμματισμός και λήψη αποφάσεων 5η φάση: Σύνθεση προσέγγισης

23 Μοντέλο επαγωγικού αυτοελέγχου του Aronfreed (κοινωνιογνωστική ψυχολογία) 1ο Βήμα: Έκφραση απογοήτευσης για τη συμπεριφορά του μαθητή- διακοπή συναισθηματικής σχέσης δασκάλου – μαθητή 2ο Βήμα: Ζητά από το μαθητή να περιγράψει τι έκανε και γιατί το έκανε 3ο Βήμα: Ενθαρρύνει το μαθητή να αναδείξει τα σημεία που καθιστούν την πράξη του παραβατική και αναποτελεσματική 4ο Βήμα: Περιγράφει τις συνέπειες που έχει η παραβατική συμπεριφορά του μαθητή στους συμμαθητές του και στον ίδιο τον εκπαιδευτικό 5ο Βήμα: Υποδεικνύει στο μαθητή εναλλακτικές μορφές αντιμετώπισης στιγμών κρίσης που είναι κοινωνικά αποδεκτές 6ο Βήμα: Παρουσιάζει υποδειγματικές μορφές συμπεριφοράς που είναι αποδεκτές, αιτιολογώντας τους λόγους 7ο Βήμα: Αμείβει τις αποδεκτές μορφές συμπεριφοράς

24 Τα 6 βήματα του Μοντέλου του Τ. Gordon: 1ο βήμα: προσδιόρισε το πρόβλημα 2ο βήμα: πρόταση δυνατών λύσεων 3ο βήμα: αξιολόγηση προτάσεων 4ο βήμα: επιλογή λύσης 5ο βήμα: καθορισμός και υλοποίηση σχεδίου δράσης 6ο βήμα: αξιολόγηση λύσης

25 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ 1.Στροφή του εκπαιδευτικού στην αναζήτηση αιτίων της προβληματικής συμπεριφοράς. 2.Συνειδητοποίηση των κινήτρων του μαθητή. 3.ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ ΑΥΤΟΡΡΥΘΜΙΣΗΣ ΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ.

26 ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Επισήμανση: Θεωρεί το «Σύμπτωμα» ή την «προβληματική συμπεριφορά» ως ένα μέρος του κοινωνικού περιβάλλοντος στο οποίο εμφανίζεται και όχι κάτι έξω από αυτό. Γνωρίσματά της: Εστιάζεται στην αλλαγή της προβληματικής κατάστασης και όχι στη διάγνωση του προβλήματος. Επιτρέπει στον ειδικό να αρχίσει με τις πτυχές εκείνες του προβλήματος που μπορούν να αντιμετωπιστούν εύκολα. Ενθαρρύνει πολλές και διαφορετικές ερμηνείες για το ίδιο «σύμπτωμα» ή την προβληματική συμπεριφορά. Είναι σχεδιασμένη να οικοδομήσει επάνω στα θετικά στοιχεία και δυνάμεις του ατόμου και όχι αρνητικά.

27 ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ (1) 1.Το πλαίσιο που χρησιμοποιούμε για να συσχετίσουμε τους διάφορους παράγοντες που επηρεάζουν τις αντιλήψεις και τη συμπεριφορά των ανθρώπων είναι το οικοσύστημα. 2.Η έννοια του οικοσυστήματος μας επιτρέπει να εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας στο πλέγμα των σχέσεων του ατόμου μέσα σε ένα κοινωνικό περιβάλλον (π.χ. οικογένεια, σχολείο, κοινότητα) και μας προσφέρει ένα τρόπο ερμηνείας της ατομικής συμπεριφοράς ή του «συμπτώματος», ο οποίος δεν προϋποθέτει τη λογική του αιτίου – αποτελέσματος. 3.«Κατασκευάζουμε» την πραγματικότητα με βάση τις πληροφορίες που προέρχονται από τις αισθήσεις μας και το νόημα που δίνουμε σ’ αυτές τις πληροφορίες. 4.Η σημασία που δίνουμε σε ένα γεγονός είναι εκείνη που καθορίζει τις αντιδράσεις μας.

28 ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ (2) 5.Στο πλαίσιο της οικοσυστημικής θεωρίας η αλήθεια εξαρτάται από την οπτική γωνία που ο παρατηρητής βλέπει την αρχή και το τέλος του πλέγματος των αλληλεπιδράσεων. Αν μια οπτική γωνία δε βοηθά να αλλάξουν τα πράγματα, μπορούμε να προχωρήσουμε σε άλλες χωρίς να φοβόμαστε ότι θα απομακρυνθούμε από την αλήθεια. 6.Σε προβληματικές καταστάσεις το ζήτημα δεν είναι η ορθότητα της ερμηνείας αιτίου - αποτελέσματος της προβληματικής συμπεριφοράς, αλλά η χρησιμότητα αυτής της ερμηνείας ως βάσης για την αλλαγή της συμπεριφοράς. 7.Η λογική ότι αν η αιτία μπορεί να εντοπιστεί, η «θεραπεία» θα εξαλείψει το «σύμπτωμα», συχνά γίνεται εμπόδιο στην προσπάθεια για αλλαγή του όλου συστήματος. 8.Οι λύσεις απαιτούν αλλαγή στις συμπεριφορές ή και στις αντιλήψεις των ατόμων που εμπλέκονται στο πρόβλημα.

29 ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ «ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΟΣ» (1) 1.Αλλαγή της συμπεριφοράς που θεωρείται προβληματική ή αλλαγή της ερμηνείας της, ώστε αυτή η συμπεριφορά να μην θεωρείται προβληματική. 2. Υιοθέτηση της συνεργατικής οπτικής για τη λύση του προβλήματος. 3.Συλλογή στοιχείων για το πρόβλημα με βάση τα οποία μπορούμε να αναθεωρήσουμε τη στάση μας δοκιμάζοντας νέες τεχνικές. 4.Θετικά συναισθήματα που μπορούν να αλλάξουν την κατάσταση, χιούμορ.

30 ΤΡΟΠΟΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΟΥ «ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΟΣ» (2) 1.Επικέντρωση της προσοχής μας στα μη προβληματικά μέρη του οικοσυστήματος, προκειμένου να μεταβάλλουμε προβληματικές συμπεριφορές. 2.Αναπλαισιώση του προβλήματος. 3.Απόδοση θετικών κινήτρων στο άτομο για τη συμπεριφορά του. 4. Αλλαγή οπτικής γωνίας για να κατανοήσουμε τη διαφορετική αντίληψη του άλλου ατόμου για το πρόβλημα.

31 ΤΙ ΘΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΔΙΔΑΣΚΟΥΜΕ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ (1) (ΑΦΟΡΑ ΚΥΡΙΩΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ) ( Από του βιβλίο του Daniel Goleman «Συναισθηματική νοημοσύνη» Ελληνικά Γράμματα Αθήνα 1996) Επιλογή αποσπασμάτων - Προσαρμογή από την Άννα Λαμπίδη) 1. ΑΥΤΕΠΙΓΝΩΣΗ 2. ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ 3. ΧΕΙΡΙΣΜΟΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΩΝ 4. ΕΛΕΓΧΟΣ ΑΓΧΟΥΣ 5. ΕΝΣΥΝΑΙΣΘΗΣΗ 6. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ 7. ΡΗΞΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΑΠΟΜΟΝΩΣΗΣ

32 ΤΙ ΘΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΔΙΔΑΣΚΟΥΜΕ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ (2) (ΑΦΟΡΑ ΚΥΡΙΩΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ) 8. ΕΝΟΡΑΣΗ 9. ΑΥΤΟΑΠΟΔΟΧΗ 10. ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΥΠΕΥΘΥΝΟΤΗΤΑ 11. ΔΙΕΚΔΙΚΗΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ 12. ΔΥΝΑΜΙΚΗ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ 13. ΛΥΣΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΩΝ

33 ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΣΩΣΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΝΗΠΙΑΚΗ ΗΛΙΚΙΑ (1) ΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ (ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ, ΠΑΙΔΙΚΟΣ ΣΤΑΘΜΟΣ, ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ) ΘΑ ΠΡΕΠΕΙ: 1.Να προσφέρει κατάλληλη και ικανή τροφή 2.Να προσφέρει ιατρική φροντίδα, προστασία και φυσική ασφάλεια 3.Να υπάρχει ένας μικρός αριθμός ενηλίκων που να έχουν συνεχή και συναισθηματικά θετική σχέση με το παιδί 4.Να υπάρχουν συχνές θερμές και ευχάριστες επαφές του παιδιού με ενηλίκους και άλλα παιδιά συνεχής έλλογη επικοινωνία 5.Να υπάρχει συνεχής έλλογη επικοινωνία (γονείς- περιβάλλον) 6.Να μεριμνά για υποστήριξη ενός ενηλίκου που θα μάθει στο παιδί τι επιτρέπεται και τι όχι. 7.Να μεριμνά για την υποστήριξη ενηλίκου με υψηλή αυτοεκτίμηση που θα βοηθήσει το παιδί να οικοδομήσει σωστή αυτοεκτίμηση και αυτοεικόνα

34 ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΣΩΣΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΝΗΠΙΑΚΗ ΗΛΙΚΙΑ (2) 8.Ενήλικους (εκπαιδευτικούς, υπεύθυνους παιδαγωγούς) που να σέβονται το παιδί ως άτομο, την οικογένειά του, την εθνικότητά του, τη μοναδικότητά του και τον ιδιαίτερο τρόπο ανάπτυξής του 9.Οι γονείς να μεριμνούν για την οργάνωση της προσωπικής ζωής του παιδιού (τάξη στα προσωπικά του είδη, τακτές ώρες φαγητού, σωστή διάταξη των αντικειμένων του δωματίου του, όχι συχνή αλλαγή προσώπων που φροντίζουν το παιδί) 10.Ποικιλία, ευκαμψία και αλλαγή στο φυσικό περιβάλλον που να εμπλουτίζουν τις εμπειρίες του (από γονείς και εκπαιδευτικούς) 11.Οι αντιδράσεις των ενηλίκων (σε σχέση με την συμπεριφορά του) να είναι τέτοιες που να το ενισχύουν και όχι περιστασιακές και άσχετες με τις πράξεις του 12.Να προσφέρονται συνθήκες μάθησης που να οδηγούν σε απόκτηση και εξάσκηση ικανοτήτων, ευκαιριών για δράση, εξερεύνηση και χρήση (ενεργοποίηση ικανοτήτων του παιδιού) 13.Να προσφέρεται προστασία από υπερβολικές συναισθηματικές καταστάσεις (άγχος, φόβος) και ελευθερία στην εκδήλωση συναισθημάτων

35 ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΣΩΣΤΗΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΝΗΠΙΑΚΗ ΗΛΙΚΙΑ (3) 14. Να παρέχονται περισσότερες ικανοποιήσεις από απογοητεύσεις, περισσότερες αμοιβές και ευχαριστήσεις από πόνους, αποτυχίες απογοητεύσεις και ελευθερία εκδήλωσης των ενδιαφερόντων και της περιέργειας για ό,τι γίνεται γύρω του 15 Αισθητικούς, συναισθηματικούς και κοινωνικούς ερεθισμούς ανάλογους με τα στάδια ανάπτυξης και τις ατομικές ανάγκες του παιδιού 16. Βοήθεια στο σχηματισμό της εικόνας του σώματός του και των κινητικών του ικανοτήτων σε περιβάλλον πλούσιο σε κατάλληλα ερεθίσματα για να γίνει θεμέλιο για την ανάπτυξη και επέκταση της νοητικής λειτουργίας 17. Ενηλίκους που να επιτρέπουν και να αναμένουν από το παιδί να συμβάλλει στην οικογενειακή ζωή και στο κοινωνικό σύνολο σύμφωνα με τις δυνατότητές του

36 «Μίλα μου, μη με χτυπάς!» Δεκάλογος κατά της σωματικής τιμωρίας στα παιδιά (1) 1.Τα παιδιά, όπως και οι μεγάλοι, έχουν δικαίωμα στην προστασία από κάθε μορφή βίας. Η σωματική τιμωρία είναι μία μορφή βίας. 2. Το ξύλο, το χαστούκι, το τράβηγμα του αυτιού και γενικά η επιβολή σωματικού πόνου στο παιδί είναι μορφές σωματικής τιμωρίας και πλέον δεν επιτρέπονται από το νόμο (Ν.3500/06, άρθρο 4). 3. Κανένα πρόσωπο που έχει στην ευθύνη του ένα παιδί, δεν έχει δικαίωμα να του επιβάλλει σωματική τιμωρία. 4. Οι γονείς έχουν την ευθύνη της διαπαιδαγώγησης των παιδιών τους και οφείλουν να τα μεγαλώσουν, χωρίς να χρησιμοποιούν βία σε βάρος τους και να προσβάλλουν την αξιοπρέπειά τους. 5. Η σωματική τιμωρία θίγει την προσωπικότητα του παιδιού. 1. Τα παιδιά, όπως και οι μεγάλοι, έχουν δικαίωμα στην προστασία από κάθε μορφή βίας. Η σωματική τιμωρία είναι μία μορφή βίας. 2. Το ξύλο, το χαστούκι, το τράβηγμα του αυτιού και γενικά η επιβολή σωματικού πόνου στο παιδί είναι μορφές σωματικής τιμωρίας και πλέον δεν επιτρέπονται από το νόμο (Ν.3500/06, άρθρο 4). 3. Κανένα πρόσωπο που έχει στην ευθύνη του ένα παιδί, δεν έχει δικαίωμα να του επιβάλλει σωματική τιμωρία. 1. Τα παιδιά, όπως και οι μεγάλοι, έχουν δικαίωμα στην προστασία από κάθε μορφή βίας. Η σωματική τιμωρία είναι μία μορφή βίας. 2. Το ξύλο, το χαστούκι, το τράβηγμα του αυτιού και γενικά η επιβολή σωματικού πόνου στο παιδί είναι μορφές σωματικής τιμωρίας και πλέον δεν επιτρέπονται από το νόμο (Ν.3500/06, άρθρο 4). 3. Κανένα πρόσωπο που έχει στην ευθύνη του ένα παιδί, δεν έχει δικαίωμα να του επιβάλλει σωματική τιμωρία. 4. Οι γονείς έχουν την ευθύνη της διαπαιδαγώγησης των παιδιών τους και οφείλουν να τα μεγαλώσουν, χωρίς να χρησιμοποιούν βία σε βάρος τους και να προσβάλλουν την αξιοπρέπειά τους. 5. Η σωματική τιμωρία θίγει την προσωπικότητα του παιδιού. 6. Η σωματική τιμωρία δεν είναι αποτελεσματικό μέσο διαπαιδαγώγησης. 7. Ένα παιδί που μεγαλώνει με ξύλο, μαθαίνει να λύνει τα προβλήματά του με βίαιο τρόπο. 8. Η σωματική τιμωρία μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές μορφές κακοποίησης. 9. Ο διάλογος και η μη βίαιη διαπαιδαγώγηση είναι ο καλύτερος τρόπος για να μαθαίνει ένα παιδί τους κανόνες και τα όρια που χρειάζεται στη ζωή του. 10. Είναι στο χέρι μας να βγάλουμε το ξύλο και τη βία από τη ζωή των παιδιών. Στο παιδί μου Στο παιδί μου δεν αρέσουν ποτέ τα παραμύθια. Και του μιλούσανε για Δράκους και το πιστό σκυλί. Για τα ταξίδια της Πεντάμορφης και για τον άγριο λύκο. Μα στο παιδί δεν αρέσουν ποτέ τα παραμύθια. Τώρα, τα βράδια, κάθομαι και του μιλώ Λέω το σκύλο σκύλο, το λύκο λύκο, το σκοτάδι σκοτάδι, του δείχνω με το χέρι του κακούς, του μαθαίνω Ονόματα σαν προσευχές, του τραγουδώ τους νεκρούς μας. Α, φτάνει πια! Πρέπει να λέμε την αλήθεια στα παιδιά. (του Μανόλη Αναγνωστάκη)

37 «Μίλα μου, μη με χτυπάς!» Δεκάλογος κατά της σωματικής τιμωρίας στα παιδιά (2) 6. Η σωματική τιμωρία δεν είναι αποτελεσματικό μέσο διαπαιδαγώγησης. 7. Ένα παιδί που μεγαλώνει με ξύλο, μαθαίνει να λύνει τα προβλήματά του με βίαιο τρόπο. 8. Η σωματική τιμωρία μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές μορφές κακοποίησης. 9. Ο διάλογος και η μη βίαιη διαπαιδαγώγηση είναι ο καλύτερος τρόπος για να μαθαίνει ένα παιδί τους κανόνες και τα όρια που χρειάζεται στη ζωή του. 10. Είναι στο χέρι μας να βγάλουμε το ξύλο και τη βία από τη ζωή των παιδιών.

38 ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟY (Άρθρα από τη διακήρυξη της UNICEF) Άρθρο 1. Ορισμός του παιδιού. Παιδί είναι κάθε ανθρώπινο ον ηλικίας κάτω των 18 ετών, εκτός αν η ενηλικίωση προβλέπεται νωρίτερα από τη σχετική νομοθεσία. Άρθρο 6. Το δικαίωμα για ζωή. Το αναφαίρετο δικαίωμα για ζωή και η υποχρέωση του κράτους να εξασφαλίσει την επιβίωση και την ανάπτυξη του παιδιού. Άρθρο 7. Όνομα και Εθνικότητα. Έχει δικαίωμα κάθε παιδί, μόλις γεννηθεί, να έχει ένα όνομα και μία εθνικότητα. Άρθρο 8. Κατοχύρωση της ταυτότητας. Έχει υποχρέωση το κράτος να προστατεύει και, σε ορισμένες περιπτώσεις να επαναφέρει τις βασικές γραμμές της ταυτότητας ενός παιδιού (όνομα, εθνικότητα, οικογενειακούς δεσμούς). Άρθρο 12. Δικαίωμα να εκφράζει τη γνώμη του. Έχει δικαίωμα το παιδί να εκφράζει τη γνώμη του και να λαμβάνεται σοβαρά υπόψη αυτή. Άρθρο 13. Ελευθερία έκφρασης και πληροφόρησης. Αναγνωρίζεται στο παιδί το δικαίωμα να εκφέρει με οποιοδήποτε μέσο και χωρίς περιορισμούς συνόρων τα αισθήματα και τις απόψεις του εφόσον δεν βλάπτει τα δικαιώματα των άλλων. Επίσης το δικαίωμα να αναζητήσει, να λάβει και να διαδώσει πληροφορίες.

39 Άρθρο 14. Ελευθερία σκέψης, συνείδησης και θρησκείας Έχει δικαίωμα το παιδί να διαλέξει και να ακολουθεί ελεύθερα τις πεποιθήσεις του και να λάβει τη σχετική εκπαίδευση. Άρθρο 15. Ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι. Το παιδί έχει δικαίωμα να οργανώνεται και να δημιουργεί συλλόγους, υπό την προϋπόθεση ότι θα σέβεται τα δικαιώματα των άλλων. Άρθρο 19. Προστασία από την κακοποίηση. Είναι υποχρέωση του κράτους να προστατεύει το παιδί ενάντια σ’ όλες της μορφές κακοποίησης, που διαπράττουν οι γονείς, ή οποιοδήποτε άλλο πρόσωπο υπεύθυνο για τη φροντίδα του και να οργανώσει τα σχετικά προγράμματα πρόληψης και αντιμετώπισης. Άρθρο 22. Παιδιά πρόσφυγες. Ειδική προστασία πρέπει να δοθεί στο παιδί που είναι πρόσφυγας ή που ζητά να αποκτήσει την ιδιότητα του πρόσφυγα. Να υπάρχει υποχρέωση συνεργασίας του κράτους με τις αρμόδιες οργανώσεις, που έχουν σκοπό να εξασφαλίσουν αυτή τη συνεργασία. Άρθρο 24. Υγεία και ιατρικές υπηρεσίες. Το δικαίωμα του παιδιού να απολαμβάνει καλή υγεία, ιατρικές φροντίδες, με ιδιαίτερη έμφαση στις στοιχειώδεις ιατρικές παροχές, στις υπηρεσίες πρόληψης καθώς και στη μείωση της παιδικής θνησιμότητας. Η υποχρέωση του κράτους να ευνοεί την παράδοση των συνηθειών, που είναι βλαβερές για την υγεία του παιδιού.

40 Άρθρο 26. Κοινωνική ασφάλεια. Το δικαίωμα του παιδιού ν’ απολαμβάνει κοινωνική ασφάλεια. Άρθρο 27. Βιοτικό επίπεδο. Το δικαίωμα του παιδιού για ένα ανεκτό βιοτικό επίπεδο, η πρωταρχική ευθύνη των γονέων να του εξασφαλίσουν και η υποχρέωση του κράτους να ενεργήσει, ώστε αυτές οι ευθύνες ν’ αναληφθούν σωστά. Άρθρο 32. Εργασία παιδιών. Είναι υποχρέωση του κράτους να προστατεύει το παιδί από κάθε εργασία που θέτει σε κίνδυνο την υγεία, την εκπαίδευση ή την ανάπτυξή του, να ορίσει το κατώτατο όριο ηλικίας για την πρόσληψή του σε εργασία και να καθορίσει τις συνθήκες εργασίας. Άρθρο 33. Χρήση ναρκωτικών. Έχει δικαίωμα το παιδί να προστατεύεται από τα ναρκωτικά και τη χρήση ψυχοτρόπων ουσιών και να μη χρησιμοποιείται στην παραγωγή ή την πώλησή τους. Άρθρο 34. Σεξουαλική εκμετάλλευση. Πρέπει να προστατεύεται το παιδί από τη σεξουαλική βία και εκμετάλλευση, συμπεριλαμβανομένης της πορνείας και της συμμετοχής σε οποιαδήποτε προγνογραφική παραγωγή. Άρθρο 35. Πώληση, εμπόριο και απαγωγή. Είναι υποχρέωση του κράτους να κάνει το παν, για να εμποδίσει την απαγωγή, την πώληση ή το εμπόριο παιδιών.

41 Άρθρο 36. Άλλες μορφές εκμετάλλευσης. Έχει δικαίωμα το παιδί να προστατεύεται από κάθε άλλη μορφή εκμετάλλευσης, που δεν καλύπτεται από τα άρθρα 32, 33, 34 και 35. Άρθρο 37. Βασανισμός και θανατική ποινή. Απαγορεύονται οι βασανισμοί, η σκληρή μεταχείριση, οι απάνθρωπες ποινές και η ποινή του θανάτου. Άρθρο 38. Ένοπλες συρράξεις. Κανένα παιδί κάτω των 15 χρόνων δεν πρέπει να έχει άμεση συμμετοχή σε εχθροπραξίες ή να στρατεύεται στις ένοπλες δυνάμεις. Σε κάθε παιδί που θίγεται από μια ένοπλη σύρραξη πρέπει να δίνεται προστασία και φροντίδα. Άρθρο 39. Επανένταξη και επαναπροσαρμογή. Είναι υποχρέωση του κράτους να φροντίσει, ΄ώστε τα παιδιά που είναι θύματα παραμέλησης, κακοποίησης ή εκμετάλλευσης να έχουν την κατάλληλη μεταχείριση, για να εξασφαλιστεί η ανάρρωση, η επαναπροσαρμογή και η επανένταξή τους στην κοινωνία.

42 ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΜΑΘΑΙΝΕΙ ΤΙΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΠΟΥ ΖΕΙ Αν το παιδί μαθαίνει να ζει μέσα στην κριτική, μαθαίνει να κατακρίνει Αν το παιδί μαθαίνει να ζει μέσα στην έχθρα μαθαίνει να καυγαδίζει Αν το παιδί μαθαίνει να ζει μέσα στην ειρωνεία, μαθαίνει να είναι ντροπαλό. Αν το παιδί μαθαίνει να ζει μέσα στη ντροπή, μαθαίνει να αισθάνεται ένοχο. Αν το παιδί μαθαίνει να ζει μέσα στην κατανόηση, μαθαίνει να είναι υπομονετικό. Αν το παιδί μαθαίνει να ζει μέσα στον έπαινο, μαθαίνει να εκτιμά. Αν το παιδί μαθαίνει να ζει μέσα στη δικαιοσύνη, μαθαίνει να είναι δίκαιο. Αν το παιδί μαθαίνει να ζει μέσα στην ασφάλεια, μαθαίνει να πιστεύει. Αν το παιδί ζει μέσα σε επιδοκιμασία, μαθαίνει να έχει αυτοεκτίμηση Αν το παιδί ζει μέσα σε παραδοχή και φιλία, μαθαίνει να βρίσκει την αγάπη μέσα στον κόσμο R. Russell

43 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1.Martin Herbert: «Ψυχολογικά προβλήματα παιδικής ηλικίας». Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα» 1998. 2.Ηλία Ματσαγγούρα: «Η σχολική τάξη», Αυτοέκδοση, Αθήνα 2002 3.Σπύρου Πανταζή: «Η παιδαγωγική εργασία στο Νηπιαγωγείο. Μία προσέγγιση μέσα από την πράξη». Εκδόσεις Gutenberg. 2002. 4.Γ. Νάσαινα: « Ο ρόλος της επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών στην προσπάθεια αλλαγής της στάσης τους απέναντι στις πολιτισμικές μειονότητες και τις ειδικές πολιτισμικές ομάδες». Περιοδικό ¨Σχολείο και Ζωή¨ τεύχος 7, 8 & 9 / 1999. 5.Γ. Νάσαινα – Δ. Φράγκου «Ο ρόλος του ατόμου στον κοινωνικό του περίγυρο». Εκδόσεις “ΕΙΚΟΝΑ”, Ναύπλιο 1996, 6.Ελένη Τσίγκα: Η εκπαιδευτική ανισότητα στο σύγχρονο σχολείο. Εκδόσεις «ΕΙΚΟΝΑ», Ναύπλιο 2002.

44 Σας ευχαριστούμε πολύ για την προσοχή σας, την υπομονή σας και ελπίζουμε να μη σας κουράσαμε!